“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
1
6/2018
(
№
00038)
САНОАТ КОРХОНАЛАРИ МОЛИЯВИЙ БАРҚАРОРЛИГИНИ
БАҲОЛАШ УСУЛИ
Бурханов Актам Уманович,
ТДИУ профессори, и.ф.д.
E-mail:
Аннотация:
Мақолада корхоналар молиявий барқарорлигининг назарий жиҳатлари
тадқиқ қилинган ҳамда саноат корхоналарининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан
ҳолда молиявий барқарорлигини баҳолаш кўрсаткичлари тизимлаштирилган. Шунингдек,
саноат корхоналарининг молиявий барқарорлик ҳолати баҳоланган ва таҳлил қилинган.
Таҳлил натижаларидан келиб чиққан ҳолда саноат корхоналарининг молиявий
барқарорлигини таъминлашга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб
чиқилган.
Аннотация:
В статье изучены теоретические аспекты финансовой устойчивости
предприятий и систематизированы оценки финансовой устойчивости на основе
специфики промышленных предприятий. Кроме того, оценена и проанализирована
финансовая устойчивость промышленных предприятий. На основе результатов анализа
были выработаны научные рекомендации и практические рекомендации, направленные на
обеспечение финансовой устойчивости промышленных предприятий.
Abstract:
In the article have been discussed the theoretical aspects of the financial
sustainability of enterprises and systematizes the assessment of financial sustainability based on
the specifics of industrial enterprises. In addition, was assessed and analyzed financial
sustainability of industrial enterprises. Based on the results of the analysis, were proposed scientific
recommendations and practical recommendations aimed at improving the financial sustainability
of industrial enterprises.
Калит сўзлар:
барқарорлик; молиявий барқарорлик; молиявий ҳолат; молиявий
коэффициентлар; тўлов қобилияти; молиявий ресурс.
Кириш
Корхоналар молиявий барқарорлиги кўп жиҳатдан корхона ихтиёрида қандай ва
қанча
маблағ
мавжудлиги
ҳамда
улар
корхонанинг
қайси
йўналишига
киритилганлигига боғлиқ. Фойдаланилаётган сармоя йўналиш мавқеига қараб ўз ва
қарз маблағларига ажратилади.
Корхонанинг ўз маблағлари ўзини-ўзи молиялаш талаблари зарурати билан
изоҳланади ҳамда у корхона мустақиллигининг асоси ҳисобланади. Бироқ инобатга
олиш керакки, корхона фаолиятини молиялаш ўз маблағлари ҳисобига амалга
ошириш ҳар доим ҳам фойдали ҳисобланмайди ва бу асосан мавсумий характерга эга
ишлаб чиқаришда ўз аксини топади. Бунда айрим вақтда банк ҳисоб рақамларида
катта ҳажмда маблағлар йиғилиб қолади ва аксинча бошқа вақтда маблағларни
топиб бўлмайди.
Бундан ташқари эътибор қаратиш керакки, агар молиявий ресурслар нархи юқори
бўлмаса, корхона кредит ресурслари учун тўлашга нисбатан киритилган маблағдан
юқори натижа эришишни таъминлаши ва қарз маблағларини жалб этиш эса ўз
маблағлар рентабеллиги ошишига олиб келиши мумкин. Айни дамда, корхона
маблағлари асосан қисқа муддатли мажбуриятлар ҳисобига шаклланган бўлса, унда
корхона молиявий ҳолати беқарор бўлади. Яъни қисқа муддатли сармоялардан
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
2
6/2018
(
№
00038)
фойдаланишда узоқ муддатли айланмага жалб этмаслик ва уни ўз вақтида қайтаришни
назорат қилишга йўналтирилган доимий тезкор ишлашни талаб этади.
Демак, корхонанинг молиявий ҳолати ўз ва қарз маблағларнинг оптимал
мувозанатига бевосита боғлиқ. Молиявий стратегияни тўғри шакллантириш корхоналар
фаолияти самарадорлигини оширишга ёрдам беради.
Шундай қилиб, молиявий барқарорлик корхона фаолиятини молиялаштириш
манбаларига бевосита боғлиқ.
Шу муносабат билан алоҳида таъкидлаш лозимки, иқтисодий тизимнинг энг
муҳим таркибий қисми ҳисобланган корхоналарнинг молиявий барқарорлиги
мамлакат иқтисодиётининг барқарор ўсишига эришишда муҳим аҳамиятга эга. Чунки,
молиявий барқарорлик ва унга эришиш хўжалик юритувчи субъектлар фаолият
юритиш қобилиятини таъминлашнинг гарови ҳамда унинг мустаҳкам мавқеъга эга
бўлишининг асоси сифатида хизмат қилади. Шу нуқтаи назардан, молиявий
барқарорлик, корхонанинг ўрта ва узоқ муддатли истиқболдаги молиявий
имкониятларини аниқлаш муҳим иқтисодий муаммолар жумласига киради.
Корхона фаолиятида молиявий барқарорликни баҳолаш усулларининг
чегаралари ва уларнинг бутун тизимидан энг самарали фойдаланиш имкониятлари,
кўрсаткичлар алгоритми ва уларни талқин этиш, мулкчилик ва тармоқ хусусиятларини
ҳисобга олган ҳолда уларнинг мезонларини тадқиқ этиш долзарб ҳисобланади.
Мавзуга оди адабиётлар таҳлили
Маълумки, молиявий барқарорликни баҳолашнинг умумий қабул қилинган ягона
мезони ҳозирча мавжуд эмас. Бундан ташқари, бир хил иқтисодий мазмундаги
коэффициентлар турли хил номларда қўлланилади. Масалан, молиявий манбаларнинг
умумий даражасида ўз манбаларининг улушини тавсифловчи кўрсаткич турлича
номланади. Хусусан, мустақиллик коэффициенти *2, 3, 4, 5+ (Л.В.Донцова,
Н.А.Никифорова, И.И.Мазурова, Г.В.Савицкая, О.В.Ефимова), мулкчилик коэффициенти
*6, 7, 8+ (В.П.Астахов, И.Т.Балабанов, Н.А.Русак), автономия коэффициенти *9, 10, 11, 12,
13, 14, 15+ (В.Г.Артеменко, В.М.Беллендир, Л.Т.Гиляровская, М.Н.Крейнина,
Г.П.Герасименко,
Э.А.Маркарьян,
А.Д.Шеремет,
Р.С.Сайфулин,
А.И.Ковалев,
В.П.Привалов, Л.Г.Макарова), хусусий сармояни жамлаш коэффициенти *16+
(В.В.Ковалев). Шундай қилиб, коэффициентларни номлаш учун ягона стандартлар
мавжуд эмас, шунинг учун уларнинг ҳар хил маъно касб этиши молиявий барқарорликни
таҳлил қилишнинг таклиф этилаётган услубиётларини таққослашни мураккаблаштиради.
