S H A R Q M A S H ’ A L I
58
пиширувчи
шахс
маъносини
англатадиган
сўзлар
билан
боғланади
.
Навоий
асарларида
озиқ
-
овқат
маъносини
билдирувчи
сўзлар
билан
боғланадиган
бовурчи
,
баковул
,
би
-
шурмак
,
вашрабу
,
тотмоқ
,
қуймоқ
,
жизубиз
каби
сўзлар
ҳам
гоҳ
ўз
маъносида
,
гоҳ
кўчма
маънода
қўлланган
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Алишер
Навоий
асарларида
қўлланган
лексемаларни
мавзуий
гуруҳлар
асосида
ўрганиш
тезаурус
луғатлар
яратиш
учун
кенг
йўл
очиб
беради
.
ФОРС
-
ТОЖИКЧА
ЛУҒАВИЙ
БИРЛИКЛАРДАН
ШАКЛЛАНГАН
ОРОНИМЛАР
БЕГИМОВ
ОДИЛ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ҚарМИИ
Аннотация
.
Мақолада
форс
-
тожик
тилидан
келиб
чиққан
оронимлар
,
шунингдек
,
бошқа
тилларга
оид
лексик
бирликлардан
форс
-
тожик
тили
қонуниятлари
асосида
шаклланган
оронимларнинг
ясалиш
хусу
-
сиятлари
тадқиқ
қилинади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ороним
,
ареал
,
унсур
,
тоғли
ҳудуд
,
ўзлашиш
жараёни
,
эроний
тиллар
,
туб
сўз
,
қўшма
сўз
,
изофали
бирикма
,
содда
гап
,
гибрид
оронимлар
,
индикатор
.
Аннотация
.
В
статье
исследуются
особенности
образования
оронимов
персидско
-
таджикского
проис
-
хождения
,
а
также
оронимов
,
сформировавшихся
на
основе
закономерностей
персидско
-
таджикского
языка
от
лексических
единиц
,
относящихся
к
другим
языкам
.
Опорные
слова
и
выражения
:
процесс
заимствования
,
иранские
языки
,
однокоренное
слово
,
сложное
слово
,
изофетная
конструкция
,
простое
предложение
,
гибридные
оронимы
,
индикатор
.
Summary.
In this article there are investigated the particularities of the formation of the oronyms from Persian-
Tadjik origins, as well as, the oronyms forming on the base of the regularities of Persian-Tadjik languages from
lexical units referring to other languages.
Keywords and expressions:
the
oronyms, areal, element, mountainous regions, Persian languages, roat word,
compound word, phrase, simple sententence, hybrate oronyms, indicator.
Форс
-
тожик
тилига
тегишли
луғавий
бир
-
ликлардан
ташкил
топган
оронимлар
Жану
-
бий
Ўзбекистон
оронимиясида
миқдор
жиҳа
-
тидан
ўзбекча
оронимлардан
кейинги
ўринда
туради
.
Уларнинг
тарқалиш
ареали
анча
кенг
,
қўлланиши
ҳам
бирмунча
фаолдир
.
Ай
-
ниқса
,
тоғли
ҳудудларда
яшовчи
тожик
ти
-
лида
сўзлашувчи
аҳоли
нутқида
,
шунингдек
,
улар
билан
қўшни
яшовчи
ва
яқин
ижтимо
-
ий
-
лисоний
муносабатда
бўлган
ўзбек
тили
-
да
сўзлашувчи
аҳоли
нутқида
бу
хусусият
яққол
кўринади
.
Тўпланган
оронимик
мате
-
риалларнинг
таҳлили
шуни
кўрсатадики
,
форс
-
тожикча
ёки
форс
-
тожик
тилига
тегиш
-
ли
унсурлардан
ташкил
топган
оронимлар
-
нинг
миқдори
сезиларли
даражада
.
Уларнинг
қатъий
тарқалиш
чегарасини
белгилаш
ва
қўлланиш
частотасини
аниқлаш
анча
мушкул
.
Чунки
,
ўлканинг
барча
туманлари
ҳудудлари
бўйлаб
тожикча
ёки
тожик
тили
морфемалари
билан
шаклланган
оронимлар
тарқалганлигини
кўриш
мумкин
.
