“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
1
6/2018
(
№
00038)
www.iqtisodiyot.uz
ЎЗБЕКИСТОНДА ТАЪЛИМ ХИЗМАТЛАР БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
Саъдуллаева Гулноза Содиқ қизи,
ТДИУ таянч докторанти
E-mail:
sadullayevagulnoza94@gmail.com
Аннотация:
Мақолада таълим xизматлари соҳасини ривожлантириш
бўйича тадқиқотлар олиб борган бир қатор олимларнинг қарашлари кўриб
чиқилди. Шунингдек, Ўзбекистонда xизмат кўрсатиш соҳасини ривожлантириш
бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди.
Аннотация:
В статье рассмотрены мнения ряда ученых, проводивших
научные исследования по развитию сферы образовательный услуг. А также
разработаны предложения и рекомендации по развитию сферы услуг в
Узбекистане.
Absract:
The article considers the opinions of a number of scientists who conducted
research on the development of the sphere of educational services. Also, proposals and
recommendations for the development of the service sector in Uzbekistan were developed.
Калит сўзлар:
таълим хизматлар бозори, таълим тизими, маркетинг
сиратегияси, хизматлар соҳасини ривожлантириш.
Кириш
Замонавєѕ боѓор шароєтєда республєкамєѓ таълєм тєѓємє ўѓєнєнг
барқарорлєгє, мослашувчанлєк, єђтємоєѕ ўѓгарєшларга бардошлєлєгєнє намоён
қєлдє.Фѓбекєстон
аҳолєсє
деярлє
мутлақ
саводхон
бўлган
кам
сонлє
рєвођланаётган
мамлакатлар
сєрасєга
кєрадє.
БМТ
маълумотларєда
баҳоланєшєча, Фѓбекєстон балоғат ёшєдагє аҳолєсєнєнг саводхонлєк дарађасє
ҳамда олєѕ ўқув юртларєга қабул қєлєнганларнєнг умумєѕ кўрсаткєчє єнсон
салоҳєятє рєвођланганлєк дарађасє нафақат ўрта, балкє юқорє қєѕматларга эга
рєвођланган мамлакатларнєнг дарађасєга нєсбатан ҳам юқорєдєр.
Фѓбекєстонда таълєм хєѓматларє боѓорє ва меҳнат боѓорларєнєнг ўѓаро
боғлєқлєгє, таълєм хєѓматлар боѓорєнєнг туѓєлмасє ва рєвођланєшєнєнг асосєѕ
тенденцєяларє, меҳнат боѓорє ҳолатє ва унєнг сўнггє ѕєллардагє дєнамєкасє, олєѕ
таълємга бўлган ёшларнєнг эҳтєёђє масалаларє бўѕєча ўткаѓєлган соцєологєк
тадқєқотлар ҳамда статєстєк маълумотлар таҳлєлє шунє кўрсатадєкє, ҳоѓєргє
вақтда уларнєнг ўѓєга хос хусусєятларє ва тенденцєяларє бєлан тавсєфланадє.
Мамлакатємєѓ єқтєсодєётєнє модернєѓацєялаш ва єслоҳ этєшнє ҳоѓєргє
рєвођланєш шароєтєда кадрлар таѕёрлашнєнг єлмєѕ моделє “Таълєм тўғрєсєда”гє
ва “Кадрлар таѕёрлаш мєллєѕ дастурє”дан єборат қонунларнє қабул қєлєш ва
ђорєѕ этєшга эрєшєлдє. Бу ҳар єккє ҳуђђат маънавєѕ ђєҳатдан боѕ шахсга
ундаѕдєган ва ҳамда юқорє малакалє рақобатбардош кадрларнє олдєндан қаѕта
таѕёрлашдан єборат стратегєк мақсадга эрєшєш учун наѓарєѕ асос бўладє, улар
тақдєм этаётган хєѓматларнєнг сєфатє ва рақобатбардошлєгєнє ошєрєш мақсадєда
Фѓбекєстон Республєкасє Преѓєдентєнєнг «2012-2016 ѕєлларда Фѓбекєстон
Республєкасєда хєѓматлар соҳасєнє рєвођлантєрєш дастурє тўғрєсєда» гє қарорє
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
2
6/2018
(
№
00038)
www.iqtisodiyot.uz
ва шу асосда Фѓбекєстон Республєкасє Ваѓєрлар Маҳкамасєнєнг «2012-2016
ѕєлларда хєѓматлар соҳасєнє рєвођлантєрєш дастурє тўғрєсєда» гє қарорє қабул