Корхоналарнинг молиявий барқарорлигига нисбатан мавжуд фикрлар ва уни
тавсифловчи кўрсаткичлар нуқтаи назаридан таҳлил қилган ҳолда иккита ёндашувни
ажратиш мумкин.
Биринчи ёндашув собиқ Иттифоқ давлатлари иқтисодиётида юзага келган бўлиб,
унда корхонанинг тўлов қобилияти ва унинг ўз айланма маблағлари билан
таъминланганлиги, молиявий барқарорликнинг асосий мезони сифатида ўрганилади.
Бироқ ушбу кўрсаткичлар корхонанинг молиявий ҳолатини тўлиқ тавсифлай олмайди,
чунки маълум санага – давр боши ва якунига кўра баланс бўйича ҳисоблаб чиқилади
ва шунинг учун ушбу вақт мобайнида катта ўзгаришларга дуч келиши мумкин.
Молиявий барқарорликка нисбатан МДҲ давлатлари иқтисодчиларининг бундай
фикри, бизнингча, тўғри ҳисобланади. Чунки узоқ вақт мобайнида собиқ Иттифоқ
даврида қурилган корхоналар давлат томонидан расман ташкил этилган барқарор
шароитда фаолият юритган ва узоқ муддатли режада уларга банкротлик таҳдид
солинмаган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
3
6/2018
(
№
00038)
Иккинчи ёндашув Ғарб иқтисодий амалиётида ривожланган бўлиб, бунда
корхонанинг қарз ва ўз маблағларининг нисбати билан боғлиқ (кредиторлардан)
молиявий мустақиллиги, унинг молиявий барқарорлигининг асосий мезони
ҳисобланди. Ушбу фикр ҳам бир томонлама хусусиятга эга, чунки корхонанинг
молиявий ҳолати ва уни ривожлантириш истиқболларини тўлиқ ҳисобга олмайди.
Фзбекистондаги саноат корхоналарининг ҳозирги хўжалик юритиш амалиёти
кўрсатмоқдаки, ҳатто активлар таркибида қарз маблағларига эга бўлмаган ҳолда,
яъни молиявий барқарорликнинг ижобий кўрсаткичларига эга бўлган ҳолда ҳам оғир
молиявий ҳолатга тушиб қолиш мумкин.
Корхоналар молиявий ҳолатини таҳлил қилишда иқтисодчи олим, профессор
Э.А.Акрамов *17+ молиявий мустаҳкамлик тушунчаси ва унинг кўрсаткичларини тавсия
этган ва унга таъсир этувчи омилларни асослаб берган. Шунингдек, у молиявий
барқарорлик тоифаси корхонанинг молиявий ҳолатини зарурий бир хил даражада
туриши ва пасаймаслигини ифодаловчи кўрсаткич эканлигини таъкидлайди.
Профессор Т.С. Маликовнинг фикрига кўра *18+, хўжалик юритувчи
субъектларнинг молиявий барқарорлигини умумий (автономия коэффициенти, қарз
капиталининг концентрациялашув коэффициенти, қарз ва ўз маблағларининг нисбати
коэффициенти) ва нисбий кўрсаткичлар (захира ва харажатларнинг ўз капитали билан
таъминланганлик коэффициенти, молиявий мустақиллик коэффициенти, ўз
капиталининг манёврлилик коэффициенти) ифодалайди.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики,
таклиф
этилаётган
молиявий
барқарорликни тавсифловчи кўрсаткичларнинг хилма-хиллиги, уларни ҳисоблаб
чиқишнинг турли алгоритмлари, мезонлари, ҳозиргача корхонанинг молиявий
барқарорлигини таҳлил қилишнинг ягона услубияти ишлаб чиқилмаган, деган
хулосага келиш мумкин.
Иқтисодчи олимлар М.Қ.Пардаев ва Б.И.Исроилов *19+ молиявий бақарорликни
корхона ўз маблағлари ва барча маблағларнинг нисбати сифатида ифодалаб,
молиявий барқарорлик кўрсаткичларини қуйидаги гуруҳларга ажратадилар:
- ўз маблағлар (хусусий капитал) билан боғлиқ кўрсаткичлар;
- четдан жалб этилган маблағлар (капитал) билан боғлиқ кўрсаткичлар;
- ҳаракатдаги маблағлар билан боғлиқ кўрсаткичлар;
- асосий воситалар билан боғлиқ кўрсаткичлар;
- айланма маблағлар билан боғлиқ кўрсаткичлар.
А.М.Ажлуни *20+ молиявий барқарорликнинг барча коэффициентларини
айланма ва асосий воситаларнинг ҳолатини белгилаб берувчи кўрсаткичлар гуруҳига
бўлади.
Бошқа муаллифлар молиявий барқарорлик коэффициентларини умумий
кўрсатган ҳолда, уларни таснифламайди. Жумладан, В.И.Романчин ва И.В.Скоблякова
*21+ молиявий барқарорликка сармоя таркиби кўрсаткичлари; айланма ва асосий
сармоялар ҳолатининг кўрсаткичлари; кредитлар бўйича фоизлар тўлаш қобилияти ва
молиявий барқарорлик захирасини тавсифлайди, деб ҳисоблаганлар.