Маълумки
,
эроний
тилларда
сўзлашувчи
халқларнинг
бир
вакили
сифатида
тожик
халқи
қадим
ўтмишдан
бери
туркий
тилда
сўзлашувчи
халқлар
,
жумладан
,
ўзбеклар
билан
бирга
,
аралаш
яшаб
келмоқда
.
Бу
ҳаёт
тарзи
,
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳамда
маданий
алоқалар
замирида
икки
тиллилик
му
-
носабатлари
вужудга
келган
.
Бу
муносабат
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
59
лар
натижасида
кўплаб
форс
-
тожикча
сўзлар
ва
аффикслар
ўзбек
тилига
ўзлашган
.
Ўзла
-
шиш
жараёни
жуда
узоқ
даврлардан
бошлан
-
ганлиги
учун
ўзлашган
сўзларнинг
бир
қисми
ўзбек
тили
луғат
таркибига
сингиб
кетган
.
Бир
қисми
эса
умумўзбек
тили
луғат
таркибига
тўла
ўзлаша
олмай
,
жой
номлари
ёки
шева
лексикаси
сифатида
қўлланиб
келинмоқда
.
Ўзбекистон
оронимиясидаги
форс
-
тожик
-
ча
ва
форс
-
тожик
тили
унсурлари
мавжуд
бўлган
оронимларни
генетик
жиҳатдан
қуйидаги
гуруҳларга
ажратиш
мумкин
:
1.
Компонентлари
форс
-
тожикча
сўз
ва
аффикслардан
ташкил
топган
оронимлар
.
2.
Бир
компоненти
форс
-
тожикча
,
бошқа
компоненти
ўзбекча
сўз
ва
аффикслардан
ташкил
топган
оронимлар
.
3.
Бир
компоненти
форс
-
тожикча
,
бошқа
компоненти
араб
тили
унсурларидан
ташкил
топган
оронимлар
.
4.
Компонентлари
форс
-
тожик
,
араб
ва
ўзбек
тили
унсурларидан
ташкил
топган
оронимлар
.
1.
Компонентлари
форс
-
тожикча
сўз
ва
аффикслардан
ташкил
топган
оронимлар
-
нинг
таҳлили
уларнинг
тузилишига
кўра
қуйидаги
туркумларга
ажратиш
мумкинли
-
гини
кўрсатди
:
A.
Содда
сўз
шаклига
эга
бўлган
ороним
-
лар
.
Улар
ҳам
,
ўз
навбатида
,
туб
ва
аффикс
-
лар
ёрдамида
ясалган
оронимлар
каби
тур
-
ларга
бўлинади
.
Лекин
бу
ўринда
шуни
таъ
-
кидлаш
лозимки
,
туб
сўз
шаклида
бўлган
оронимларни
ташкил
этувчи
луғавий
бир
-
ликлар
оронимлар
ясалишига
қадар
ўзбек
тилига
апеллиятив
сифатида
ўзлашган
бў
-
лиши
мумкин
.
Улар
эҳтимол
,
форс
-
тожик
тилида
сўзлашувчи
аҳоли
томонидан
эмас
,
балки
бу
сўзларни
ўзлаштириб
олган
ўзбек
-
лар
томонидан
берилган
бўлиши
ҳам
эҳ
-
тимолдан
холи
эмас
.
Бундай
оронимларга
Газа
,
Дашт
,
Занг
,
Камар
,
Кариз
кабиларни
мисол
қилиб
келтириш
мумкин
.
