S H A R Q M A S H ’ A L I
88
“
Лайли
ва
Мажнун
”
конкордансидан
намуналар
:
Т
/
р
Сўзлар
Words
Частота
Frequency
Боб
рақами
/
Байт
рақами
Chapter / Couplet
1 ’ab
ī
ridin
1
35/112;
2
’adad
2
6/31; 30/26;
3
’adadda
1
28/20;
4
’adaddin
1
21/46;
5
’adam
8
1/4; 1/6; 4/32; 7/57; 10/0; 17/47; 19/66; 27/48;
6
’adamda
1
27/29;
7
’adamni
1
1/6;
8 ’ad
ā
vat
1
22/0;
9 ’ad
ā
vatini
1
21/85;
10
’adl
6
7/76; 8/6; 8/7; 8/14; 37/49; 37/56;
11
’adli
3
7/17; 7/68; 8/14;
12
’aduvdek
1
9/42;
13 ’aduv
ġ
a
4
22/56; 23/0; 23/19; 25/58;
14
’afv
3
4/94; 33/77; 38/95;
15 ’a
ĵ
ab
15
5/7; 10/42; 10/60; 12/43; 14/17; 16/38; 17/99; 21/90; 23/11; 23/47; 24/3;
25/133; 27/63; 31/101; 34/59;
16 ’a
ĵ
abdur
2
1/50; 14/51;
17 ’a
ĵ
am
1
9/79;
18 ’a
ĵ
amda
1
9/79;
19 ’a
ĵī
b
1
35/57;
20 ’a
ĵ
z
5
2/0; 19/6; 21/49; 24/18; 30/8;
21 ’a
ĵ
zi
ġ
a
1
2/6;
22 ’a
ĵ
zini
2
2/8; 2/8;
23
’aksi
1
23/31;
24
’aksini
1
13/67;
25
’alam
2
13/16; 13/46;
26
’alamkaš
1
32/35;
27
’alamlar
1
13/41;
28 ’alam
ir
ā
zi
1
7/16;
29 ’ala-nn
ū
r
1
6/17;
30 ’al
ā
mat
1
37/37;
31 ’am
ā
ma
1
22/49;
ТАСАВВУФГА
ОИД
ТЕРМИНЛАРНИ
ТАСНИФЛАШ
ВА
ЛУҒАТЛАРДА
ҚАЙД
ЭТИШ
МУАММОЛАРИ
ВОҲИДОВ
АВАЗ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
Марказий
Осиё
халқлари
адабий
тилларида
қўлланилган
тасаввуф
терминларининг
моҳияти
,
уларнинг
шаклланиш
омиллари
ва
босқичлари
ҳақида
маълумот
берилади
.
Муаллиф
Алишер
Навоийнинг
“
Насойиму
-
л
-
муҳаббат
”
асаридан
олинган
мисоллар
асосида
тасаввуф
терминларини
таснифлаш
ва
луғатларда
акс
эттиришга
оид
масалаларни
ўрганишнинг
илк
натижалари
билан
ўқувчиларни
таништиради
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
89
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Тасаввуф
,
термин
,
лексика
,
лексик
хусусият
,
семантик
структура
,
таснифлаш
,
луғатда
акс
эттириш
,
лексик
термин
,
контекстуал
термин
.
Аннотация
.
В
статье
даются
сведения
о
сущности
,
факторах
и
этапах
формирования
терминов
суфизма
,
применявщихся
в
литературных
языках
народов
Центральной
Азии
.
Автор
на
основе
примеров
из
произведения
Алишера
Наваи
“
Насаимул
мухаббат
”
знакомит
читателей
с
предварительными
итогами
изу
-
чения
вопросов
классификации
и
отражения
в
словарях
терминов
суффизма
.
Опорные
слова
и
выражения
:
суфизм
,
термин
,
лексика
,
лексические
свойства
,
семантическая
струк
-
тура
,
классификация
,
отражение
в
словаре
,
лексический
термин
,
контекстуальный
термин
.
Summary.
In the article it is information about the meaning of the term of “Sufism” and the cause and the stages
of its shaping process which was used in the literature of Central Asia. Here the author introduced readers with initial
results of learning the problem of classification and illustrating the term of “Sufism” in dictionaries by basing on the
examples which were taken from the work of Alisher Navai, named “Nasaim ul-Mukhabbat”.
Keywords and expressions:
Sufism, lexical, character, semantic structure, classification, illustrating in diction-
naries, lexical term, contextual term.
Тасаввуф
терминологияси
,
ва
айниқса
,
сў
-
фийлар
тилининг
ўзига
хос
хусусиятларини
илмий
-
амалий
жиҳатлардан
ўрганиш
зарурати
мазкур
лексиканинг
чуқур
рамзийликка
эгали
-
ги
ҳамда
унда
тимсоллар
олами
ва
фалсафий
мушоҳадаларнинг
қоришиб
кетганлиги
уни
англашда
мунтазам
равишда
ўзига
хос
муам
-
молар
келтириб
чиқиши
билан
изоҳланади
.