қєлєндє. Шу борада “Олєѕ таълєм муассасаларєнєнг моддєѕ-технєка баѓасєнє
мустаҳкамлаш ва юқорє малакалє мутахассєслар таѕёрлаш сєфатєнє тубдан
яхшєлаш чора-тадбєрларє тўғрєсєда”гє ПҚ-2909-сонлє қарорга мувофєқ ―... Олєѕ
таълєм тєѓємєнє 2017 — 2021 ѕєлларга мўлђалланган комплекс рєвођлантєрєш
дастурєнє амалга ошєрєш учун ѕўналтєрєладєган молєявєѕ маблағлар 1,7 трєллєон
сўмдан ѓєёд бўлєб, улардан 1,2 трєллєон сўмє ўқув-лабораторєя бєноларє, спорт
ѓалларє ва талабалар турарђоѕларєнє реконструкцєя қєлєш ва капєтал
таъмєрлашга, 500 мєллєард сўмдан ортєқ маблағ эса ўқув-лабораторєя ускуналарє,
мебель ва єнвентарь бєлан таъмєнлаш, умумєѕ тартєбда фоѕдаланєшга
мўлђалланган, барча таълєм муассасаларєга хєѓмат кўрсатадєган лабораторєя
комплексларєнє ташкєл этєш ҳамда ахборот-коммунєкацєя технологєяларєнє
рєвођлантєрєшга сарфланадє.
Фѓбекєстон Республєкасє Преѓєдентєнєнг «Олєѕ таълєм тєѓємєнє янада
рєвођлантєрєш чора-тадбєрларє тўғрєсєда»гє қарорє уѓлуксєѓ таълєм тєѓємєнє
рєвођлантєрєш, мамлакатємєѓнєнг єѓчєл рєвођланєб бораётган єқтєсодєётєнє
юқорє малакалє кадрлар бєлан таъмєнлаш, барча ҳудудлар ва тармоқларнє
стратегєк ђєҳатдан комплекс рєвођлантєрєш масалаларєнє ҳал қєлєш борасєда
олєѕ таълєм тєѓємє єштєрокєнє кенгаѕтєрєш ѕўлєдагє яна бєр муҳєм амалєѕ
қадамдєр [1].
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Маркетєнг концепцєясєда хєѓматлар деганда фаолєят, єш ва машғулотларнєнг
кўплаб турларє тушунєладє. Амерєкалєк маркетолог олєм Ф.Котлер хєѓмат
тушунчасєга қуѕєдагєча таърєф берган: «Хєѓмат – бєрор-бєр тадбєр, фаолєят ёкє
фоѕда бўлєб, унє томонлардан бєрє бошқа томонга таклєф қєладє, у асосан
сеѓєлмаѕдє ва бєрор нарсанє эгаллашга сабаб бўлмаѕдє». Хєѓматларнє єшлаб
чєқєш товар ва унєнг моддєѕ кўрєнєшє бєлан боғлєқ бўлєшє, баъѓан эса боғлєқ
бўлмаслєгє ҳам мумкєн [2].
Ф.Котлер
ташкєлотдагє
коммунєкацєя
ђараёнларє
ва
маркетєнг
муносабатларє
концепцєясє
тадқєқотларєга
асосланган
ҳолда
хєѓматлар
маркетєнгєда 3 та ўѓаро боғлєқ бєрлєкларнє фарқлашнє таклєф этган:
-
ташкєлот, фєрма хєѓматларє ёкє юқорє менеђмент;
-
хєѓматлар фєрмасєнєнг алоқа боғловчє ходємларє;
-
хєѓматлар єстеъмолчєларє.
Хєѓматлар маркетєнгє концепцєясє бошланғєч тарєхєда, яънє АҚШ олємє
Роберт Бартелс [3] таъкєдлашєча, асосан қєшлоқ хўђалєгє маҳсулотларєнє сотєш
учун кенг фоѕдаланєшдан бошланган. Натєђада кеѕєнчалєк концепцєя моддєѕ
товарлар маркетєнгєга кенгаѕдє. Ушбу хєѓматлар таърєфє юқорєда қаѕт этєлган
олємларнєнг асарларєда ва қуѕєдагє єѓоҳємєѓда келтєрєлган. Кеѕєнчалєк Фєск ўѓ
тадқєқотєда, Стєв Гров ва Жоббє Жонлар бєлан бєргалєкда, ўнта хєѓмат кўрсатєш
мутахассєсларєдан “Келађакда қандаѕ хєѓмат кўрсатєш турларєнє амалга ошєрєшга
буюртма олєшнє хоҳлаѕсєѓлар?” деб савол берадєлар. Тадқєқот натєђаларєда
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
3
6/2018
(
№
00038)
www.iqtisodiyot.uz
уларнєнг куѓатувє 3 та асосєѕ омєлга қаратєлган бўлардє: хєѓмат табєєѕлєгє, хєѓмат
соҳасє шунєнгдек хєѓмат ва нарх крєтерєясє [4].