Ушбу масалага нисбатан Д.Белл ўзини-ўзи молиялаш коэффициентини ҳам
ҳисоблаб чиқишни таклиф этади *22+. И.Д.Мандель барқарор ўсиш коэффициентини
ва ликвидлилик, молиявий мустақиллик, ўз айланма маблағлари билан
таъминланганлик, айланувчанлик ва рентабеллик кўрсаткичларини ўз ичига олувчи
унинг омилларга асосланган моделини кўриб чиқади *23+.
Т.П.Карлин молиявий барқарорликни баҳолаш учун сармоя таркибининг
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
4
6/2018
(
№
00038)
ўзгаришини унинг жойлашуви ва ҳосил бўлиш манбалари; сармоядан фойдаланиш
самарадорлиги ва интенсивлиги; тўлов қобилияти ва кредит қобилияти; молиявий
барқарорлик захираси бўйича тавсифловчи кўрсаткичлар тизимидан фойдаланади
[24].
Е.С.Стоянованинг фикрича *25+, ликвидлилик, фаол ишбилармонлик, ресурслардан
самарали
фойдаланиш,
сармоя
таркиби
ва
операцион
таҳлил
асосидаги
коэффициентлар «молиявий барқарорлик»нинг энг муҳим коэффициентлари
ҳисобланади.
Фикримизча,
Е.С.Стоянова
«молиявий
барқарорлик»нинг
коэффициентларини таклиф этишда корхоналарнинг захиралари ва уларни
шакллантириш манбалари билан таъминланганлиги кўрсаткичларини назардан четда
қолдирган.
Л.В.Донцова ва Н.А.Никифорова *26+ кўрсаткичлар тизими ва уларнинг
баллардаги рейтинг баҳосини, яъни молиявий барқарорликнинг интеграл балл
баҳосини таклиф этади.
Корхоналар молиявий барқарорлигини тавсифловчи кўрсаткичларни илмий
асослаш ва уни ҳисоблашда корхонанинг ўзига хос хусусиятлари, яъни унинг қайси
тармоқда фаолият юритиши ва ихтисослигига эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ
[27].
Юқорида келтирилган талқинлардан хулоса қилиш мумкинки, молиявий
барқарорликни илмий асослаш ва унинг кўрсаткичларини таснифлаш учун асосан
ўрганилаётган объект (соҳа ва тармоқ)нинг ўзига хос хусусиятлари ва ихтисослигидан
келиб чиққан ҳолда ёндашишни талаб этади.
Тадқиқот методологияси
Илмий адабиётларни ўрганиш асосида олиб борган тадқиқотларимиз
натижасида қурилиш материаллари саноати корхоналари мисолида молиявий
барқарорлик
кўрсаткичлари
тизимини
шакллантирамиз.
Ушбу
тармоқ
корхоналарининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат:
- корхоналарнинг фонд сиғими юқорилиги;
- катта ҳажмдаги инвестицияларнинг талаб этилиши;
- нархларнинг монопол характерга эга эканлиги;
- транспорт харажатлари юқорилиги;
- асосий бозор ички талабнинг қондирилишига қаратилганлиги;
- ишлаб чиқариш мажмуининг хомашё базаси ҳудудида жойлашганлиги;
- технологик жараёнларнинг мураккаблиги;
- иш кучига талабнинг юқорилиги ва бошқалардан келиб чиққан ҳолда,
фикримизча, молиявий барқарорликни мутлақ ва нисбий кўрсаткичлар (молиявий
коэффициентлар)га ажратган ҳолда таснифлаш мақсадга мувофиқдир.
Жумладан, молиявий барқарорликнинг мутлақ кўрсаткичлар тизимини захира ва
харажатлар ҳажми ўртасидаги фарқ кўринишида юзага келувчи захира ва харажатларни
шакллантирувчи маблағлар манбаларининг ортиқлиги ёки етишмаслиги сифатида
умумий талқин этиш лозим.
Бунда захира ва харажатлар ўз айланма маблағлар, узоқ ва қисқа муддатли
кредитлар ва қарзлар, кредиторлик қарзларининг таъминотчилар қарзлари қисми
каби манбалардан таъминланиши назарда тутилади.
Захира ва харажатларнинг шаклланиш манбаларини изоҳлаш учун қуйидаги
кўрсаткичлардан фойдаланилади:
1. Фз айланма маблағларининг мавжудлиги. Буни аниқлашда ўз айланма
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
5
6/2018
(
№
00038)
маблағлардан, узоқ ва қисқа муддатли мажбуриятлар айириб ташланади ва у
қуйидаги формула билан ифодаланади:
O‘zAM = O‘zAM – UMM – QMM
(1)
бу ерда:
O‘zAM
– мавжуд ўз айланма маблағлари;
UMM
– узоқ муддатли мажбуриятлар;
QMM
– қисқа муддатли мажбуриятлар.
2. Фз айланма маблағлар ва узоқ муддатли мажбуриятлар манбаларининг
мавжудлиги. Уни ҳисоблашда ўз айланма маблағларга узоқ муддатли мажбуриятлар
қўшилади ва у қуйидаги формула билан ифодаланади:
O‘zU = O‘zAM + UMM
(2)
бу ерда:
O‘zU
– ўз айланма маблағлари ва узоқ муддатли мажбуриятлар;
UMM
– узоқ муддатли мажбуриятлар.
3. Умумий кўрсаткич ўз айланма маблағлари ва узоқ муддатли мажбуриятларни
қисқа муддатли мажбуриятларга қўшиш билан аниқланади ва уни қуйидаги формула
билан ифодалаш мумкин:
UK = O‘zU + QMM
(3)
бу ерда:
UK
– захира ва харажатларни шакллантиришнинг асосий манбалари
умумий кўрсаткичи;
O‘zU
– ўз айланма маблағлар ва узоқ муддатли
мажбуриятлар;
QMM
– қисқа муддатли мажбуриятлар.
