“
ДЕВОНУ
ЛУҒАТИ
-
Т
-
ТУРК
”
ҚЎЛЁЗМАСИГА
ХОС
ХУСУСИЯТЛАР
РУСТАМИЙ
САЛИМАХОН
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
Маҳмуд
Кошғарийнинг
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
асари
қўлёзмасига
хос
хусусият
-
лар
баён
қилинган
ва
асарнинг
арабча
матнини
тиклашда
Аҳмад
Рифъат
таҳрирлари
кўрсатилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
қўлёзма
,
тузатишлар
,
луғат
.
Аннотация
.
В
статье
рассматривюется
особенности
рукописи
произведения
“
Диван
лугат
ат
-
турк
”
и
приводятся
некоторые
редакционные
поправки
,
введённые
в
текст
Ахмедом
Рифатом
,
издателем
словари
Махмуда
Кашгари
.
Опорные
слова
и
выражения
:
рукопись
,
редакционные
поправки
,
словарь
.
Summary.
The paper is devoted to the textual analyses of the manuscript and typographical edition of the
corrections introduced into the texts by Ahmed Rifat editor of the dictionary by Mahmud Kashgari.
Keywords and expressions:
manuscript, typographical editions, dictionary.
Маълумки
,
Маҳмуд
Кошғарийнинг
“
Де
-
вону
луғати
-
т
-
турк
“
асари
туркшуносликка
оид
энг
қадимий
манба
ҳисобланади
.
Бу
асар
туркий
сўзларнинг
арабча
изоҳли
луғати
бў
-
лиши
билан
бирга
унда
туркий
тиллар
ҳақи
-
да
қиёсий
-
тарихий
маълумот
берилган
ҳамда
уларнинг
график
,
фонетик
,
морфологик
ху
-
сусиятлари
баён
қилинган
.
Асар
ўзбек
тили
грамматикаси
тарихи
ва
ўзбекча
сўзлар
эти
-
мологиясини
тадқиқ
қилишда
асосий
ман
-
балардан
бири
бўлиб
хизмат
қилмоқда
.
Маҳмуд
Кошғарийнинг
бу
асари
бизгача
ягона
қўлёзма
ҳолида
етиб
келган
.
Ҳозир
бу
қўлёзма
Истанбулдаги
Миллат
кутубхонаси
-
да
,
Али
Амирий
фондида
4189
рақами
билан
сақланмоқда
.
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
“
қўлёзмаси
664
ҳижрий
йил
27
шаввол
,
милодий
1266
йил
1
августда
Маҳмуд
Кошғарийнинг
дастхати
-
дан
кўчирилган
.
Қўлёзмани
кўчирган
хаттот
Муҳаммад
ибн
Абубакр
ибн
Абулфатҳ
ас
-
Савий
,
кейинчалик
ад
-
Дамашқийдир
.
Қўлёз
-
ма
319
варақдан
иборат
.
Ҳар
бир
варақда
ўн
етти
сатр
бор
.
Қўлёзманинг
биринчи
варақ
”
а
“
бетида
китоб
эгаларидан
бири
томонидан
ёзилган
сўзбоши
бор
.
Бунда
у
китобнинг
туркманчага
тўғри
келмаслигини
ва
ўзининг
турк
юртларидан
келган
одамлардан
китоб
ҳақида
сўраганини
гапиради
.
Шундан
маъ
-
лумки
,
китоб
эгасининг
ўзи
ҳам
,
китобни
кўрган
кишилар
ҳам
туркчани
яхши
билма
-
ган
ва
луғатнинг
мазмунига
тушунмаган
.