Маркетєнг наѓарєясєда таълєм хєѓматларє маҳсулотларє тўғрєсєда Сагєнова
А.В яна ҳам анєқроқ фєкрлар келтєрган: ҳар қандаѕ таълєм муассасасє
профессєонал таѕёрлаш, ўқєтєш ва қаѕта таѕёрлаш учун єшлаб чєққан таълєм
дастурларє таълєм хєѓматларє маҳсулотларє ҳєсобланадє [5].
Ушбу мавѓу юѓасєдан маҳаллєѕ олємларємєѓдан Г.Н.Ахунова [6], С.С.Ғуломов
[7], Д.Н.Раҳємова [8], М.Х.Саєдов *9+ ҳамда З.Я.Худоѕбердєевлар *10+ олєѕ таълєм
тєѓємє, ёшлар ва ёшлар єш бєлан бандлєгє муаммоларє, меҳнат боѓорє сегментє ва
юқорє малакалє кадрлар таѕёрлаш борасєда єлмєѕ єѓланєшлар олєб борєшган.
Тадқиқот методологияси
Тақдқєқот
методологєясє
сєфатєда
таълєм
хєѓматлар
соҳасєнє
рєвођлантєрєшда олємлар фєкрєнє ўрганєш ђараёнєда таҳлєл ва куѓатєш
усулларєдан, шу бєлан бєрга блєц сўровнома, ђадвал маълумотларєнє ёрєтєшда
статєстєк таҳлєл кабє усуллардан фоѕдаланєлдє.
Таҳлил ва натижалар
Олєѕ таълємнєнг мақсадє таѕёрланаётган мутахассєсларнє ўѓгарєб бораётган
меҳнат боѓорє талаб қєладєган, рєвођланаётган єнновацєон єқтєсодєётда фаол
єштєрок этадєган ва ўѓ турмуш дарађасєнє, аҳолє фаровонлєгєнє таъмєнлаѕдєган
малакалє ва єђтємоєѕ кўнєкмага эга бўлган етук єнсон дарађасєга еткаѓєшдан
єборат [6]. Фѓбекєстон єқтєсодєётє, таълєм тєѓємєнє ђаҳон хўђалєгєга
єнтеграцєялашувє меҳнат боѓорєнєнг ўсєб ва ўѓгарєб борувчє эҳтєёђларєга теѓлєк
бєлан мослаша оладєган олєѕ таълєм тєѓємєнє яратєшнє, олєѕ ўқув юртларєнє
рєвођлантєрєшга ва улар томонєдан кўрсатєладєган сєфатлє хєѓмат кўрсатєшнє
рағбатлантєрувчє муҳєт яратадєган соғлом рақобатнє шакллантєрєшнє тақоѓо этдє.
Таълєм хєѓматлар боѓорєда маркетєнг стратегєясєнє самаралє бошқарєш
учун раҳбар уч бўғєнга қаратєлган учта стратегєянє рєвођлантєрєшє ѓарур:
1.
Анъанавєѕ маркетєнг стратегєясє «єстеъмолчє – ташкєлот» бўғєнєга
мўлђалланган ва нарх шаклланєшє, коммунєкацєялар ва тарқатєш каналларє
масалаларє бєлан боғлєқ;
2.
Ичкє маркетєнг стратегєясє «ташкєлот – ходєм» бўғєнєга қаратєлган ва
ходємларнє рағбатлантєрєш бєлан боғлєқ;
3.
Интерфаол маркетєнг стратегєясє «ходєм – єстеъмолчє» бўғєнєга
мўлђалланган ва хєѓмат кўрсатєш сєфатєнє наѓорат қєлєш бєлан боғлєқ.
Замонавєѕ маркетєнгнєнг асосєѕ компонентє, аввало, уѓоқнє кўра олєш, яънє
стратегєя ва ређалардан єборат бўлєб, улар асосєда маркетєнг фаолєятє ташкєл
этєладє.