Юқоридаги келтирилган захираларни шакллантириш манбалари мавжудлиги
кўрсаткичларини учта уларни шакллантирувчи захиралар билан таъминланганлик
кўрсаткичлари орқали ифодалаш мумкин. Улар қуйидагилардан иборат:
1. Фз айланма маблағларининг ортиқчалиги (+) ёки етишмаслиги (–) (
Sh
o‘zam
):
Sh
o‘zam
= O‘zAM – Z
(4)
2. Фз айланма маблағлари ва узоқ муддатли мажбуриятлар манбаларининг
ортиқчалиги (+) ёки етишмаслиги (–) (Sh
o’u
):
Sh
o‘zu
= O‘zU – Z
(5)
3. Захира ва харажатларни шакллантиришнинг асосий манбалари умумий
ортиқчалиги (+) ёки етишмаслиги (–) кўрсаткичи (
Sh
uk
):
Sh
uk
= UK – Z
(6)
Ушбу кўрсаткичлар ёрдамида корхона молиявий барқарорлигининг уч таркибли
шакли аниқланади.
(7)
Фикримизча, корхоналарда молиявий ҳолатни таҳлил қилиш учун молиявий
барқарорликнинг тўртта шакли мавжуд. Жумладан:
Биринчи
–
мутлақ
молиявий
барқарорлик
(
S={1,1,1}
).
Молиявий
барқарорликнинг бундай шакли шуни изоҳлайдики, корхонанинг барча захиралари ўз
айланма маблағлари ҳисобига қопланади, яъни корхона ташқи кредиторларга, тўлай
олмаслик ва унинг келиб чиқиши сабаблари бўлмаслиги, ички ва ташқи молиявий
1, агар Sh > 0
0, агар Sh < 0
S (Sh) =
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
6
6/2018
(
№
00038)
назоратнинг бузилишига йўл қўйилмаслиги ҳисобига тобе бўлмайди. Бундай ҳолат
жуда кам учратилади. Бундан ташқари корхона раҳбарияти асосий фаолиятни
юритиш учун ташқи маблағлардан фойдаланишни билмайди, хоҳламайди ёки
имконият бўлмайди.
Иккинчи – меъёрий молиявий барқарорлик (
S={0,1,1}
). Бундай ҳолатда корхона
захираларини қоплаш учун ўз айланма маблағларидан ташқари узоқ муддатли
маблағлардан фойдаланади. Бундай захираларни молиялаш шакли молиявий
менежмент нуқтаи назаридан «меъёрий» ҳисобланади. Меъёрий молиявий
барқарорлик корхоналар учун энг мақбули ҳисобланади. Бундай шароитда
захираларни қоплаш учун стандарт қоплаш манбалари (
SQM
)дан фойдаланилади ва у
қуйидаги формула билан ифодаланади:
SQM = O‘zAM+Z +
товар учун кредиторлар
билан ҳисоблашиш.
Учинчи – беқарор молиявий ҳолат (
S={0,0,1}
). У тўловга қодирликнинг бузилиши
билан изоҳланади, бунда ўз маблағлари манбаларини тўлдириш, дебитор қарзларини
камайтириш, захиралар айланишини тезлаштириш ҳисобига мувозанатни тиклаш
имконияти сақланиб қолади. Молиявий назоратнинг бузилиши, ҳисоб-варақаларига
маблағларнинг ўз вақтида тушмаслиги ва тушумлардаги узилишлар, рентабелликнинг
беқарорлиги, молиявий режалар бажарилмаслигининг мавжудлиги ва бошқа шунга
ўхшаш ҳолатлар вужудга келади.
Тўртинчи – инқироз шароитидаги молиявий ҳолат (
S={0,0,0}
). Бунда корхона
банкрот бўлиш ёқасида туради, яъни пул маблағлари, қисқа муддатли қимматбаҳо
қоғозлар ва дебитор қарзлар биргина кредиторлик қарзлар ва муддати ўтган
ссудаларни қоплай олмайди.
Юқорида келтирилган ифодаларни 1-жадвалда умумлаштирилган ҳолда
келтиришга ҳаракат қиламиз.
1-жадвал
Молиявий барқарорлик шакллари бўйича умумлаштирилган кўрсаткичлар
Кўрсаткичлар
Молиявий барқарорлик шакллари
Мутлақ
барқарорлик
Меъёрий
барқарорлик
Беқарор
молиявий
ҳолат
Инқироз
шароитидаги
молиявий ҳолат
Sh
o‘zam
=O‘zAM–Z
Sh
o
‘
zam
0
Sh
o
‘
zam
< 0
Sh
o
‘
zam
< 0
Sh
o
‘
zam
< 0
Sh
o‘zu
= O‘zU – Z
Sh
o
‘
zu
0
Sh
o
‘
zu
0
Sh
o
‘
zu
< 0
Sh
o
‘
zu
< 0
Sh
uk
= UK – Z
Sh
uk
0
Sh
uk
0
Sh
uk
0
Sh
uk
< 0
Манба: Муаллиф томонидан таснифланган
Корхона молиявий барқарорлигини баҳолашда бозор иқтисодиёти шароитида
мутлақ кўрсаткичлар билан бир қаторда нисбий кўрсаткичлар, яъни молиявий
коэффициентлардан ҳам фойдаланишни талаб этади.
Юқорида
кўпгина
иқтисодчи
олимлар
тадқиқотларида
молиявий
коэффициентлар белгиланган ва таҳлил жараёнида фойдаланилганлигини қайд этиб
ўтдик. Маълумки, корхоналар молиявий барқарорлигини баҳолашда турли хил
коэффициентлар тизимидан кенг фойдаланилади. Шу ўринда, илмий тадқиқотларда
кўп учрайдиган молиявий коэффициентларни таҳлил қилиб чиқиш билан чекланамиз.
Уларнинг энг муҳимларини қуйида келтириб ўтамиз:
1. Мутлақ ва жорий ликвидлилик коэффициенти.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
7
6/2018
(
№
00038)
2. Фз маблағлари концентрацияси коэффициенти.
3. Молиявий қарамлик коэффициенти.
4. Фз маблағларининг ҳаракатчанлик (манёврлик) коэффициенти.
5. Узоқ муддатли қўйилмалар таркиби коэффициенти.
6. Узоқ муддатли қарз маблағларидан фойдаланиш коэффициенти.
7. Қарз ва ўз маблағлари нисбати коэффициенти.
8. Захираларнинг ўз маблағлари билан таъминланганлик коэффициенти.