Бунинг
устига
тасаввуф
терминларига
ёнда
-
шувнинг
ўзида
ҳам
якдиллик
кузатилмайди
.
Мақолада
тасаввуф
терминларининг
тизимли
ўрганилиши
билан
боғлиқ
дастлабки
натижа
-
лар
эътиборингизга
ҳавола
этилади
.
Маълумки
,
тасаввуф
адабиёти
ҳам
рисо
-
ла
,
манқаба
,
мақомот
,
тазкира
сингари
жанр
-
лар
воситасида
шаклланган
ва
айнан
шундай
асарлар
тасаввуф
терминларининг
асосий
манбаи
мақомига
эга
.
Назаримизда
тасаввуф
терминологиясини
кенг
қамровли
таҳлил
этмай
туриб
,
тасаввуф
адабиётини
ҳам
,
бу
адабиёт
яратилган
мумтоз
тил
хусусият
-
ларини
ҳам
тўла
ўрганиб
бўлмайди
.
Марка
-
зий
Осиёда
яратилган
тасаввуф
адабиётида
тегишли
терминларнинг
истеъмолга
кирити
-
лиши
эса
ўзига
хос
тарихий
-
лисоний
хусу
-
сиятларга
эга
бўлган
ва
бу
тадқиқотчи
томо
-
нидан
доимо
ёдда
тутилиши
зарур
.
Деярли
барча
тадқиқотчилар
тасаввуф
та
-
раққиётида
уч
асосий
даврни
ажратиб
кўрсата
-
дилар
:
биринчи
давр
–
милодий
VII
асрдан
IX
асргача
,
иккинчи
давр
– X
асрдан
XII
асргача
бўлган
муддатни
қамраб
олса
,
учинчи
давр
XII
асрдан
бошланган
,
деб
ҳисобланади
.
Уларнинг
ҳар
бирига
мақола
мақсадлари
зарурати
туфай
-
ли
қисқароқ
тўхталиб
ўтамиз
.
Биринчи
давр
учун
асл
зоҳидлик
хос
бўл
-
ган
.
Бу
даврда
ҳали
тасаввуфнинг
назарий
асосларига
бағишланган
илмий
асарлар
ву
-
жудга
келмаган
эди
.
Аммо
айни
пайтда
,
асосан
,
Қуръони
Каримдан
олиш
ва
муайян
луғавий
бирликларга
янги
маънолар
кири
-
тиш
асосида
сўфийнинг
муайян
руҳий
ҳола
-
тини
тавсифлаш
учун
зарур
бўлган
илк
та
-
саввуф
терминлари
шакллана
бошлаган
эди
.
Тасаввуф
тараққиётининг
иккинчи
даври
X
асрдан
бошланиб
,
унинг
тарафдорлари
со
-
ни
ҳам
ортиб
,
ҳудудий
тарқалиши
ҳам
кенгая
бошлади
.
Бу
даврда
сўфийлик
хонақоҳларининг
Мағриб
мамлакатлари
,
Хуросон
,
Ҳиндистон
ва
Марказий
Осиё
мам
-
лакатларида
кўплаб
кузатиш
мумкин
бўлган
.
Асосийси
,
тасаввуф
терминологияси
деярли
тўлиқ
шаклланиб
,
махсус
тизим
кўринишини
олади
ва
ўз
сир
-
асрорларидан
бегоналар
ха
-
бар
топмаслиги
учун
сўфийлар
фойдала
-
надиган
алоҳида
хос
тил
ҳам
пайдо
бўлади
.
Тахминан
XII
асрдан
бошланган
учинчи
даврни
сўфийлик
тарихида
ўзига
хос
сифат
ва
миқдор
ўзгаришлари
билан
характерлана
-
диган
давр
дейиш
мумкин
.
Энг
муҳим
ўзга
-
риш
тасаввуфнинг
расмий
мусулмон
доира
-
лари
томонидан
тан
олиниши
билан
боғлиқ
бўлиб
,
бу
ҳодиса
мутасаввифларнинг
ислом
мамлакатлари
ҳаётининг
барча
томонларига
таъсири
кучайганидан
далолат
берарди
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
90
Энди
илгариги
даврлар
каби
бу
таълимотни
на
таъқиб
қилиш
ва
на
эътиборга
олмаслик
мумкин
бўлмай
қолди
.
Тасаввуф
терминологиясини
махсус
тад
-
қиқот
доирасида
ўрганишга
бу
соҳада
му
-
айян
изланишларни
амалга
оширган
Эрон
1
,
Туркия
2
ва
Ғарб
мамлакатлари
олимлари
3
тадқиқотлари
ёрдам
бериши
мумкин
.
Ўзбекистон
олимлари
ҳам
ўзларининг
тасаввуф
ва
тасаввуф
адабиёти
ҳақидаги
қа
-
тор
тадқиқотларини
илмий
жамоатчилик
эътиборига
ҳавола
қилганлар
4
.