Форс
-
то
-
жикча
аффикслардан
шаклланган
ороним
-
ларни
ҳам
ясалиш
хусусиятларига
кўра
икки
гуруҳга
ажратиш
мумкин
:
а
)
фақат
форс
-
то
-
жик
тилида
қўлланадиган
аффикслар
ёрда
-
мида
ясалган
оронимлар
: -
и
:
Араби
(
дашт
),
Арпақори
(
Арба
+
ғар
+
и
),
Баланди
,
Исванни
,
Кулли
,
Манғити
; -
он
:
Арабон
(
дашт
),
Кар
-
сагон
(
баландлик
),
Можарон
(
баландлик
),
Заҳакимарон
(
тепа
),
Марғибон
,
Ширан
(
тепалик
),
Чилдухтарон
(
тоғ
); -
ак
:
Бедак
(
жой
),
Зингирак
(
чўққи
),
Кўҳак
(
Қўнғиртоғ
-
нинг
қадимги
номи
),
Майдонак
(
баландлик
),
Сурхак
(
баландлик
),
Шерак
(
адир
);
б
)
гене
-
зиси
эроний
тилларга
тегишли
бўлиб
,
форс
-
тожик
ва
ўзбек
тилида
қўлланадиган
аф
-
фикслар
ёрдамида
ясалган
оронимлар
: -
зор
:
Регзор
(
жой
),
Жўробзор
(
адир
),
Жангалзор
(
жой
); -
истон
:
Боғистон
(
жой
),
Кўҳистон
(
тоғли
жойлар
),
Найистон
(
жой
); -
хона
:
Ру
-
боҳхона
(
адир
).
Б
.
Қўшма
сўз
шаклида
бўлган
оронимлар
:
Асппар
(
дара
),
Баркўҳ
(
тоғ
),
Говдара
,
Говдаҳна
(
дара
),
Гўрдара
,
Дарғамурда
(
адир
),
Кўрдаҳна
(
дара
),
Кўрчашма
(
дара
),
Лўлимурда
(
адир
),
Лўндасанг
(
жой
),
Моғакдара
,
Мағалдара
,
Мо
-
ҳиндаҳна
,
Нуғайкўҳ
,
Олволидара
,
Омборжар
,
Парчағул
(
жой
),
Пўстакховар
(
жой
),
Сангбирон
(
баландлик
),
Чоштўда
(
чўққи
),
Шутурмурда
(
адир
),
Яғнав
(
адир
).
Форс
-
тожик
тилига
тегишли
қўшма
сўз
шаклида
бўлган
оронимларнинг
таҳлили
шуни
кўрсатадики
,
айрим
қўшма
оронимлар
шу
шаклда
ўзбек
тилида
сўзлашувчи
аҳоли
нутқида
ҳам
қўлланади
,
шунинг
учун
уларни
бевосита
тожик
тили
маҳсули
деб
айтиш
қийин
.
Уларнинг
бу
гуруҳга
киритишимиз
шартли
.
Масалан
:
Гўрдара
,
Говдара
,
Кўр
-
чашма
,
Олволидара
,
Омборжар
каби
оро
-
нимлар
шулар
жумласидандир
.
В
.
Изофали
бирикма
шаклида
бўлган
оронимлар
.
Бу
гуруҳга
кирувчи
оронимлар
-
ни
ҳам
икки
гуруҳга
бўлиш
мумкин
:
а
)
изо
-
фа
кўрсаткичини
сақлаб
қолган
оронимлар
:
Боғибаланд
,
Гўримор
,
Гўриқалмоқ
,
Дарайи
-
турко
,
Дарихитой
,
Даштикалта
,
Даштичи
-
нор
,
Даҳнидарғоз
,
Захакимарон
,
Камари
-
турк
,
Камаричилжувут
,
Кўҳисафед
,
Кўҳи
-
сиёҳ
,
Кўҳичош
,
Хамикалон
,
Чашмиганда
,
Шибарикалон
;
б
)
изофа
кўрсаткичини
йўқо
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
60
тиб
,
қўшма
сўз
шаклига
келиб
қолган
оро
-
нимлар
:
Гўрмор
(
Гўри
мор
),
Даначот
(
Даҳ
-
найи
чот
),
Даражови
(
Дарайи
жови
),
Дарай
-
тут
(
Дарайи
тут
),
Дарғоз
(
Дарайи
ғоз
),
Даш
-
новот
(
Дашти
обод
),
Карсагон
(
Ғари
сакон
),
Кўҳсиё
(
Кўҳи
сиёҳ
),
Лабжар
(
Лаби
жар
),
Пожур
(
Пойи
жир
),
Поёндара
(
Поёни
дара
),
Шоколон
(
Шохи
калон
),
Қапчиғайболо
(
Қап
-
чиғайи
боло
)
ва
бошқалар
.