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
нинг
матни
қўлёз
-
манинг
иккинчи
варақ
”
а
“
бетидан
басмаладан
сўнг
қуйидаги
сўзлар
билан
бошланган
:
ﻞﺳرا
يﺬﻠﻟا
ﻞﻴﻤﺠﻟا
ﻊﻨﺼﻟا
و
ﻞیﺰﺠﻟا
ﻞﻀﻔﻟا
يذ
ﷲ
ﺪﻤﺤﻟا
ﻋ
ﻞیﺮﺒﺝ
ﻞیﺰﻨﺘﺑ
ﺪﻤﺤﻡ
ﻰﻟإ
ﻞﻴﻀﻔﺕ
و
نﺎﻴﺒﺕ
ﻰﻠ
.
Таржимаси
:
Муҳаммадга
китоб
билан
баён
ва
тафсилини
шарҳ
қилиш
учун
Жаб
-
роилни
индирган
беадад
фазл
,
гўзал
санъат
соҳиби
бўлмиш
Тангрига
ҳамд
.
Асар
шу
сўзлар
билан
тугайди
:
ﻰﻠﻋو
اﺪﻡﺮﺳ
ﻪﻟﻮﺳر
ﻰﻠﻋ
ةﻼّﺼﻟاو
اﺪﺑأ
ﷲ
ﺪﻤﺤﻟا
و
ﻪﻟﺁ
ﻦﻴﻌﻤﺝأ
.
Таржимаси
:
Тангрига
абадий
олқишлар
бўлсин
.
Унинг
элчисига
ва
у
(
элчи
)
нинг
авло
-
дига
Тангрининг
чексиз
раҳмати
ёғсин
.
Кейин
қуйидаги
колофон
келади
:
ﺮﻜﺑ
ﻰﺑا
ﻦﺑ
ﺪﻤﺤﻡ
ﻰﻟﺎﻌﺕ
ﷲا
ﻰﻟاﺮﻴﻘﻔﻟا
ﺪﺒﻌﻟا
ﻪﻘﻴﻠﻌﺕ
ﻦﻡ
غﺮﻓ
ﻋ
ﻰﻘﺸﻡﺪﻟا
ﻢﺛ
ىوﺎﺴﻟا
ﺢﺘﻔﻟا
ﻰﺑا
ﻦﺑ
ﺪﺡﻻا
مﻮی
ﻪﻨﻋ
ﻰﻟﺎﻌﺕ
ﷲا
ﺎﻔ
ﻦﻡ
ﺔﺋﺎﻤﺘﺳ
و
ﻦﻴﺘﺳو
ﻊﺑرا
ﺔﻨﺳ
لاّﻮﺵ
ﻦﻡ
ﻦیﺮﺸﻌﻟا
و
ﻊﺑﺎﺴﻟا
ﻪﺕرﻮﺻ
ﺎﻡ
ﻩﺮﺥﺁ
ﻰﻓ
لﻮﻘی
بﺎﺘﻜﻟا
ﻒّﻟاﺆﻡ
ّﻂﺨﺑ
ﻰه
ﺔﺨﺴﻧ
:
ئﺪﺘﺑا
ﺪﻌﺑ
ﻢﺛ
و
ﻦﻴﺘﺳ
و
ﻊﺑرا
ﺔﻨﺳ
ﻦﻡ
ﻰﻟوﻻا
ىدﺎﻤﺝ
ةﺮﻏ
ﻰﻓ
ﻒﻴﻟﺄﺘﻟﺎﺑ
ﻦﻡ
ﺮﺵﺎﻌﻟا
ﻦﻴﻨﺛﻻا
مﻮی
تاﺮﻡ
ﻊﺑرا
ﺮیﺮﺤﺕ
و
ﺐیﺬﻬﺕ
و
ﺢﻴﻘﻨﺕ
ﻵا
ىدﺎﻤﺝ
ﻻ
و
لﻮﺡ
ﻻ
و
ةﺄﻡ
ﻊﺑراو
ﻦﻴﺘﺳ
و
ﺖﺳ
ﺔﻨﺳ
ﻦﻡ
ةﺮﺥ
ﻞﻴآﻮﻟا
ﻢﻌﻧ
و
ﺎﻨﺒﺴﺡ
ﻮه
و
ﻢﻴﻈﻌﻟا
ّﻰﻠﻌﻟا
ﷲﺎﺑ
ﻻا
ةﻮﻗ
.