9. Барқарор молиялаш коэффициенти.
10. Доимий активлар индекси.
11. Эскириш коэффициенти.
12. Мол-мулкнинг реал қиймати коэффициенти.
13. Дебиторлик қарзларининг айланувчанлик коэффициенти.
14. Кредиторлик қарзларининг айланувчанлик коэффициенти.
15. Баланс фойда меъёри коэффициенти.
16. Операцион фойда меъёри коэффициенти.
17. Соф фойда меъёри коэффициенти.
Юқорида келтирилган асосий молиявий барқарорлик коэффициентлари билан
бир қаторда шунга ўхшаш коэффициентлар жуда кўп бўлиб, улар саноат корхоналари
активлари ва пассивлари ҳолатининг турли жиҳатларини асослайди. Шу муносабат
билан молиявий барқарорлик ва уни таъминлашни баҳолашда қийинчиликлар
вужудга келади. Бундан ташқари кўриб чиқилган кўрсаткичлар учун ягона меъёрий
мезонлар ҳам мавжуд эмас. Уларнинг меъёрий даражалари кўпгина омиллар, яъни
саноат корхоналарининг тармоқ хусусиятлари, кредитлаш шартлари, шаклланган
маблағлар таркиби, айланма активлар айланишига боғлиқ.
Демак, коэффициентлар даражасининг мақбуллиги, унинг динамикаси ва
ўзгаришини баҳолаш фақат аниқ саноат корхонаси, жумладан, унинг ихтисослиги ва
фаолият туридан келиб чиққан ҳолда амалга оширилиши лозим. Шунингдек, айрим
ҳолларда бир хил ихтисослашган корхоналар фаолиятини қиёсий таҳлил қилиш
мумкин. Шуни эътиборга олиш керакки, айрим коэффициентлар молиявий
барқарорлик ва уни таъминлаш бўйича такрорий маълумотларни беради ва уларнинг
ўзаро боғлиқлик жиҳатлари мавжуд.
Юқоридагиларни инобатга олиб, молиявий барқарорлик коэффициентларининг
ўзаро боғлиқлик жиҳатларини кўриб чиқамиз ва қурилиш материаллари саноати
корхоналарининг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда коэффициентларни белгилаб
оламиз.
1.
Мутлақ ва жорий ликвидлилик коэффициентлари
. Ушбу коэффициентлар
қурилиш материаллари саноати корхонасида жорий мажбуриятларни бажариш учун
айланма активларнинг етарлилигини аниқлашда муҳим аҳамият касб этади. қурилиш
материаллари саноати корхоналари ликвидлилигини баҳолаш ва таҳлил қилиш
молиявий барқарорликни таҳлил қилишнинг энг асосий бўғини ҳисобланиб, у бу
соҳаларга тегишли бўлган корхоналарнинг мустаҳкам фаолият юритиши, уларнинг
иқтисодий ночорлик аломатлари ва келгусида юзага келиши мумкин бўлган
муаммоларини аниқлашга ёрдам беради.
2.
Фз маблағлари концентрацияси коэффициенти
(мухторлик коэффициенти) ва
молиявий қарамлик коэффициенти (уларнинг даражаси доим 1 ни беради).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
8
6/2018
(
№
00038)
3.
Фз маблағларнинг ҳаракатчанлик (манёврлик) коэффициенти
ва доимий
активлар индекси (уларнинг даражаси доим 1 га тенг).
4.
Узоқ муддатли қарз маблағлари таркиби коэффициенти
ва узоқ муддатли
қарзлардан фойдаланиш коэффициенти ўзаро функционал боғлиқ. Яъни узоқ
муддатли
инвестициялардан
фойдаланиш
коэффициенти
узоқ
муддатли
инвестициялар таркиби коэффициентидан қанча кичик бўлса, шунча марта узоқ
муддатли активлар қиймати баланс активларидан кичик.
Демак, ушбу коэффициентлардан бири мустақил даражага эга эмас. Улардан
бирини
молиявий
барқарорлик
коэффициенти
сифатида
танлаб
олишда
кўрсаткичнинг белгиланган вазифасидан келиб чиқиш мақсадга мувофиқ. Шу нуқтаи
назардан, икки коэффициентдан бири – узоқ муддатли инвестициялар таркиби
коэффициенти билан чекланиш мумкин. Унинг динамикаси узоқ муддатли активлар
шаклланишида инвестиция ҳажми даражасини тўғри кўрсатиб беради.
5.
Фз ва қарз маблағлари нисбати коэффициенти
мухторлик ва молиявий
қарамлик коэффициентлари маълумотлари билан такрорланади ва унинг даражаси
доим 1 ни ташкил қилади. Молиявий барқарорликни уларнинг бири ёрдамида
аниқлаш етарли деб ҳисоблаймиз. Шундай қилиб, мухторлик, молиявий қарамлик
ҳамда мажбуриятлар ва ўз маблағлар нисбати коэффициентларидан амалиётда кенг
тарқалган охирги учинчи коэффициентни танлаб оламиз.
6.
Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг айланувчанлик коэффициенти
корхонанинг молиявий сиёсати асосини ташкил қилади. Йирик саноат корхоналарида
дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг тез шаклланиши ва унинг корхона
молиявий барқарорлигига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатишини инобатга олиб,
бу коэффициентларни ҳисоблаш муҳим аҳамият касб этади.
7.
Баланс фойда ва соф фойда меъёри коэффициентлари
корхона фаолияти
фойдасини
белгиловчи
кўрсаткичлар
ҳисобланади.
Фикримизча,
ушбу
кўрсаткичларни юқорида келтирилган коэффициентлар уйғунлигида таҳлил қилиш
қурилиш материаллари саноати корхоналари молиявий барқарорлигини аниқлаш
бўйича таклиф ҳамда тавсиялар ишлаб чиқишда долзарб ҳисобланади.
Шундай қилиб, молиявий барқарорликнинг кўпгина коэффициентлари
таҳлилидан келиб чиққан ҳолда ва корхона молиявий ҳолатини кенгроқ акс эттириш
мақсадида мутлақ кўрсаткичларга қўшимча сифатида қурилиш материаллари саноати
корхоналари молиявий барқарорлигини баҳолаш учун қуйидаги коэффициентлар
билан чегараланиш зарур (2-жадвал).