Бироқ
,
шуни
1
راوز
ﻒیﺮﺵ
ﯼﻮﻨﺜﻡ
حﺮﺵ
نﺎﻡﺰﻟا
ﻊیﺪﺑ
ﺮﻔﻧازور
١٣٧٥
,
زا
یﻧﺎﻓﺮﻋ
تاﺮﻴﺒﻌﺕ
ﯼرﻮﺑﺎﺸﻴﻧ
رﺎﻄﻋ
نﺎﺑز
.
-
لوا
پﺎﭼ
١٣٧٤
ﺮﻐﺻا
ﻦیﺮهﻮﮔ
قدﺎﺻ
ﺪﻴﺳ
ﺮﺘکﺪﻴﺒﻠﺡ
.
فﻮﺼﺕ
تﺎﺡﻼﻄﺻا
خﺮﺵ
.
ناﺮﻬﺕ
-
راوز
١٣٧٣
–
١٣٦٧
ﯼدﺎﺠﺳ
ﺮﻔﻬﺝ
ﺪﻴﺳ
ناﺮﻬﺕ
یﻧﺎﻓﺮﻋ
تاﺮﻴﺒﻌﺕ
و
تﺎﺡﻼﻄﺻا
و
تﺎﻐﻟ
ﮓﻨهﺮﻓ
١٩٩١
2
Al
ı
Ayn
ı
. Islam Tasavvuf
ı
Tar
ı
x
ı
. – Istanbul, 1985;
Eray
ı
d
ı
n Salcuk. Tasavvuf ve Tar
ı
katlar. – Istanbul, 1981;
Fuad Koprulu. Turk Edeb
ı
yat
ı
Tar
ı
x
ı
. – Istanbul: Oteken,
1980; Suleyman Uludag. Tasavvuf Terimleri Sozlugu. –
Istanbul: Marifet Yayinlari, 1995. – S. 606; Tar
ı
katltr
Ans
ı
kloped
ı
yas
ı
. – Istanbul, 1991; Turk Edeb
ı
yat
ı
da
ı
lk
Mutasavv
ı
fler. – Ankara, 1991
3
Девин
Ди
Уис
.
Маша
’
их
-
и
турк
и
Х
в
аджаган
:
пере
-
осмысление
связей
между
суфийскими
традициями
Яссавия
и
Накшбандия
/
Суфизм
в
Центральной
Азии
.
–
М
.:
Наука
, 2002. –
С
. 211–224;
Тримин
-
гэм
Ж
.
С
.
Суфийские
ордены
в
Исламе
(
под
ред
.,
предисл
.
и
примеч
.
О
.
Ф
.
Акимушкина
). –
М
.:
Наука
,
1989. –
С
. 16; Arberry A. J. Sufism, An account of Islam.
– London, 1950; S
с
himmel A. Louis Massignon, “Le
Divan d’al-Hallaj, Essai de reconstitution”, Journal
Asiatique 118 (January–March 1931); Mystical dimen-
sions of Islam. Chappell Hill. 1976. Nicholson R. A. A
History Enquiry Concerning the Origin and Development
of Sufism, in JRAS (Journal of the Royal Asiatic Society
) of Great Britain and Ireland. – L.: 1906. – P. 303–348;
William C. Chittick, The Sufi Path of Love. The Spiritual
Teachings of Rumi (Albany, 1983). –
Р
. 6.
4
Ислом
тасаввуфи
манбалари
/
Тасаввуф
назарияси
ва
тарихи
.
Нашрга
тайёрловчи
Ҳ
.
Болтабоев
. –
Т
.: “
Ўқи
-
тувчи
”, 2005.
Караматов
Х
.
С
.
Аскетические
и
суфий
-
ские
течения
в
Хорасане
/
Из
истории
суфизма
:
источ
-
ники
и
социальная
практиика
. –
Т
.: “
Фан
”, 1991;
Комилов
Н
.
Нажмиддин
Кубро
.
Рисола
. –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
халқ
мероси
нашриёти
, 1995.
Комилов
Н
.
Тасаввуф
ёки
комил
инсон
ахлоқи
. 1-
ки
-
тоб
. –
Т
., 1999;
Олим
С
.
Нақшбанд
ва
Навоий
/
махсус
муҳаррир
:
Н
.
Комилов
. –
Т
: “
Ўқитувчи
”, 1996;
Сай
-
фуллоҳ
С
.
Фатво
ва
тақво
китоби
. –
Т
.: “
Фан
”, 2005;
Ҳасаний
М
.,
Раззоқова
М
.
Хожагон
тариқати
ва
Хожа
алоҳида
қайд
этиш
лозимки
,
тасаввуф
тер
-
минологияси
масалалари
ҳамда
уларнинг
Марказий
Осиёда
шаклланиш
босқичлари
тадқиқи
ўзбек
филологияси
илмида
ҳам
,
форс
ва
араб
тилидаги
адабиётларда
ҳам
,
хорижий
олимларнинг
изланишларида
ҳам
учрамайди
.