Таржимаси
:
Улуғ
Тангрининг
фақир
қули
совалик
,
кейин
дамашқлик
Муҳаммад
ибн
Абу
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
96
бакр
ибн
Абуфатҳ
–
Тангри
уни
кечирсин
–
ки
-
тоб
муаллифи
хати
билан
ёзилган
нусхасидан
кўчиришни
664
йил
шавваол
ойининг
йигирма
еттисида
якшанба
куни
тугатди
.
У
(
китоб
)
охирида
шундай
дейди
: “
Китобни
464
йил
жу
-
мада
-
л
-
у
:
ла
:
ойининг
бошида
ёзишни
бошлаб
,
тўрт
марта
ёзиб
,
тузатиб
ва
таҳрир
қилиб
,
466
йил
жумада
-
л
-
а
:
хирнинг
ўнинчисида
ду
-
шанба
куни
тугатдим
”.
Юксак
,
буюк
Тангри
-
дан
ўзгада
қудрат
ва
куч
йўқдир
ва
унинг
ўзи
бизга
етарлидир
.
У
энг
яхши
вакилдир
.
Қўлёзма
насҳ
хатида
қора
сиёҳ
билан
ёзил
-
ган
.
Айрим
ёзувлар
учун
қизил
сиёҳ
ишлатил
-
ган
.
Бундай
ёзувлар
тиниш
белгилари
ўрнида
қўлланган
шакллар
,
халифага
бағишлов
,
ажра
-
тиб
кўрсатилиши
лозим
бўлган
ҳарфлар
,
тўр
-
тинчи
саҳифадан
ўн
иккинчи
саҳифагача
бўл
-
ган
туркий
сўзлар
,
لﺎﻗ
–
қа
:
ла
,
ﻞﺜﻡ
–
масал
каби
араб
сўзларидир
.
Булардан
ташқари
,
ўн
иккин
-
чи
бетнинг
олтинчи
қаторидан
бошлаб
изоҳ
-
ланаётган
туркий
сўзлар
ва
туркий
жумлалар
-
нинг
устига
ҳам
қизил
чизиқ
тортилган
.
Олтин
-
чи
саҳифадаги
араб
ҳарфлари
ва
саккизинчи
саҳифадаги
уйғур
ёзуви
,
қирқинчи
ва
қирқ
би
-
ринчи
саҳифалардаги
ўғуз
тамғалари
ҳам
қизил
сиёҳда
ёзилган
.
Асар
матни
тўлиқ
. “
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
ни
биринчи
марта
нашр
қилдирган
Аҳмад
Рифъат
ва
таржимон
Бесим
Аталай
матндаги
хато
ва
камчиликларни
тузатишга
ҳамда
айрим
жойларни
қайта
тиклашга
ҳара
-
кат
қилдилар
.
Қўлёзма
қуйидаги
ўзига
хос
хусусиятлар
-
га
эга
:
–
Кўп
ҳолларда
та
:’
марбутанинг
нуқта
-
лари
тушиб
қолган
.
Масалан
,
ﻪﻨﺳ
–
ﺔﻨﺳ
сина
-
тун
,
ﻩرﻮﻬﺸﻤﻟا
–
ةرﻮﻬﺸﻤﻟا
ал
-
машҳу
:
рату
,
ةرﻮﺼﻟا
–
ﻩرﻮﺼﻟا
ас
-
су
:
рату
,
ﺔﺒﻠﺼﻟا
–
ﻪﺒﻠﺼﻟا
ас
-
сулбату
,
ﻪﻴﺑﺮﻌﻟا
ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا
–
ал
-
ъарабиййату
,
ﺔﻴﻠﺻﻷا
–
ﻪﻴﻠﺻﻷا
ал
-’
аслиййату
,
ﻪآﺮﻟا
–
ﺔآﺮﻟا
ар
-
риккату
,
ﻪﻴﻧﺎﻗﺎﺨﻟا
–
ﺔﻴﻧﺎﻗﺎﺨﻟا
ал
-
ха
:
қа
:
ниййату
1
.