Мамлакатємєѓда єқтєсодєѕ ўсєш ва боѓор єслоҳотларєнєнг самарадорлєгє
хєѓматлар соҳасєнє янада рєвођлантєрєш, ђамєят тараққєётєнєнг энг муҳєм
єђтємоєѕ-єқтєсодєѕ ваѓєфаларнє ҳал қєлєшда унєнг ролєнє ошєрєш бєлан уѓвєѕ
боғлєқлєгєнє кўѓда тутєш лоѓєм.
Мамлакат єқтєсодєётєда дєверсєфєкацєя қєлєш ва таркєбєѕ ўѓгарєшларга
оєд мақсадлє, комплекс чора-тадбєрлар натєђасєда ЯИМдагє хєѓматлар улушє 2016
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
4
6/2018
(
№
00038)
www.iqtisodiyot.uz
ѕєлда 46,4 фоєѓга, єш бєлан банд бўлганларнєнг улушє 32,3 фоєѓнє ташкєл этдє
(савдо, транспорт, алоқа, таълєм, соғлєқнє сақлаш ва ҳокаѓо). «2010-2016 ѕєлларда
Фѓбекєстон Республєкасєда хєѓмат кўрсатєш соҳасєнє рєвођлантєрєш дастурє» нєнг
єђросє хєѓмат кўрсатєш соҳасєнєнг турлє тармоқларєнє рєвођлантєрєшнєнг юқорє
суръатларєга эрєшєш ємконєнє бердє (1-расм).
1-расм. 2010-2016 йилларда Ўзбекистон Республикаси хизмат кўрсатиш соҳасининг
асосий тармоқларидаги ўсиш суръатлари
1
Хусусан, 2016 ѕєлда соғлєқнє сақлаш соҳасєда 119,8 фоєѓ, молєявєѕ
хєѓматлар 122,2 фоєѓ ва телекоммунєкацєя хєѓматларє 114,6 фоєѓга ўсдє, таълєм
хєѓматлар 107.6 фоєѓга ўсєшєнє кўрєшємєѓ мумукєн. Таълєм хєѓмат кўрсатєш
сєфатєнє ва хєѓмат дарађасєнє ошєрєшнєнг барқарор тенденцєясє нафақат ўсєш
суръатларє, балкє мамлакатємєѓ хєѓмат кўрсатєш соҳасєнєнг алоҳєда тармоқларє
устувор рєвођланєшєда ҳам намоён бўлмоқда, шу ђумладан:
-
Фѓбекєстон Республєкасєда амалга ошєрєлаётган єслоҳотларнєнг ўѓєга хос
ђєҳатларєдан бєрє унєнг яхлєтлєгє, тєѓємлє ёндашув бўлєб, бунда бєр ђараённєнг
таркєбєѕ қєсмє шахс, давлат ва ђамєят, уѓлуксєѓ таълєм, єлм-фан ва єшлаб
чєқарєшдан єборат.
-
єқтєсодєётнєнг барча тармоқларє ва мамлакат ҳаётє учун юқорє малакалє,
рақобатбардош кадрлар таѕёрлаш муаммоларєнє ҳал қєладє; таълєм, фан ва єшлаб
чєқарєшнєнг самаралє єнтеграцєялашувєнє таъмєнлаш; кадрлар таѕёрлаш соҳасєда
ўѓаро манфаатлє халқаро ҳамкорлєкнє рєвођлантєрєш (ҳоѓєргє кунда республєкада
халқаро танєқлє хорєђєѕ олєѕ ўқув юртларє: Халқаро Вестмєнстер унєверсєтетє,
1
Фѓбекєстон рақамларда. Фѓбекєстон Республєкасє Давлат статєстєка қўмєтасє. - Т., 2017..37-б.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
5
6/2018
(
№
00038)
www.iqtisodiyot.uz
Корея Республєкасє ИНҲА унєверсєтетє, Турєн полєтехнєка єнстєтутє, Сєнгапур
менеђмент єнстєтутє ва ҳокаѓо);
-
мамлакатємєѓда саноатнє рєвођлантєрєшнєнг єстєқболлє ѕўналєшларє
қуѕєдагє ѕўналєшларда амалга ошєрєлдє;
-
дастурєѕ маҳсулотлар боѓорєнє рєвођлантєрєш (маҳаллєѕ дастурєѕ
таъмєнот єшлаб чєқарєшнє рєвођлантєрєшнє рағбатлантєрєш, ѓамонавєѕ ахборот
тєѓємларєнє яратєш ва ҳокаѓо);
-
таълєм тєѓємєда телекоммунєкацєя єнфратуѓєлмасєнє рєвођлантєрєш
(кенг полосалє уланєш тармоғєнє кенгаѕтєрєш, ахборот уѓатєш маркаѓларєнє
яратєш, уялє алоқа тармоқларєнє рєвођлантєрєш);
-
электрон ҳукуматнє рєвођлантєрєш (2017 ѕєлда Интерфаол давлат
хєѓматларє ягона порталєда 52 турдагє янгє хєѓматлар амалга ошєрєлдє ва тақдєм
этєлаётган хєѓматлар умумєѕ сонє 300 турда ташкєл этєлдє. Натєђада аҳолє ва
тадбєркорлєк субъектларєга давлат органларє томонєдан 945 мєнгдан ортєқ
хєѓматлар тақдєм этєлдє.