Шунинг
учун
ҳам
асосий
илмий
тадқиқотимизда
тасаввуф
терминологияси
-
нинг
мазмуни
,
маъно
қатламлари
,
лексик
ху
-
сусиятлари
,
семантик
структурасини
ўрга
-
нишга
киришилди
.
Бу
жиҳатдан
,
бизнингча
,
тасаввуф
терминологияси
манбаларини
та
-
рихийлик
тамойили
асосида
ўрганиш
,
тасав
-
вуф
терминларининг
манбалардаги
ўрнини
белгилаш
ва
қўлланилиш
доирасини
аниқ
-
лаш
,
терминологиянинг
ясалиш
ва
бойиб
бо
-
риш
босқичлари
ҳамда
тараққиёт
омиллари
-
ни
таҳлил
қилиш
,
тасаввуф
терминларини
лексик
-
семантик
хусусиятларига
кўра
тас
-
нифлаш
,
тасаввуф
терминологиясининг
се
-
мантик
структураси
каби
илмий
масалаларни
ўрганиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Мақола
доирасида
айнан
тасаввуф
терминларини
таснифлаш
уларни
луғатларда
қайд
этиш
масалаларига
қўл
урилади
.
Тасаввуф
маданий
-
ижтимоий
оқим
сифа
-
тида
Марказий
Осиё
халқлари
маданий
ҳаё
-
тининг
ҳам
барча
қатламларига
кириб
бор
-
ган
.
Ўз
даврида
ислом
дини
таркибида
шакл
-
ланган
тасаввуф
адабиётда
ҳам
ўзига
муно
-
сиб
ўрин
топди
.
Тасаввуф
адабиётида
рамзий
ифодалар
ва
иборалар
ортига
яширинган
ҳолда
бадиий
асар
-
ларда
ҳеч
нарсадан
тап
тортмай
ва
қўрқмай
бошқа
усуллар
ёрдамида
айтиш
мумкин
бўл
-
маган
нарсалар
ҳақида
сўз
юритиш
имконияти
пайдо
бўлди
. “
Қандайдир
илғаб
ва
тавсифлаб
бўлмас
сир
-
асрорлар
билан
боғлиқ
бўлган
ирфоний
билим
ва
тажрибаларнинг
иррационал
характеридан
келиб
чиқиб
,
уларни
ифодалаш
учун
кўпроқ
ишоралар
ва
рамзлар
тили
,
назмий
эмоционал
таъсирга
эга
сўз
тўғри
Ҳасан
Андоқий
. –
Т
., 2003;
Ҳаққулов
И
.
Тасаввуф
ва
шеърият
. –
Т
., 1995;
Ҳаққулов
И
.
Тасаввуф
сабоқлари
.
–
Бухоро
, 2000.
S H A R Q M A S H ’ A L I
91
келади
”
1
.
Сўфийлар
ўз
асарлари
ва
ҳатто
кундалик
мулоқотларида
ҳам
тасаввуфдан
хабари
бўлмаганлар
тушуниши
қийин
,
баъзида
эса
умуман
мумкин
бўлмаган
алоҳида
лексик
қатламдан
фойдалана
бошлаб
,
бу
ижод
турини
махсус
санъат
даражасига
кўтара
олдилар
.
Ўз
-
ўзидан
маълумки
,
тасаввуфий
луғат
бирликлари
ана
шундай
ижод
намуналари
,
хонақоҳлардаги
хослар
суҳбатлари
,
ёзишмалар
орқали
аста
-
секин
ўз
қўлланишининг
ҳудудий
чегараларини
кенгайтира
бошлади
.
Тасаввуфий
лексика
Марказий
Осиё
халқлари
адабий
тиллари
таркибига
IX–X
асрлардан
бошлаб
кира
бошлаган
ва
бу
,
асосан
,
арабий
ўзлашмалар
катта
пластининг
бу
тиллар
луғат
таркибидан
ўрин
олгани
билан
изоҳланади
.
Бу
жараёнда
араб
ва
ма
-
ҳаллий
халқлар
тилларининг
ўзаро
муноса
-
батларини
кузатиш
мумкин
ва
араб
тилининг
бу
тилларга
таъсири
эса
,
асосан
,
лексикада
акс
этади
.
Тасаввуфий
лексиканинг
шаклланиши
ва
ривожланиши
қуйидагича
амалга
ошган
:
аввал
адабий
тилга
Қуръони
Карим
ва
ҳадислардан
олинган
арабий
ўз
-
лашмалар
,
сўнгра
эса
диний
-
ирфоний
тафак
-
курга
тегишли
арабий
ўзлашмалар
кира
бош
-
лаган
.
Кейинчалик
бундай
ўзлашмаларнинг
чегаралари
шеърият
тилида
кенгая
бориб
,
натижада
тасаввуфий
тушунчаларни
ифода
-
ловчи
муайян
лексик
қатлам
шаклланган
.