–
Кўп
ҳолларда
васла
тушиб
қолган
.
Аҳмад
Рифъат
уларни
қайта
тиклаган
.
Масалан
,
ﺐﺸﺨﻟا
1
Kâ
ş
garli Mahmud, D
ī
vanü l
ū
gati-t-türk, Tipkibasim /
Facsimile, Kültür bakanl
ī
g
ī
. –Ankara, 1990. – S. 4–6.
ةﺪﻨﺴﻤﻟٱ
–
ةﺪﻨﺴﻤﻟا
ﺐﺸﺨﻟا
ал
-
хашабу
-
л
-
муснадату
(130,
39),
ﺪﻤﺠﻟا
ﻊﺘﻗ
–
ﻊﺘﻗ
ٱ
ﺪﻤﺠﻟ
қ
утиъа
-
л
-
жамду
,
بﺎﺑ
ٱ
ﻲﺳاﺪﺴﻟ
–
ﻲﺳاﺪﺴﻟا
بﺎﺑ
ба
:
бу
-
с
-
суда
:
сий
-
йи
2
.
–
Ҳамзадан
ва
йа
:’
ҳарфидан
олдин
келган
алиф
устига
мадд
қўйилган
.
Аҳмад
Рифъат
уларни
тушириб
қолдирган
.
Масалан
,
ءﺁز
–
ءاز
за
:’,
يﺁز
–
ياز
за
:
й
,
ءﺂﻨﺛا
–
ءﺎﻨﺛا
исна
:’,
ﺳﻸﻟا
ءﺎﻤ
–
ءﺂﻤﺳﻸﻟا
ал
-
асма
:’,
ءاﺪﺘﺑا
–
ءﺁﺪﺘﺑا
ибтида
:’
3
.
–
Ҳамза
учун
марказ
вазифасида
нуқтали
йа
:’
ишлатилган
.
Масалан
,
ﺮیﺎﻃ
–
ﺮﺋﺎﻃ
та
:’
ир
4
.
–
Баъзан
ҳозирги
-
келаси
замон
феъллари
-
даги
жинсни
фарқловчи
”
йа
:’“
ва
”
та
:’“
олд
қўшимчаларининг
нуқталари
тушиб
қолган
.
Масалан
:
ﺶﻗاﺮی
йура
:
қишу
5
сўзида
.
–
Чўзиқликни
ифодалаш
учун
“
алиф
”
дан
олдин
фатҳа
, ”
йа
:’“
ҳарфидан
олдин
касра
белгиси
қўйилган
.
Масалан
:
راَﺮﻔﻟا
–
ал
-
фира
:
р
,
نﺎَﺴﻧﻹا
–
ал
-
инса
:
н
,
ﺔﻠﻴِﺨﻟا
–
ал
-
хи
:
лату
6
,
ﻪﻧﺎَﻴﺑ
–
байа
:
нуҳу
, –
ﻦﻴِﺴﻟا
ас
-
си
:
ну
,
ﻊﻴِﻤﺝ
–
жа
-
ми
:
ъ
7
сўзларида
.
Бундай
белги
тушиб
қолган
жойларни
Аҳмад
Рифъат
қайта
тиклаган
.
–
”
Син
“
ҳарфи
тагига
баъзан
учта
нуқта
қўйилган
.
Масалан
:
س
–
с
,
سو
– ÿ
с
8
сўзларида
.
–
Баъзи
туркий
сўзларда
бир
ундош
бир
неча
ҳаракат
олган
.