Изофали
бирикма
шаклида
бўлган
оро
-
нимларнинг
таҳлили
шуни
кўрсатадики
,
бу
шаклдаги
оронимлар
икки
компонентдан
ташкил
топган
оронимлар
орасида
салмоқли
ўрин
тутади
.
Улар
тожик
ва
ўзбек
тилларида
сўзлашувчи
аҳоли
истиқомат
қиладиган
ҳу
-
дудларда
ҳам
,
фақат
ўзбекча
ёки
тожикча
сўзлашувчи
аҳоли
истиқомат
қиладиган
ҳу
-
дудларда
ҳам
учрайди
.
Икки
тиллилик
кенг
тарқалган
ҳудудларда
бу
шаклдаги
ороним
-
ларнинг
частотаси
нисбатан
зичроқ
.
Изофа
-
ли
бирикма
шаклида
бўлган
оронимлар
ора
-
сида
изофа
кўрсаткичини
аниқ
сақлаб
қолган
оронимларнинг
мавжудлигини
орографик
объект
жойлашган
ҳудуддаги
аҳолининг
то
-
жик
тилида
сўзлашиши
ёки
уларнинг
нут
-
қида
тожик
тилининг
таъсири
нисбатан
куч
-
ли
эканлиги
билан
изоҳлаш
мумкин
.
Чунки
бу
хусусият
бўлмаган
киши
изофали
бирик
-
ма
шаклида
бўлган
сўзларнинг
шакл
ва
маъ
-
но
хусусиятларига
эътибор
бермайди
.
Бу
ҳолат
сўз
бирикмаси
шаклида
бўлган
ном
-
ларнинг
бузиб
талаффуз
қилинишига
олиб
келади
.
Натижада
сўз
бирикмаси
шаклида
бўлган
номларнинг
таркибидаги
изофа
кўр
-
саткичи
тушиб
қолади
ва
у
яхлит
бир
сўз
шаклига
келиб
қолади
.
Компонентлари
форс
-
тожикча
бўлган
оронимлар
орасидан
яна
бир
гуруҳни
ажра
-
тиш
мумкин
.
Бу
содда
гап
шаклида
бўлган
оронимлардир
.
Уларнинг
иккинчи
компо
-
ненти
форс
-
тожикча
феълларнинг
ҳозирги
замон
ўзаги
ёки
ўтган
замон
сифатдоши
шаклидаги
сўзлардан
ташкил
топган
бўлади
:
Асппар
(
асп
“
от
”,
пар
–
паридан
“
учмоқ
”
феълининг
ҳозирги
замон
шакли
),
яъни
“
от
учадиган
,
от
қулаб
тушадиган
”;
Хардуз
(
аслида
хардузд
:
хар
“
эшак
”,
дузд
–
дуздидан
“
ўғирламоқ
”
феълининг
ҳозирги
замон
шакли
),
яъни
“
эшак
ўғирлайдиган
”;
Харкуш
(
хар
“
эшак
”,
куш
–
куштан
“
ўлдирмоқ
”
феълининг
ҳозирги
замон
шакли
),
яъни
“
эшак
ўлдирадиган
”;
Шутурмурда
(
шутур
“
туя
”,
мурда
–
мурдан
“
ўлмоқ
”
феълининг
ўтган
замон
сифатдош
шакли
),
яъни
“
туя
ўлган
”;
Дарғамурда
(
дарға
“
бошлиқ
”),
яъни
“
бошлиқ
ўлган
”;
Лўлимурда
– “
лўли
ўлган
”;
Хамихуккуштаги
(
адир
):
хам
“
қия
,
қиялик
”,
хук
“
чўчқа
”,
кушта
+
ги
–
куштан
феълининг
ўтган
замон
сифатдош
шакли
ва
-
ги
(
иш
-
ҳаракатни
амалга
ошиш
имкониятини
ифодалайдиган
қўшимча
),
яъни
“
чўчқани
ўлдириш
мумкин
бўлган
қоя
”
1
ва
бошқалар
.