Тасаввуф
адабиёти
Марказий
Осиё
ҳалқ
-
лари
адабий
тилларининг
кейинги
тарақиё
-
тида
ҳам
муҳим
роль
ўйнади
.
Арабий
тасав
-
вуф
терминлари
ва
рамзларининг
ўзлашиши
адабий
тилларнинг
луғат
таркибини
анча
бо
-
йитди
.
Тасаввуф
адабиёти
луғат
таркибини
лексик
регенерация
,
рамзий
трансформация
ва
сўзларга
семантик
-
стилистик
қўшимча
маънолар
юклаш
орқали
бойитиш
учун
ҳам
имкониятлар
яратди
ва
шу
асосда
адабий
тил
1
Фильштинский
И
.
М
.
Поэзия
как
форма
самовыра
-
жения
арабо
-
мусульманских
мистиков
//
Суфизм
в
кон
-
тексте
мусульманской
культуры
. –
М
.:
Наука
, 1989. –
С
. 223 (
бу
ерда
ва
бошқа
рус
тилидаги
асарларда
ил
-
гари
сурилган
фикрлар
таржимаси
бизники
).
семантик
имкониятлари
майдон
йўналишла
-
рини
кенгайтирди
.
Сўз
ўзлаштириш
қатор
адабий
тилларда
та
-
саввуфий
лексика
шаклланишининг
асосий
усули
ҳисобланади
.
Бу
жараёнда
аввал
ислом
динига
оид
сўзлар
,
кейинчалик
эса
тасаввуф
терминлари
ва
рамзлари
ўзлаша
бошлаган
.
Тасаввуф
адабиётидаги
бундай
ўзлашма
-
лар
қатламини
терминлар
,
онимлар
ва
рам
-
зий
сўзлар
,
шунингдек
,
Қуръони
Карим
ҳам
-
да
ҳадислардан
олинган
фразеологизмлар
,
афоризмлар
ва
бошқа
иборалар
гуруҳларига
тақсимлаш
мумкин
.
Фикримизни
асослаш
учун
бевосита
та
-
саввуфий
адабиётга
тааллуқли
намуна
сифа
-
тида
Ҳазрат
Алишер
Навоийнинг
“
Насойи
-
му
-
л
-
муҳаббат
”
2
асарига
мурожаат
қилиб
,
унда
тасаввуф
терминларининг
қўлланишига
ўқувчилар
эътиборини
қаратамиз
. “
Насо
-
йиму
-
л
-
муҳаббат
”
Абдураҳмон
Жомийнинг
“
Нафаҳоту
-
л
-
унс
”
асарининг
таржимаси
бў
-
либ
,
Алишер
Навоийнинг
ҳам
насрий
асар
ижодкори
,
ҳам
таржимон
сифатидаги
истеъ
-
додини
намойиш
қилади
.
Абдураҳмон
Жо
-
мий
ўз
асарини
тасаввуф
таълимоти
тарихи
,
тариқатлар
,
буюк
сўфийлар
ва
,
умуман
,
та
-
саввуфнинг
ижтимоий
,
сиёсий
ва
маданий
ҳаёт
ҳодисаларига
таъсири
билан
мунтазам
қизиқиб
борган
Алишер
Навоийнинг
илти
-
мосига
кўра
жуда
қисқа
муддатда
ёзиб
туга
-
тади
. “
Нафаҳоту
-
л
-
унс
”
тез
орада
жуда
машҳур
бўлиб
кетади
,
зеро
,
унда
тасаввуф
таълимоти
вакиллари
,
Шарқ
файласуфлари
,
шунингдек
,
Саъдий
Шерозий
,
Ҳофиз
,
Ҳус
-
рав
Деҳлавий
каби
Шарқ
мумтоз
адабиёти
намояндаларининг
ҳаёти
,
фаолияти
ва
ижоди
ҳақида
кенг
маълумотлар
берилган
эди
.
Аммо
туркигўй
ўқувчилар
асардан
фойдаланишда
муайян
қийинчиликларга
дуч
келиб
,
тегишли
маълумотларни
аниқ
тушуниш
имкониятлари
чекланиб
қоларди
.
Алишер
Навоий
устозининг
асарини
Фаридиддин
Аттор
,
Шайх
Фарид
2
Алишер
Навоий
.
Насойим
ул
-
муҳаббат
/
Мукаммал
асарлар
тўплами
/. 17-
том
. –
Т
.:
Фан
, 2001. – 520
с
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
92
Шакарганж
каби
тасаввууф
адабиётининг
кўзга
кўринган
вакилларининг
асарларидан
олинган
қўшимча
маълумотлар
билан
бойитиб
,
ўзбек
тилига
таржима
қилади
ва
унга
“
Насойиму
-
л
-
муҳаббат
мин
шамойиму
-
л
-
футувват
” – “
Улуғлик
хушбўйликларини
таратувчи
севги
шаббодалари
”,
деб
ном
қўяди
.