Масалан
:
كوﺎﺳ
–
са
:
вук
сўзининг
учинчи
ҳарфи
ҳам
дамма
,
ҳам
фатҳа
билан
ҳаракатланган
9
.
Аҳмад
Рифъат
фақат
битта
ҳолатни
қолдирган
.
–
Танвин
дамма
қўшалоқ
дамма
( ” )
бел
-
гиси
билан
берилган
.
–
Қўлёзмадаги
айрим
сўзлар
,
кўчирма
-
лар
,
ҳикоялар
ўз
ўрнида
берилмаган
.
Аҳмад
Рифъат
баъзи
жойларда
уларнинг
ўрнини
алмаштирган
.
2
ىﺮﻐﺵﺎﻜﻟا
دﻮﻤﺤﻡ
.
كﺮﺘﻟا
تﺎﻐﻟ
ناﻮید
بﺎﺘآ
.
ﺔﻴﻠﻌﻟا
ﺔﻓﻼﺨﻟا
راد
–
ﻪﻌﺒﻄﻡ
ﻩﺮﻡﺎﻋ
.
ﺪﻠﺝ
ﺚﻟﺎﺛ
.
1333
.
. 42.
3
Kâ
ş
garli Mahmud, D
ī
vanü l
ū
gati-t-türk, Tipkibasim/
Facsimile, Kültür bakanl
ī
g
ī
, Ankara, 1990. – S. 26–28.
4
Ўша
асар
. 84
а
.
5
Ўша
асар
. 64
а
.
6
Ўша
асар
. 84a.
7
Ўша
асар
. 202-
б
.
8
Ўша
асар
. 15-
б
.
9
Рустамов
А
.
Махмуд
Кашгарский
о
словах
с
звуковой
оболочкой
qaq. Turcologica. –
Л
.:
Наука
, 1976. –
С
. 129.
S H A R Q M A S H ’ A L I
97
Аҳмад
Рифъат
қўлёзмага
бир
қатор
тўғри
тузатишлар
киритиш
билан
бирга
,
арабча
матнда
хатоликларга
ҳам
йўл
қўйган
.
Рифъат
нашри
ва
факсимиль
нашр
солиштирилганда
баъзи
сўзларнинг
ўқилишида
тафовут
борли
-
ги
кўринди
.
Қуйида
нашрнинг
биринчи
жил
-
дидан
олинган
сўзларнинг
айримларини
кел
-
тирамиз
.
Масалан
,
қўлёзмада
ли
’
ис
.
ға
:
йиҳим
(1
б
:13),
нашрда
лиис
.
ға
:’
иҳим
(3:1)
;
қўлёз
-
мада
иштима
:
лати
(1
б
:13)
,
нашрда
исти
-
ма
:
лати
(3:1);
қўлёзмада
фаизан
(1
б
:14)
,
нашрда
фаиза
:
(3:1)
;
қўлёзмада
азкуру
(3
а
:1)
,
нашрда
азкура
(5:8)
;
қўлёзмада
зийиқ
(3
а
:7)
,
нашрда
зи
:
қ
(6:7)
;
қўлёзмада
йадхулу
(4
б
:16)
,
нашрда
тадхулу
(10:12)
;
қўлёзмада
шиқа
:
қу
(6
б
:2)
,
нашрда
шуқа
:
қу
(6
б
:2)
;
қўлёзмада
ал
-
айрафи
(6
б
:3)
,
нашрда
ал
-
абрақи
(15:9)
;
қўл
-
ёзмада
ал
-
батти
:
хи
(6
б
:5)
,
нашрда
ал
-
бит
.
т
.