2.
Бир
компоненти
форс
-
тожикча
,
бошқа
компоненти
ўзбекча
сўз
ва
аффикслардан
ташкил
топган
оронимлар
:
Арпапоя
,
Арча
-
майдон
,
Арчахут
,
Арпали
,
Бешпанжа
,
Беш
-
тахта
,
Бойиргаза
,
Бўридаҳна
,
Дастортош
,
Дурбинтепа
,
Зангтепа
,
Зангқўтан
,
Каттазов
,
Каттатахта
,
Киссатубак
,
Куллисой
,
Кўкча
-
ғат
,
Кўчактепа
,
Кўҳтош
,
Мартепа
,
Моҳиён
-
кўл
,
Мўлағулак
,
Наврўзтепа
,
Сангқалоқ
,
Саркўтал
,
Сарғая
,
Чанглоқ
,
Чашмакўл
(
те
-
па
),
Чоштепа
,
Ялангги
,
Қорамос
,
Қоратанги
,
Куллатепа
,
Қўрғонак
,
Қўрғониболо
,
Хурсан
-
тоғ
(
Хурд
+
санг
+
тоғ
),
Хавасактепа
ва
б
.
Бу
номлар
бевосита
тожикча
сўзларни
ўзлаштирган
ўзбек
тилида
сўзлашувчи
аҳоли
томонидан
яратилган
деб
айтиш
мумкин
.
Лекин
,
юқорида
келтирганимиздай
,
узоқ
даврлардан
бери
давом
этиб
келаётган
икки
тиллилик
шароитида
тожиклар
ҳам
кўплаб
ўзбекча
сўзларни
ўзлаштириб
олганлар
,
уларнинг
нутқида
,
ҳатто
айрим
ўзбек
тилига
хос
бўлган
қўшма
сўз
ясаш
қолиплари
ҳам
қўлланилади
ёки
аксинча
,
ўзбеклар
нутқида
тожикча
қўшма
сўз
ҳамда
изофали
бирикма
-
ларни
ясаш
қолиплари
қўлланиши
мумкин
.
1
Форс
-
тожикча
сўзларни
изоҳлашда
“
Персидско
-
руский
словарь
” (
Ю
.
А
.
Рубинчик
раҳбарлигидаги
муаллифлар
гуруҳи
. –
М
.:
Русский
язык
, 1983.
Т
. I–II.
S H A R Q M A S H ’ A L I
61
3.
Бир
компоненти
форс
-
тожикча
,
бошқа
компоненти
араб
тили
унсурларидан
ташкил
топган
оронимлар
:
Авазгардон
,
Ажиназов
,
Етимтахта
,
Талликурон
,
Таллипахса
,
Таллисор
,
Талҳо
,
Тангсор
,
Хўжабаркўҳ
(
тоғ
)
ва
бошқалар
.
Бу
каби
номлар
таркибида
учрайдиган
аваз
,
ажина
(
бирлик
шакли
жин
),
етим
,
талл
,
ҳисор
,
хўжа
,
ағба
,
шайх
компонентлари
гене
-
тик
жиҳатдан
араб
тилига
мансуб
.
Лекин
тар
-
кибида
араб
тилига
хос
бўлган
луғавий
бир
-
ликларнинг
қўлланиши
бу
номларнинг
араб
тилига
тегишли
эканлигини
кўрсатмайди
.
Бу
номлар
ижтимоий
-
маданий
ҳаётнинг
маълум
бир
босқичларида
арабча
луғавий
бирликлар
-
ни
ўзлаштириб
олган
маҳаллий
аҳоли
томо
-
нидан
яратилган
.
Бу
номларнинг
ижодкорлари
ўзбек
ва
тожик
халқларининг
ваклларидир
.
Чунки
бу
арабча
сўзлар
икки
миллатга
мансуб
халқлар
тилига
бирдай
ўзлашган
.
4.
Компонентлари
форс
-
тожик
,
араб
ва
ўзбек
тили
унсурларидан
ташкил
топган
гиб
-
рид
характердаги
оронимлар
нисбатан
кам
учрайди
:
Таллисортепа
,
Намозгоҳтепа
.