-
2017 — 2021 ѕєлларда олєѕ таълєм муассасаларєнєнг моддєѕ-технєка
баѓасєнє мустаҳкамлаш ва модернєѓацєялаш, уларнє ѓамонавєѕ ўқув-єлмєѕ
лабораторєялар, ѓамонавєѕ ахборот-коммунєкацєя технологєяларє восєталарє
бєлан ђєҳоѓлаш;
-
2017—2021 ѕєлларда олєѕ таълєм муассасаларєнє рєвођлантєрєшнєнг
манѓєллє дастурларє єшлаб чєқєш.
Таҳлєллар шунє кўрсатадєкє Фѓбекєстонда хєѓматлар соҳасєда ўсєш кўѓатєл-
моқда. Шу бєлан бєр қаторда таълєм хєѓматларє ҳам ўсєш тенденцєяларєда
бормоқда, лекєн бу мамлакатємєѓда таълєм соҳасєнє рєвођлантєрєш ва рақобат-
бардошлєгєнє ошєрєш учун етарлє деб бўлмаѕдє. Шу бєлан бєрга таълєм сєфатє-
нє нафақат поѕтахтда балкє, республєкамєѓнєнг барча мєнтақаларєда ошєрєш чора-
тадбєрларєнє єшлаб чєқєш ѓарур.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Фѓбекєстон Республєкасє Преѓєдентєнєнг ПҚ-2909-сонлє « Олєѕ таълєм
муассасаларєнєнг моддєѕ-технєка баѓасєнє мустаҳкамлаш ва юқорє малакалє
мутахассєслар таѕѐрлаш сєфатєнє тубдан яхшєлаш чора-тадбєрларє »дагє қарорє. //
2017 ѕєл 21 апрелдагє 79 (6773).
2.
Котлер Ф. Маркетєнг, менедђмент /Ф. Котлер, К.Л. Келлер. – СПб., 2012. -816
с.
3.
Robert Bartels
The History of Marketing Thought by Robert Bartels (
1988
,
Paperback, Subsequent Edition).
4.
“The Future of Services Marketing: Forecasts From Ten Services Experts,” with
Steve Grove and Joby John, Journal of Services Marketing, Vol. 17, No. 2, 2003, 107-121.
5.
Сагєнова О.В. Маркетєнг обраѓовательных услуг // Маркетєнг. 1999. -Ш\. -
С.48-59.
6.
Ахунова Г. Фѓбекєстонда таълєм хєѓматларє маркетєнгє муаммоларє. - Т.:
ТДИУ. Иқтєсод-Молєя, 2005 ѕ. -244б.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
6
6/2018
(
№
00038)
www.iqtisodiyot.uz
7.
Гулямова С.С, Абдурахмонова К.Х. Обраѓованєя є человеческое раѓвєтєе:
Мєровая практєка є опыт Уѓбекєстана. Монографєя. – Т.: ТГЭУ.-2004-170 с.
8.
Рахємова Д.Н., Абдурахмонов О.К., Зокєрова Н.К. Обраѓовательныѕ
маркетєнг є рынок труда. –М.: “Сов.пєсатель”, 2005. -144 с.
9.
Саєдов М.Х., Перегудов Л.В. “Менеђмент є экономєка высшего
обраѓованєя ” / - Т.: Молєя 2001. -252 с.
10.
Худоѕбердєев З.Я. Раѓвєтєе сєстемы подготовкє кадров для сферы
предпрєнємательства (на прємере малого є среднего бєѓнеса Республєкє
Уѓбекєстан): дєс. ...док. экон. наук: 08.00.10. –Т., 2002. -301 с.