и
:
хи
(15:14)
;
қўлёзмада
ли
-
л
-
кавмати
(6
б
:7)
,
нашрда
ли
-
л
-
ку
:
мати
(16:1)
;
қўлёзмада
йуктуму
(8
а
:10)
,
нашрда
йуктаму
(20:9)
;
қўл
-
ёзмада
ра
:
ъайна
:
(9
а
:1)
,
нашрда
раъайна
:
(22:6)
;
қўлёзмада
барғулиқи
(9
а
: 16)
,
нашрда
барғулуқ
(23:11)
;
қўлёзмада
ал
-
ъа
:
бири
(9
б
:14)
,
нашрда
ал
-
ға
:
бири
(24:16)
;
қўлёзмада
ал
-
х
.
уд
.
у
:
ри
:
(10
а
:3)
,
нашрда
ал
-
х
.
уд
.
у
:
ри
(25:11)
;
қўлёзмада
йахта
:
жу
(10
б
:5)
,
нашрда
йух
-
та
:
жу
(27:5)
;
қўлёзмада
уғра
:
қ
(11
а
:2)
,
нашр
-
да
иғра
:
қ
(28:3)
;
қўлёзмада
казалика
(14
б
:11)
,
нашрда
лизалика
(35:12)
;
қўлёзмада
ий
(16
б
:11)
,
нашрда
ай
(43:8)
;
қўлёзмада
ал
-
х
.
али
-
фу
(17
а
:11)
,
нашрда
ал
-
х
.
алфу
(45:5)
;
қўлёзма
-
да
зина
:
қу
(17
а
:14)
,
нашрда
зуна
:
қу
(45:10)
.
Кейинчалик
Маҳмуд
Кошғарийнинг
бу
аса
-
рини
турк
тилига
таржима
қилиш
жараёнида
таржимон
Бесим
Аталай
хаттотнинг
бир
қанча
хатоларини
тузатиш
билан
бирга
Аҳмад
Ри
-
фъат
йўл
қўйган
хатоликларни
ҳам
тузатди
.
Аҳмад
Рифъат
қўлёзмада
тушиб
қолган
бир
қанча
сўзларни
қайта
тиклаган
.
Булар
қуйидагилардир
:
қўлёзманинг
5
б
-
бет
12-
қа
-
тордаги
ҳува
(13:3)
*
сўзи
,
қўлёзманинг
6
а
-
бет
*
Биринчи
рақам
сўзнинг
босма
нашр
биринчи
жилд
-
даги
саҳифасини
,
икки
нуқтадан
кейинги
рақам
қато
-
рини
билдиради
.
9-
қатордаги
, 12
б
-
бет
7-
қатордаги
, 39
б
-
бет
10-
қатордаги
, 46
б
-
бет
16-
қатордаги
, 51
б
-
бет
1-
қатордаги
, 65
а
-
бет
5-
қатордаги
, 83
а
-
бет
8-
қатордаги
, 98
а
-
бет
9-
қатордаги
ва
(14:7;
29:9;
118:3; 145:9; 161:1; 208:12; 275:14;
325:3)
сўзи
,
қўлёзманинг
7
б
-
бет
13-
қаторда
-
ги
ка
:
на
сўзидан
кейин
би
-
маъна
:
(19:7)
сў
-
зи
,
қўлёзманинг
14
б
-
бет
3-
қатордаги
ва
тақу
:
лу
(34:17)
сўзлари
,
қўлёзманинг
18
б
-
бет
3-
қатордаги
, 35
б
-
бет
7-
қатордаги
минҳу
(49:13; 105:1)
сўзи
,
қўлёзманинг
40
а
-
бет
2-
қатордаги
, 54
б
-
бет
9-
қатордаги
, 63
б
-
бет
16-
қатордаги
, 66
а
-
бет
5-
қатордаги
, 70
б
-
бет
15-
қатордаги
, 74
б
-
бет
13-
қатордаги
, 77
а
-
бет
13-
қатордаги
ул
(119:1; 172; 11; 204:9; 212:8;
231:3; 245:14; 255:1)
сўзи
,
қўлёзманинг
48
б
-
бет
1-
қатордаги
инни
( 150:15)
сўзи
,
қўлёзма
-
нинг
шу
бет
7-
қатордаги
ила
:
(151:8)