Улар
ясалишининг
ўзига
хос
хусусиятлари
бор
.
Масалан
,
Таллисортепа
ороними
ясалиш
даврига
кўра
икки
босқичга
бўлинади
.
У
биринчи
босқичда
Талли
ҳисор
“
қўрғон
тепа
”
шаклида
(
иккала
компоненти
ҳам
араб
-
ча
сўзлар
)
ясалган
;
иккинчи
босқич
,
унинг
шакли
содалашиб
,
маъноси
ҳам
тушунарсиз
ҳолга
келиб
қолгач
,
унга
ўзбекча
“
тепа
”
ин
-
дикатори
қўшилган
.
Дастлаб
апеллиятив
сўз
сифатида
ясалган
намозгоҳ
(
арабча
намоз
сўзига
форс
-
тожикча
–
гоҳ
аффикси
қўшил
-
ган
)
орографик
объект
(
тепа
)
га
қўшилиб
,
аниқловчи
вазифасини
бажариб
келган
.
Кўмир
//
кўмур
компонентли
ороним
-
лар
.
Жой
номлари
таркибида
индикатор
сифатида
сақланиб
қолган
бу
сўз
ўз
маъно
хусусиятига
кўра
орографик
характерни
намоён
этади
.
В
.
В
.
Радлов
1
бу
сўзни
кўмур
~
кўпур
~
кўбур
шаклидаги
вариантдош
лекси
-
малар
сифатида
талқин
этган
ва
уларнинг
1
Радлов
В
.
В
.
Опыт
словаря
тюркских
наречий
. I–IV.
–
СПб
., 1893–1911. –
С
. 1321.
икки
маъносини
келтирган
:
кўприк
;
тоғ
чўқ
-
қисидаги
тор
,
сиқиқ
,
ингичка
,
ўйиқ
жой
.
Кўприк
сўзининг
кўмру
варианти
ҳам
бўл
-
ган
.
Бу
сўз
Жанубий
Ўзбекистон
ороним
-
лари
ва
ороойконимлари
таркибида
учрайди
.
Кўмиртепа
(
Китоб
т
.
тепа
,
қишлоқ
),
Кўмир
-
чи
(
Қамаши
т
.
қишлоқ
)
топонимлари
шулар
жумласидандир
.
Т
.
Нафасов
2
Кўмиртепа
но
-
мини
кўмирли
тепа
эмас
,
балки
кўмур
+
тепа
–
тоғ
бағридаги
сиқиқ
,
тор
жойли
тепа
деб
изоҳлаш
тўғри
бўлишини
кўрсатган
.
Кўмир
-
чи
топоними
ҳам
шу
асосда
изоҳланган
.
Шу
ўринда
яна
бир
изоҳ
.
Бизнингча
,
кўмир
ва
унинг
фонетик
варианти
кўмур
келиб
чиқи
-
шига
кўра
форс
-
тожикча
бўлиб
,
у
тузилиши
-
га
кўра
кўҳ
+
мур
:
кўҳ
“
тоғ
”,
мур
“
ингичка
”
(
қиёсланг
:
мурча
:
мур
+
ча
–
бели
ингичка
шакл
-
да
бўлган
жондор
)
сўзларидан
ташкил
топган
қўшма
сўздир
.
У
ҳолда
,
бу
сўз
тоғ
,
чўққи
каби
баландликларнинг
сиқилган
,
ингичкалашган
шаклини
ифодалайди
.
Демак
,
кўмур
<
кўҳмур
–
ўрта
қисми
сиқилган
,
ингичка
тортган
тоғ
,
чўққи
,
баландлик
маъносига
эга
.
Озарбайжон
топонимлари
таркибида
ҳам
кўмур
– “
тоғ
чўққисидаги
тор
,
жарсимон
жой
”
маъносидаги
сўз
учрайди
.
Буни
Кемир
ороойконими
,
Кемирдағ
,
Кумуркей
ороним
-
лари
ва
Кемир
чайи
ва
бошқалар
мисолида
кўриш
мумкин
3
.
Кўҳ
компонентли
оронимлар
.