“
Насойиму
-
л
-
муҳаббат
”
асари
кириш
қисми
ва
750
шайх
ҳаётига
оид
маълумот
-
ларни
ўзида
жамлайди
.
Муаллиф
-
таржимон
кириш
қисмидаги
изоҳларда
ҳам
,
ҳар
бир
шайх
тавсифига
бағишланган
мақолаларда
ҳам
тасаввуф
таълимоти
,
сўфийлар
мақом
-
лари
,
тариқатлар
ва
қатор
бошқа
масалаларга
оид
аниқ
ва
далилли
маълумотларни
ўқув
-
чиларга
тақдим
этган
.
Бундан
ташқари
,
асарнинг
айнан
таржима
асари
эканлиги
ҳам
унда
ўзлашма
тасаввуф
терминларининг
қўлланишига
эътибор
қара
-
тишга
ундайди
. “
Насойим
ул
-
муҳаббат
”
аса
-
рида
тасаввуф
термини
номига
турли
дара
-
жада
тааллуқли
бўлиши
мумкин
бўлган
900
дан
ортиқ
лексик
бирликлар
ишлатилган
.
Бевосита
араб
тилидан
ўзлашган
лексемалар
80%
лар
атрофидаги
миқдорни
ташкил
этади
.
Биз
бундай
катта
лексик
пластни
тўла
қам
-
раш
мақола
чегарасидан
анча
катта
ҳажмни
талаб
этишини
назарда
тутиб
,
диққатимизни
тасаввуфдан
озми
-
кўпми
хабардор
бўлганлар
бемалол
тушунадиган
ўзлашма
терминлар
гуруҳи
билан
чеклаймиз
.
Бундай
ўзлашма
терминлар
гуруҳига
бақо
,
васл
,
зоҳид
,
муҳаббат
,
сабр
,
тавба
,
тариқат
,
хирқа
,
фано
,
фақр
,
яқин
,
қурб
,
ҳақиқат
ва
бошқа
шу
каби
терминларни
киритиш
мумкин
.
Тасаввуф
терминлари
тар
-
кибига
,
шунингдек
,
диний
мазмундаги
тер
-
минларни
ҳам
киритиш
мумкин
,
чунки
та
-
саввуф
адабиёти
намуналарида
уларнинг
барчаси
ирфоний
коннотацияга
эга
бўлади
.
Тасаввуф
терминлари
тасаввуфий
лекси
-
кага
оид
сўзларнинг
бошқа
гуруҳларидан
на
-
фақат
ўзининг
бир
маънолиликка
интилиши
билан
фарқ
қилади
,
балки
улар
эмоционал
бўёқлардан
ҳам
холи
бўлади
.
Лексик
-
семан
-
тик
хусусиятларидан
келиб
чиқиб
тасаввуф
терминларини
икки
гуруҳга
бўлиш
мумкин
:
а
)
лексик
терминлар
–
контекст
таркиби
-
да
ҳам
,
ундан
ташқарида
ҳам
ўзининг
тер
-
минологик
мазмуни
ва
бирмаънолилигини
сақлаб
қолувчи
сўз
-
терминлар
:
сўфий
,
зо
-
ҳид
,
мурид
,
хирқа
ва
б
.
Терминлар
таъри
-
фига
диққатимизни
қаратиб
,
бунинг
тасдиғи
-
ни
кўришимиз
мумкин
:
Сўфий
–
тасаввуф
йўлига
кирган
,
тариқат
одоб
-
арконларига
риоя
қилган
,
фоний
дунё
-
нинг
ғам
ва
муаммоларидан
устун
,
тафак
-
курнинг
сатҳи
фалаклар
қадар
қамровли
,
қалбида
маънолар
булоғи
қайнаб
турган
ко
-
мил
инсон
,
халқ
эъзозлаган
азиз
авлиё
,
ило
-
ҳий
нафасли
киши
,
дам
(
нафас
)
билан
топ
-
ган
нарсасига
қадам
билан
юриб
эришган
,
яъни
илм
ул
-
яқин
рутбасидан
айн
ул
-
яқин
рутбасига
тараққий
этган
валий
инсондир
.
Киши
мураққаъ
ва
сажжода
била
сўфий
бўлмағай
.
(
НМ
, 110)
Зоҳид
–
дунё
ишларидан
юз
ўгириб
,
тоат
-
ибодат
билан
машғул
бўлган
,
таркидунё
қилган
шахс
.
Зоҳид
лар
суратида
,
эгнида
хирқа
ва
кифтида
сажжода
ва
бир
гўшада
ўлтирур
,
(
НМ
, 125)
Аммо
бағоят
зийрак
ва
закий
ва
зоҳид
ва
муттақий
киши
эрмиш
.
(
НМ
, 156)
Мурид
–
талаб
этувчи
,
истовчи
,
пирга
қўл
берувчи
,
тариқат
йўлига
кириб
,
камолотга
эришишни
ният
қилган
,
комил
шайхга
боғланиб
,
унга
байъат
(
қўл
берган
)
қилган
солик
.