сўзи
,
қўлёзманинг
50
а
-
бет
7-
қатордаги
, 57
а
-
бет
17-
қатордаги
ъала
(156:15; 182:13)
сўзи
,
қўлёзманинг
52
а
-
бет
17-
қатордаги
икки
:
(164:10)
сўзи
,
қўлёзманинг
63
б
-
бет
16-
қатор
-
даги
, 65
а
-
бет
8-
қатордаги
, 107
а
-
бет
12-
қатор
-
даги
ай
(204:7; 209:5; 354:17)
сўзи
,
қўлёз
-
манинг
66
а
-
бет
5-
қатордаги
ул
(212:9)
сўзи
,
қўлёзманинг
68
б
-
бет
11-
қатордаги
мана
:
(223:1)
сўзи
,
қўлёзманинг
73
а
-
бет
5-
қаторда
-
ги
, 87
а
-
бет
17-
қатордаги
, 87
б
-
бет
1-
қатордаги
, 98
а
-
бет
1-
қатордаги
фи
:
( 239:2;
289:2; 289:3; 324:9)
сўзи
,
қўлёзманинг
74
б
-
бет
14-
қатордаги
, 132
а
-
бет
13-
қатордаги
ва
йуқа
:
лу
(245:16; 434:11)
сўзлари
,
қўлёзма
-
нинг
75
б
-
бет
12-
қатордаги
р
(249:12)
ҳарфи
,
қўлёзманинг
76
б
-
бет
1-
қатордаги
, 78
а
-
бет
6-
ва
14-
қаторлардаги
ар
(252:3; 257:15; 258:11)
сўзи
,
қўлёзманинг
77
б
-
бет
12-
қатордаги
хузи
(256:11)
сўзи
,
қўлёзманинг
228
а
-
бет
12-
қа
-
тордаги
к
(266:3)
ҳарфи
,
қўлёзманинг
81
а
-
бет
15-
қатордаги
, 108
б
-
бет
5-
қатордаги
ъан
(270:6; 359:3)
сўзи
,
қўлёзманинг
83
а
-
бет
10-
қатордаги
куб
(275:16)
сўзи
,
қўлёзманинг
87
б
-
бет
2-
қатордаги
ман
(289: 3)
сўзи
,
қўлёз
-
манинг
97
б
-
бет
16-
қатордаги
бир
(324:5)
сў
-
зи
,
қўлёзманинг
102
б
-
бет
9-
қатордаги
ҳака
-
зан
(339:14)
сўзи
ва
бошқалардир
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
98
Баъзан
сўзларни
ортиқча
қўшиб
қўйиш
ҳоллари
ҳам
учраган
.
Булар
қўлёзманинг
17
а
-
бет
16-
қатордаги
ай
(45:2)
сўзи
,
қўлёзманинг
18
б
-
бет
17-
қатордаги
азут
–
ал
-
хафнату
(51:4)
сўзлари
,
қўлёзманинг
47
б
-
бет
9-
қатордаги
ал
-
ға
:
биру
(148:6)
сўзи
,
қўлёзманинг
47
б
-
бет
13-
қатордаги
, 49
а
-
бет
4-
қатордаги
, 49
б
-
бет
14-
қатордаги
ва
йуқа
:
лу
(148:13; 152:12; 155:15)
сўзлари
,
қўлёзманинг
69
а
-
бет
11-
қатордаги
,
71
б
-
бет
3-
қатордаги
ул
(224:14; 233:15)
сўзи
,
қўлёзманинг
68
б
-
бет
7-
қатордаги
инни
(224:13),
қўлёзманинг
77
б
-
бет
12-
қатордаги
йаъни
:
(256:10)
сўзи
,
қўлёзманинг
83
б
-
бет
17-
қаторда
-
ги
ва
109
б
-
бет
17-
қатордаги
ҳува
(278:2; 363:8)
сўзи
,
қўлёзманинг
99
б
-
бет
4-
ва
5-
қаторлардаги
би
-
маъна
:
(329:12)
сўзи
,
қўлёзманинг
100
а
-
бет
1-
қатордаги
айд
.