2-жадвал
Молиявий барқарорлик коэффициентлари таснифи
Т/
Р
Коэффициент номи
Формула
Меъёрий даражаси
1.
Мутлақ ликвидлилик
коэффициенти
Пул маблағлари + Қисқа
муддатли қўйилмалар / Қисқа
муддатли мажбуриятлар
0,2 дан юқори
(оптимал даража 0,2-
0,35)
2.
Тўлов қобилияти (жорий
ликвидлилик) коэффициенти
Жорий активлар / Қисқа
муддатли мажбуриятлар
2,0 ва ундан юқори
3.
Молиявий мустақиллик
коэффициенти
Фз маблағлар манбалари /
Баланс активи бўйича
0,5 дан юқори,
(оптимал даража 0,65-
0,75)
4.
Фз ва қарз маблағлари нисбати
Фз маблағлар манбалари /
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
9
6/2018
(
№
00038)
коэффициенти
Қисқа муддатли мажбуриятлар
1 дан юқори
5.
Фз айланма маблағлари билан
таъминланганлик коэффициенти
Жорий активлар /
Фз маблағлар манбалари
0,1 дан юқори
6.
Дебиторлик қарзларининг
айланувчанлик коэффициенти
Маҳсулотларни сотишдан соф
тушум / Дебиторлар
Max
7.
Кредиторлик қарзларининг
айланувчанлик коэффициенти
Маҳсулотларни сотишдан соф
тушум / Кредиторлик қарзлари
Max
8.
Баланс фойда меъёри
коэффициенти
Маҳсулотларни сотишнинг ялпи
фойдаси / Маҳсулот сотишдан
соф тушум
Max
9.
Соф фойда меъёри
коэффициенти
Соф фойда / Маҳсулот сотишдан
соф тушум
Max
Манба: Муаллиф томонидан таснифланган.
Юқорида келтирилган молиявий барқарорликнинг мутлақ ва нисбий
кўрсаткичлари орқали қурилиш материаллари саноати корхоналари молиявий
барқарорлигини оқилона баҳолаш ва улар корхоналарнинг молиявий барқарорлигини
таъминлаш, уни ошириш бўйича ташкилий-иқтисодий механизмлар ишлаб чиқиш
ҳамда амалиётга татбиқ этишда муҳим аҳамият касб этади.
Таҳлил ва натижалар
Молиявий барқарорликнинг баҳолаш мутлақ ва нисбий кўрсаткичларга
асосланган ҳолда қурилиш материаллари саноати таркибига кирувчи «Кварц» АЖ ва
«Бекободцемент» ОАЖ корхоналари молиявий барқарорлик даражасига баҳо
берамиз.
Жумладан, таҳлил қилинаётган даврда (2010-2017 йиллар) «Кварц» АЖ ва
«Бекободцемент» ОАЖда ўз ва қарз маблағлари барқарор ўсиш тенденциясига эга
бўлган (3-жадвал). Хусусан, 2017 йилда «Кварц» АЖнинг ўз маблағлари 2010 йилган
нисбатан қарийб 5 мартага ошган бўлса, қарз маблағлари мос равишда 7,8 мартага
ошган ва бу корхонани таҳлил қилинаётган йиллар мобайнида техник ҳамда
технологик модернизация қилишга катта ҳажмда маблағ жалб этилганлиги билан
изоҳланади. Шунга қарамай, бугунги корхонанинг ўз маблағлар билан
таъминланганлик даражаси юқорилигича қолмоқда ва 86,0 фоизни ташқил
қилмоқда.
Шу ўринда, «Бекободцемент» ОАЖнинг ўз маблағлари 2017 йилда 2010 йилган
нисбатан қарийб 2 мартага ҳамда қарз маблағлари 13,7 фоизга ошган. Жумладан,
агар 2010 йилда корхонада ўз маблағлар билан таъминланганлик даражаси 58,6 фоиз
бўлса, 2017 йилга келиб, бу кўрсаткич 71,0 фоизни ташкил этмоқда.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
10
6/2018
(
№
00038)
3-жадвал
«Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖда ўз ва қарз маблағлари билан
таъминланганлик даражаси, фоизда
Йиллар
Молиялаш манбалари
«Кварц» АЖ
«Бекободцемент» ОАЖ
2010
Фз маблағлар
90,9
58,6
Қарз маблағлар
9,1
41,4
2011
Фз маблағлар
92,8
4,0
Қарз маблағлар
7,2
96,0
2012
Фз маблағлар
89,9
28,8
Қарз маблағлар
10,1
71,2
2013
Фз маблағлар
91,4
52,4
Қарз маблағлар
8,6
47,6
2014
Фз маблағлар
92,6
54,2
Қарз маблағлар
7,4
45,8
2015
Фз маблағлар
90,0
58,1
Қарз маблағлар
10,0
41,9
2016
Фз маблағлар
90,0
66,2
Қарз маблағлар
10,0
33,8
2017
Фз маблағлар
86,0
71,0
Қарз маблағлар
14,0
29,0
Манба: «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖ маълумотлари асосида муаллиф томонидан
ҳисобланган.
Таҳлил қилинаётган даврда «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖда соф
активлари устав капиталига нисбатан юқори даражада бўлганлигини кузатиш
мумкин. Шу ўринда, «Кварц» АЖ устав капитали 2017 йилда 2010 йилга нисбатан 120
мартага ошган бўлса, «Бекободцемент» ОАЖда ўзгаришсиз қолган ҳамда
корхоналарнинг соф активлари мос равишда 4,8 ва 2 мартага ошган (4-жадвал).
4-жадвал
«Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖнинг соф активлари қийматини баҳолаш
Кўрсаткичлар
Кўрсаткичлар қиймати
Таҳлил давридаги
ўзгариш
таҳлилнинг
бошланғич давр
(2010 й.)
2011-2016
йй.
(ўртача),
млрд.сўм
таҳлилнинг охирги
даври (2017 й.)