Хожа
Юсуф
Хамадоний
мурид
ларидан
-
дур
.
(
НМ
, 168)
Хирқа
–
шайх
ва
дарвишларнинг
махсус
устки
кийими
.
Тасаввуфий
истилоҳда
мур
-
шид
билан
мурид
ўртасида
алоқа
ўрнатилиши
,
муриднинг
нафси
билан
ўзи
орасидаги
муршиднинг
ҳукмронлигини
қабул
айлашидир
.
Тариқатга
янги
кирганлар
қора
хирқа
кийганлар
.
Маълум
бир
даражага
эришган
солик
мовий
ранг
,
сулукни
охирига
етказганлар
оқ
рангли
хирқа
кийганлар
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
93
б
)
контекстуал
терминлар
–
ўз
термино
-
логик
майдонидагина
аниқлиқ
ва
бирмаъно
-
лилик
касб
этадиган
,
ундан
ташқарида
эса
,
одатда
,
термин
характеристикасини
йўқота
-
диган
терминлар
:
сабр
,
бақо
,
васл
,
фано
,
му
-
ҳаббат
,
ишқ
,
лутф
,
тавба
ва
б
.
Таърифлар
-
да
бу
гуруҳга
оид
терминларнинг
айнан
та
-
саввуфдаги
маъно
ифодасига
(
ўқувчига
қу
-
лай
бўлиши
учун
мақоламизда
уларни
кур
-
сив
билан
ажратиб
кўрсатдик
)
қай
даражада
изоҳлар
берилишига
диққат
қилинг
:
Сабр
–
чидам
,
бардош
,
тоқат
,
қаноатдаги
устуворлик
.
Бу
термин
остида
тегишли
кон
-
текст
кўмагида
Аллоҳ
унга
нималар
керакли
-
гини
яхшироқ
билишини
тушунган
банда
-
нинг
юборилган
барча
нарсаларни
онгли
ра
-
вишда
ва
итоат
билан
қабул
қилиши
босқичи
тушунилади
.
Сабрли
инсон
синовларга
ҳам
,
хурсандчиликларга
ҳам
бирдек
муносабатда
бўлади
,
зеро
,
уларнинг
барчаси
Аллоҳдан
эканини
англайди
.
Сабр
янада
юқорироқ
бўлган
ризо
босқичи
учун
ўта
зарур
ҳисоб
-
ланади
.
Зеро
,
инсон
нафақат
ташқи
ҳолат
-
ларга
нисбатан
сабрли
бўлиши
,
балки
ўз
-
ўзи
билан
,
аниқроғи
,
ўз
шахсиятининг
ҳали
ўзи
қутила
олмаган
қирралари
билан
курашда
сабрли
бўлиши
лозим
.
Бунинг
мукофоти
ҳол
мақомига
эришишдир
.
Яна
сабрдурким
,
ҳар
не
Ҳақдин
юзланса
,
таҳаммул
пеша
қилғай
ва
ҳар
бало
келса
сабр
қилғай
.
(
НМ
, 72)
Бақо
–
боқийлик
,
барқарор
,
абадийлик
.
Бу
термин
фақтгина
тегишли
контекст
қамровида
Мутлақликнинг
денгизига
шўнғи
-
гандек
бўлиб
,
ўзини
Аллоҳ
абадиятидан
баҳ
-
рамандликка
эришгандек
ҳис
қилиш
маъно
-
сини
ифодалайди
.
Васл
–
бирикиш
,
боғланиш
,
етишиш
.
Қалбга
Аллоҳ
нурининг
кириши
,
етиши
,
эри
-
шиш
,
восил
бўлиш
.
Фано
мақомидан
ке
-
йингн
мартаба
.
Бунда
валий
Аллоҳдан
ўзга
барча
мавжудотлардан
руҳан
ажралиб
,
Ал
-
лоҳ
васлига
етишган
бўлади
.
Фано
–
фонийлик
,
йўқ
бўлиш
.
Фано
тўлиқ
камолот
йўлининг
охиридан
олдинги
босқичини
номловчи
термин
бўлиб
,
фанода
инсон
ўз
шахсига
тегишли
барча
нарсаларни
йўқотади
ва
у
энди
Аллоҳ
билан
бевосита
мулоқотда
бўлиб
,
худди
Унинг
сўзлари
билан
гапира
бошлайди
.
Бундай
маънони
фақат
контекстда
кузатиш
мумкин
.
Бақо
сифатининг
инъикоси
,
бақо
ўзида
бар
-
ча
яхши
сифатларни
мужассам
этиш
бўлса
,
фано
–
ўзидаги
барча
ёмон
сифатларни
йўқ
қи
-
лиш
йўли
билан
Аллоҳга
якинлашишдир
.
Бу
ҳақир
фақр
тариқида
ва
фано
жоддаси
-
да
алардек
тамом
киши
оз
кўрибмен
.
(
НМ
, 161)
Муҳаббат
–
севги
,
меҳр
,
яқинлик
,
садо
-
қат
ҳисси
.