Форс
-
то
-
жик
тилида
“
тоғ
”
маъносида
фаол
қўлланув
-
чи
кўҳ
сўзи
оронимик
индикатор
сифатида
Жанубий
Ўзбекистон
оронимиясида
ва
оро
-
нимлардан
келиб
чиққан
бошқа
турдаги
объект
номлари
таркибида
учрайди
.
Жумла
-
дан
,
Кўҳисафид
(
Бойсун
т
.
тоғ
),
Кўҳисиёҳ
(
Шаҳрисабз
т
.
шарқидаги
тоғ
),
Кўҳичош
(
Сариосиё
т
.
тоғ
тизмаси
),
Кўҳсиё
(
Қамаши
т
.
яйлов
),
Кўҳтош
(
Сариосиё
т
.
тоғ
тизмаси
),
Нуғайкўк
(
Бойсун
т
.
адир
),
Кўҳак
(
Қарши
шимолидаги
Қўнғиртоғ
XIV–XVI
асрларга
тегишли
“
Вақфнома
”
ларда
шу
ном
билан
2
Нафасов
Т
.
Ўзбекистон
топонимларининг
изоҳли
луғати
. –
Т
.: “
Ўқитувчи
”, 1988. 102-
бет
.
3
Ахмедов
Тофик
Мурсалы
оглы
.
Система
азер
-
байджанский
топонимов
.
АДД
. –
Баку
, 1987. –
С
. 49.
S H A R Q M A S H ’ A L I
62
тилга
олинган
).
Шунингдек
,
оронимлардан
келиб
чиққан
топонимлар
:
Кўҳистон
(
Шаҳ
-
рисабз
т
.
қишлоқ
),
Кўчак
– (
Бойсун
т
.
гузар
),
Кўчакли
(
Денов
т
.
қишлоқ
)
ва
бошқалар
.
Кўҳисафид
–
Бойсун
туманидаги
тоғ
номи
.
У
тузилишига
кўра
кўҳ
“
тоғ
”
ва
сафид
“
оқ
”
сўзларининг
форс
-
тожикча
изофа
кўр
-
саткичи
орқали
бирикишидан
ҳосил
бўлган
:
кўҳ
+
и
+
сафид
“
оқ
тоғ
”.
Бу
тоғ
номининг
келиб
чиқиши
ҳам
ўзбекча
Оқтоғ
номининг
келиб
чиқишига
ўхшаш
луғавий
-
маъновий
хусусият
касб
этади
. “
Бобурнома
”
да
Кўҳиса
-
фид
оронимининг
келиб
чиқиши
қуйидагича
изоҳланган
: “
Тўққиз
руд
ушбу
тоғдин
чиқар
,
бу
тоғдин
қор
ҳаргиз
ўксимас
.
Бу
жиҳаттин
ғолибо
Кўҳисафид
дерлар
1
.
Шаҳрисабз
тумани
шарқидаги
Кўҳсиёҳ
,
Қамаши
туманидаги
Кўҳсиё
оронимлари
ҳам
тузилишига
кўра
форс
-
тожикча
кўҳ
+
и
+
сиёҳ
шаклидаги
изофали
бирикма
ҳисобланади
.
Бу
номлар
ўзбек
тилидаги
Қоратоғ
оронимига
тўғри
келади
.
Улар
келиб
чиқишига
кўра
бир
хил
луғавий
-
маъновий
хусусият
касб
этади
.
Шунингдек
,
Бойсун
туманидаги
Нуғайкўк
ороними
таркибида
ҳам
кўҳ
сўзи
мавжуд
.
Бу
ном
таркибий
тузилишига
кўра
нуғай
+
кўҳ
шак
-
лидаги
қўшма
сўзлардан
ташкил
топган
.
Ном
таркибидаги
нуғай
–
этноним
бўлиб
,
у
қадимги
туркий
уруғлардан
бири
ҳисоблана
-
ди
.
Қашқадарё
-
Сурхондарё
қўнғиротлари
-
нинг
қанжиғали
бўлимидаги
14
уруғнинг
бири
–
нуғай
2
.