(6-сатр-2-
сатр),
млрд.сўм
(6-
сатр/2-
сатр),
марта
млрд.сўм
баланс
активига
нисбатан
% да
млрд.сўм
баланс
активига
нисбатан
% да
1
2
3
4
6
7
8
9
«Кварц» АЖ
1. Соф активлар
48,9
90,9
97,9
232,5
86,0
183,6
4,8
2. Устав капитали
0,7
1,2
29,7
78,5
29,0
77,8
120,0
3. Соф активларнинг устав
капиталдан ортиши (1-сатр-2-
сатр)
48,2
89,7
68,3
154,0
57,0
105,8
3,2
«Бекободцемент» ОАЖ
1. Соф активлар
100,1
57,8
108,3
197,2
71,0
97,1
2,0
2. Устав капитали
0,7
0,4
0,7
0,7
0,2
-
-
3. Соф активларнинг устав
капиталдан ортиши (1-сатр-2-
сатр)
99,5
57,4
107,7
196,5
70,8
97,1
2,0
Манба: «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖ маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
11
6/2018
(
№
00038)
Ушбу омил тармоқ корхоналари молиявий барқарорлигини таъминлашда
ижобий омил бўлиб хизмат қилади, яъни у корхоналарнинг соф активлари меъёрий
қиймати талабларини тўлиқ қондиради.
Шундай қилиб, корхона молиявий ҳолати таҳлилларига асосланган ҳолда унинг
молиявий барқарорлик даражасини баҳолаймиз.
Таҳлилларга кўра «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖ молиявий барқарорли-
гининг барча мутлақ кўрсаткичлари ижобий ўсиш тенденцияси кузатилган. Бироқ,
«Бекободцемент» ОАЖда 2015 йилгача ўз айланма маблағларининг етишмаслиги
кузатилган (5-жадвал).
5-жадвал
«Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖ молиявий барқарорлик мутлақ
кўрсаткичлари таҳлили
Кўрсат-
кичлар
Таҳлилнинг бошланғич
даври (2010 й.), млрд.сўм S (Sh) = *S(±
Sho’zam),
S(± Sho’zu),
S(± Shuk)+
2011-2016 йй. (ўртача),
млрд.сўм
S (Sh) = *S(±
Sho’zam),
S(± Sho’zu),
S(± Shuk)+
Таҳлилнинг охирги даври
(2017 й.), млрд.сўм
S (Sh) = *S(±
Sho
‘
zam),
S(± Sho
‘
zu),
S(± Shuk)+
асосий
кўрсаткич
ортиқчалик
(етишмаслик)
асосий
кўрсаткич
ортиқчалик
(етишмаслик)
асосий
кўрсаткич
ортиқчалик
(етишмаслик)
«Кварц» АЖ
Sho‘zam*
44,0
29,1
[1,1,1]
88,1
52,0
[1,1,1]
194,5
135,7
[1,1,1]
Sho‘zu**
48,9
34,0
98,3
62,2
252,6
193,8
Shuk***
53,8
38,9
107,8
71,7
270,4
211,6
«Бекободцемент» ОАЖ
Sho‘zam*
29,3
-83,7
[0,1,1]
-11,7
-91,3
[0,1,1]
116,7
42,0
[1,1,1]
Sho‘zu**
155,6
42,7
195,4
115,9
211,4
136,6
Shuk***
171,0
58,0
228,4
148,9
277,8
203,0
Изоҳ: * - ўз айланма маблағларининг ортиқчалиги ёки етишмаслиги; ** - ўз
айланма маблағлар ва узоқ муддатли мажбуриятлар манбаларининг ортиқчалиги ёки
етишмаслиги; *** - захира ва харажатлар шаклланишининг асосий манбалари
умумий кўрсаткичи ортиқчалиги ёки етишмаслиги.
Манба: «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖ маълумотлари асосида муаллиф томонидан
ҳисобланган.
Ушбу кўрсаткичлар динамикасини алоҳида «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент»
ОАЖ бўйича таҳлил қилсак, «Кварц» АЖ молиявий барқарорлигининг барча мутлақ
кўрсаткичлари ижобий барқарор ўсиш тенденцияси эга (1-расм). Бу эса, ўз
маблағларидан корхона ўз эҳтиёжларини қондириш билан бирга, ортиқча қисмидан
самарли фойдаланган ҳолда ишлаб чиқаришни кенгайтирган ва бошқа эҳтиёжларни
қоплашга ҳам сарфлаганлигини кўрсатмоқда.
Таҳлиллар кўрсатмоқдаки, «Бекободцемент» ОАЖда 2010 йилдан 2015 йилгача
ўз айланма маблағлари тақчил бўлган. Бу эса, корхонани 2003 йилда меъёрий
бақарор молиявий ҳолатда ,0,1,1- эканлигини кўрсатмоқда (2-расм). Корхонадаги
бундай ҳолат шу билан изоҳланадики, корхонанинг ўз маблағлари манбалари
моддий айланма маблағларга бўлган эҳтиёжни тўлиқ қопланмаган ва унинг
қопламаган қисми асосан қисқа муддатли қарзлар ҳисобига қопланган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
12
6/2018
(
№
00038)
1-расм. «Кварц» АЖ молиявий
барқарорлигининг мутлақ кўрсаткичлари
динамикаси
2-расм. «Бекободцемент» ОАЖ
молиявий барқарорлигининг мутлақ
кўрсаткичлари динамикаси
Манба: «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖ маълумотлари асосида муаллиф томонидан
ҳисобланган.
Шунингдек, 2010-2015 йилларда корхонада моддий айланма маблағларга
бўлган эҳтиёжни қондириш учун ўз маблағлар етишмаган ва узоқ муддатли
қарзларни корхонага умуман жалб этилмаган. Бироқ 2008 йилда корхона катта
ҳажмда узоқ муддатли қарзлар жалб этган. Корхона таҳлил қилинаётган йиллар
мобайнида асосан фақат қисқа муддатли қарзлар ҳисобига ўз эҳтиёжларини қоплаган
ва қисқа муддатда, яъни бир йил оралиғида қарзларни қайтариш муаммосини
долзарб қилиб қўяди. Бу эса, корхона молиявий стратегиясини такомиллаштиришга
сабаб бўлган ва молиявий беқарор ҳолатни пассивлар таркибини оптималлаштириш,
шунингдек, омборхонадаги тайёр маҳсулотлар ва захиралар даражасини асосли
ҳолда пасайтириш йўли билан яхшилашга эътибор қаратилган.