Бу
терминга
алоҳида
изоҳ
лозим
эмасдек
туюлса
-
да
,
тасаввуфда
у
ўзида
бош
-
қа
барча
нарса
-
ҳодисаларни
эритиб
,
йўқ
қи
-
либ
юборадиган
ва
фақат
Аллоҳга
йўналти
-
рилган
муҳаббатни
ифодалайди
.
Аллоҳга
муҳаббатли
киши
Аллоҳга
хуш
келувчи
нар
-
саларни
севади
ва
унга
хуш
келмайдиганла
-
рига
нафрат
билан
қарайди
.
Ишқ
–
муҳаббат
,
севги
.
Тасаввуфий
мас
-
лакда
аввал
ҳавасдан
бошланиб
,
висол
билан
якун
топадиган
илоҳий
ҳис
-
туйғу
.
Ошиқ
ўз
маҳбубини
кўргач
,
уни
орзу
қилади
ва
қалби
безовта
бўлади
.
Бу
туйғу
кучая
бо
-
риб
,
завқ
-
шавқ
уйғотади
.
Иштиёқ
даражасига
кўтарилган
ишқ
муҳаббат
мақомига
эришади
.
Бунда
маҳбуб
учун
ўзидан
кечган
ошиқ
жо
-
нини
беришга
тайёр
туради
,
фанога
етишади
.
Бу
ҳолат
ишқ
дейилади
.
Кимки
ишқ
билан
ўлса
,
шундай
ўлгани
маъқул
.
Ўлим
билан
тугамаган
ишқда
хайр
йўқдир
.
Лутф
–
яхшилик
,
марҳамат
.
Тасаввуфий
маслакда
Аллоҳнинг
бандаларига
марҳамати
,
раҳмдиллиги
,
карами
.
Тавба
–
қилган
гуноҳлардан
кайтиш
,
пу
-
шаймон
бўлиш
.
Мазкур
термин
тегишли
контекстда
сўфийнинг
ҳаётидаги
биринчи
ва
энг
муҳим
қадамини
ифодалайди
.
У
ўзининг
олдинги
ҳаётидан
тавба
қилади
,
ундан
воз
кечади
ва
янги
ҳаёт
бошлашни
истайди
.
Бошқачароқ
таъриф
берилса
,
инсон
энди
ўзининг
илгариги
фикр
-
мулоҳазалари
ва
амалларига
жуда
ҳам
қатъият
билан
таян
-
майди
,
ўзининг
номукаммаллигидан
қўрқа
бошлайди
ва
ўтмишидан
воз
кечишни
мақ
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
94
сад
қилади
.
Тавба
тариқат
йўлига
кирган
соликнинг
биринчи
мақомидир
.
Айттики
агар
Хизр
била
суҳбат
тут
-
санг
,
тавба
ва
агар
бир
кечада
Ҳирийдан
Маккага
борсанг
,
андин
ҳам
тавба
қил
.
(
НМ
,90)
Тавба
лариға
сабаб
бу
бўлғандурки
,
бир
кун
атторлиғ
дўкониға
муомалаға
машғул
ва
машъуф
эмишлар
.
(
НМ
, 169)
Юқорида
зикр
этилган
барча
терминлар
-
нинг
семантик
хусусиятлари
уларнинг
ти
-
зимли
ва
таркибий
муносабатлари
орқали
аниқланиши
мумкин
1
.
Гувоҳ
бўлганингиздек
,
лексик
терминлар
-
га
ҳам
,
контекстуал
терминларга
ҳам
имкон
қадар
тўлиқроқ
тасаввуфий
таъриф
ва
тав
-
сиф
лозим
.
Аммо
луғатлар
,
айниқса
,
ўқув
луғатлари
билан
ишлаш
қулайлик
яратиши
учун
мазкур
таърифларни
имкон
қадар
ихчамлаштириш
,
кўпроқ
термин
қўлланган
манбадан
намуна
бериш
ва
ана
шу
матн
бўлагида
унинг
маъноси
қандайлигини
кўрсатиш
лозим
,
деб
биламиз
.
Ўзлашма
тасаввуф
терминларининг
бошқа
гуруҳини
онимлар
–
диний
ва
тарихий
шахслар
исмлари
,
яна
бир
гуруҳини
рамзий
сўзлар
ва
яна
бир
гуруҳини
Қуръони
Карим
ҳамда
ҳадислардан
олинган
фразеоло
-
гизмлар
,
афоризмлар
,
мураккаб
иборатлар
ва
сўз
бирикмалари
ташкил
этади
.
Санаб
ўтилган
гуруҳларга
оид
ўзлашмаларнинг
семантик
хусусиятлари
кўпроқ
назмий
асарларда
намоён
бўлишини
назарда
тутиб
,
уларни
алоҳида
тадқиқот
объекти
қилиш
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
1
Суперанская
А
.
В
.
и
др
.
Общая
терминология
.
Вопросы
теории
. –
М
.:
Наука
, 1989.