Оронимнинг
келиб
чиқишига
шу
уруғ
номи
асос
бўлган
,
яъни
Нуғайкўҳ
–
нуғайлар
яшаган
жойдаги
тоғ
.
Ундан
ташқари
,
этимологик
таҳлиллар
-
нинг
кўрсатишича
,
Кўчак
(
Бойсун
т
.
гузар
),
Кўчакли
(
Денов
т
.
қишлоқ
)
каби
номлар
таркибида
ҳам
кўҳ
сўзи
сақланган
.
Кўчак
номи
асли
тузилишига
кўра
кўҳ
+
ча
+
к
шак
-
лида
бўлган
:
кўҳ
– “
тоғ
”, -
ча
кичрайтириш
аффикси
,
яъни
“
тоғча
ёки
кичик
баландлик
”,
+
к
аффикси
мавжудликни
ифодалайди
.
Бу
1
Бобур
.
Бобурнома
. –
Т
.: “
Фан
”, 1960. 190-
б
.
2
Нафасов
Т
.
Ўзбекистон
топонимларининг
изоҳли
луғати
. –
Т
.:
Ўқитувчи
, 1988.-290
б
., 132-
бет
.
ерда
гузар
номи
оронимдан
келиб
чиққан
.
Кўчкакли
топонимини
ҳам
шу
тартибда
изоҳлаш
мумкин
.
Бу
ном
дастлаб
кўҳ
+
ча
+
к
–
“
тоғча
,
кичик
баландлик
”
маъносида
вужуд
-
га
келган
,
кейинчалик
унга
ўзбекча
борлик
,
мавжудликни
ифодаловчи
–
ли
аффикси
қў
-
шилган
.
Демак
:
кўҳчак
>
кў
:
чак
>
кўчак
+
ли
–
тепалиги
,
баландлик
ёнидаги
қишлоқ
.
Жанубий
Ўзбекистон
оронимиясида
сар
компонентидан
ташкил
топган
номлар
ҳам
учрайди
.
Форс
-
тожик
тилига
тегишли
бу
сўз
дастлаб
инсон
танасининг
юқори
қисмини
ифодалаш
маъносида
қўлланган
.
Кейинча
-
лик
,
бу
сўз
метафорик
йўл
билан
маъно
кў
-
чиши
орқали
географик
объектларнинг
юқо
-
ри
қисми
,
устки
қисми
,
бошланиш
қисми
каби
тушунчаларни
ҳам
ифодалай
бошлаган
.
Жумладан
,
у
орографик
термин
вазифасида
келиб
, “
тоғ
,
тизма
,
чўққининг
уст
қисми
,
тепаси
,
энг
баланд
жойи
;
чўққи
,
тоғ
тиз
-
маси
”
каби
маъноларни
ифодалайди
.
Шу
маъно
хусусияти
асосида
оронимик
индика
-
тор
сифатида
орографик
объектлар
ном
-
ларини
ясашга
хизмат
қилади
:
Саримайдон
(
Китоб
т
.
жой
),
Сариғўрим
(
Деҳқонобод
т
.
баландлик
),
Саркўтал
(
Шаҳрисабз
т
.
Баланд
-
лик
),
Сархара
(
Қамаши
т
.
баландлик
),
Сарғая
(
Деҳқонобод
т
.
чўққи
)
ва
б
.
Шунингдек
,
бу
сўз
оронимлардан
келиб
чиққан
ойконимлар
таркибида
ҳам
учрайди
:
Саридара
(
Олтин
-
сой
т
.,
қ
-
қ
.),
Сарижар
(
Сариосиё
т
.,
маҳалла
).
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Жанубий
Ўзбе
-
кистон
оронимларининг
ясалишида
форс
-
то
-
жик
тилига
хос
сўз
ва
атамаларнинг
ишти
-
роки
ўзига
хос
аҳамият
касб
этади
.
Улар
Ўзбекистон
оронимиясида
ўзига
хос
лисо
-
ний
қатлам
ҳосил
қилиб
,
ўзбек
ва
тожик
халқларининг
қадимдан
давом
этиб
келаёт
-
ган
муштарак
ҳаёт
тарзи
тўғрисида
илмий
хулосалар
қилиш
имконини
беради
.