ан
(390:14)
сўзидир
.
Аҳмад
Рифъат
нашрида
қўлёзмада
мавжуд
бўлган
айрим
сўзларни
ўринли
ва
ўринсиз
олиб
ташлаш
ҳоллари
ҳам
учрайди
.
Аҳмад
Рифъат
ўз
нашрида
хаттот
қўлёзмада
йўл
қўйган
кўплаб
хатоларни
тузатиб
берган
.
Бу
қадимий
қўлёзманинг
факсимиль
нашрларининг
юзага
келиши
ва
асарнинг
Аҳмад
Рифъат
томонидан
нашр
қилиниши
Маҳмуд
Кошғарийни
ва
унинг
“
Девону
лу
-
ғатит
турк
”
асарини
шарқшуносларга
танит
-
ди
.
Натижада
унга
бағишланган
бир
қанча
тадқиқот
ишлари
амалга
оширилди
ва
асар
-
нинг
таржималари
юзага
келди
.
НАВОИЙ
АСАРЛАРИ
ЛУҒАТИНИ
ЛЕКСИК
-
СЕМАНТИК
ПАРАДИГМАЛАР
АСОСИДА
ТАДҚИҚ
ЭТИШ
УМАРОВА
НАРГИЗАХОН
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ФарДУ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Алишер
Навоий
ижодида
қўлланган
ранг
-
тус
сифатлари
парадигма
асосида
тадқиқ
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
луғат
,
парадигма
,
парадигма
аъзолари
,
архисема
,
сема
,
интеграл
сема
,
диффе
-
ренциал
сема
.
Аннотация
.
В
данной
статье
исследуется
парадигма
прилагательных
,
обозначающих
цвет
,
использо
-
ванных
в
творчестве
Алишера
Наваи
.
Опорные
слова
и
выражения
:
словарь
,
парадигма
,
члены
парадигмы
,
архисема
,
сема
,
интегральная
сема
,
дифференциальная
сема
.
Summary.
This scientific article is devoted to the study of the adjective paradigmes which express colours in
creative works by Alisher Navai.
Keywords and expressions:
dictionary, paradigm, the members of paradigmes, archisema, sema, integral sema,
differential sema.
Ўзбек
лексикографиясининг
тарихи
Маҳ
-
муд
Кошғарийнинг
XI
асрда
яратилган
маш
-
ҳур
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
асари
билан
бошланган
бўлса
,
Маҳмуд
Замахшарий
ўзи
-
нинг
“
Асосу
-
л
-
балоға
”
асари
ва
“
Муқадди
-
мату
-
л
-
адаб
”
деб
аталган
тўрт
тилли
(
араб
,
форс
,
ўзбек
,
мўғул
)
луғати
билан
ҳам
ама
-
лий
,
ҳам
назарий
лексикография
ривожига
катта
ҳисса
қўшди
.
Алишер
Навоий
ижодига
бўлган
катта
қизиқиш
боис
XV
асрдан
кейин
шоир
асарлари
тили
,
умуман
,
эски
ўзбек
тили
билан
боғлиқ
бир
қанча
луғатлар
яратилди
.
Навоий
асарлари
асосида
тузилган
луғатлар
ичида
“
Бадойи
ал
-
луғат
”
ва
“
Санг
-
лоҳ
”
луғати
анча
мукаммаллиги
билан
ажра
-
либ
турса
-
да
”
1
,
шу
типдаги
луғатларнинг
ҳеч
қайсиси
шоир
асарларида
нечта
сўз
қўллан
-
1
Нурмонов
А
.
Танланган
асарлар
. II
жилд
. –
Т
.: “
Ака
-
демнашр
”, 2012. 315-
б
.