Сўнгги йилларда корхонада ўз маблағлар билан таъминлашга катта эътибор
қаратилганлиги ҳисобига 2015 йилдан корхонада мутлақ барқарорлик ,1,1,1- ҳолати
юзага келди. Маълумки, бу ҳолат ўз маблағларидан корхона ўз эҳтиёжларини
қондириш билан бирга, ортиқча қисмидан самарали фойдаланган ҳолда ишлаб
чиқаришни кенгайтирган ва бошқа эҳтиёжларни қоплашга ҳам сарфлаганлигини
кўрсатмоқда.
Олиб борилган таҳлиллар сифатини ошириш мақсадида корхона молиявий
барқарорлигининг нисбий кўрсаткичларини таҳлил қилишни талаб этади. Маълумки,
тадқиқот методологиясида молиявий барқарорликнинг нисбий кўрсаткичларини 9 та
коэффициентлар билан чегараланиш таклиф этилган. Ушбу коэффициентлар асосида
қурилиш материаллари саноати таркибига кирувчи корхоналар кўрсаткичларини
қиёсий таҳлил қиламиз.
Мутлақ ликвидлилик коэффициенти.
Таҳлил қилинаётган йиллар мобайнида
ушбу коэффициент «Кварц» АЖда барқарор ўсган. Таҳлиллардан хулоса қилиш
мумкинки, ушбу корхонада қисқа муддатли мажбуриятларни ўз вақтида ва тўлиқ
қайтариш имконияти юқори (6-жадвал). Бироқ ушбу ҳолат корхоналарда ортиқча пул
маблағларидан самарали фойдаланилмаслигидан ҳам далолат беради.
29,1 30,4
36,7
45,3
53,9 57,1
88,7
135,7
34,0 35,2
44,9
53,2
61,6
69,4
108,7
193,8
38,9 40,0
53,1
61,1
69,2
80,9
125,8
211,6
0,0
25,0
50,0
75,0
100,0
125,0
150,0
175,0
200,0
225,0
м
л
рд.
сў
м
Sho‘zam
Sho‘zu
Shuk
- 83,7
- 262,2
- 196,3
- 32,1
- 57,6
- 14,2
15,0
42,0
42,7 48,9
31,1
170,5
138,4
156,8 149,5
136,6
58,0 62,3 59,8
202,7 176,0 192,2
200,3 203,0
- 300,0
- 250,0
- 200,0
- 150,0
- 100,0
- 50,0
0,0
50,0
100,0
150,0
200,0
250,0
м
л
рд.
сў
и
Sho‘zam
Sho‘zu
Shuk
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
13
6/2018
(
№
00038)
6-жадвал
«Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖнинг молиявий коэффициентлари таҳлили
Кўрсаткич номи
Корхона
номи
Йиллар
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Мутлақ ликвидлилик
коэффициенти
Кварц
5,35
2,72
3,56
3,15
4,46
4,43
5,33
7,87
Бекобод
цемент
0,12
0,11
0,004
0,19
0,06
0,07
0,17
0,06
Жорий ликвидлилик
коэффициенти
Кварц
8,83
9,42
7,53
8,92
10,40
8,40
9,16
11,79
Бекобод
цемент
8,55
8,81
4,47
2,34
2,02
2,16
2,12
1,53
Молиявий мустақиллик
коэффициенти
Кварц
0,91
0,93
0,90
0,91
0,93
0,90
0,90
0,86
Бекобод
цемент
0,59
0,04
0,29
0,52
0,52
0,58
0,66
0,71
Фз ва қарз маблағлари
нисбати коэффициенти
Кварц
10,03
12,90
8,94
10,64
12,45
9,36
9,74
13,09
Бекобод
цемент
6,53
0,50
1,80
4,02
2,87
4,04
3,57
2,97
Фз айланма маблағлари
билан таъминланганлик
коэффициенти
Кварц
0,88
0,73
0,84
0,85
0,84
0,90
0,94
0,90
Бекобод
цемент
1,31
17,53
2,48
0,58
0,71
0,53
0,59
0,52
Дебиторлик
қарзларининг
айланувчанлик
коэффициенти
Кварц
34,88
13,23
16,75
13,10
11,76
22,53
39,01
28,96
Бекобод
цемент
7,11
16,84
24,66
11,50
18,61
22,58
17,98
23,12
Кредиторлик
қарзларининг
айланувчанлик
коэффициенти
Кварц
14,26
15,26
8,97
13,48
18,30
18,74
21,49
16,84
Бекобод
цемент
6,88
10,45
7,41
9,43
7,39
9,58
9,93
9,63
Баланс фойда меъёри
коэффициенти
Кварц
0,38
0,38
0,39
0,40
0,41
0,38
0,41
0,53
Бекобод
цемент
0,45
0,58
0,61
0,60
0,50
0,34
0,51
0,47
Соф фойда меъёри
коэффициенти
Кварц
0,25
0,25
0,12
0,16
0,18
0,19
0,24
0,30
Бекобод
цемент
0,17
-0,50
0,23
0,27
0,06
0,00
0,08
0,02
Манба: «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖ маълумотлари асосида муаллиф томонидан
ҳисобланган.
«Бекободцемент» ОАЖда мутлақ ликвидлилик коэффициенти меъёрий
қийматдан сезиларли даражада паст бўлмоқда. Бундан хулоса қилиш мумкинки,
корхоналарда қисқа муддатли мажбуриятлар ҳажми пул маблағларга нисбатан анча
юқори.
Яъни, биргина 2011 йилда корхоналарда қисқа муддатли мажбуриятларнинг
атиги 0,15% пул маблағлари ҳисобига қайтарилиши мумкин. Бу эса, корхонада
молиявий менежмент самарали ташкил этилмаганлигини белгиласа, иккинчидан
таъминотчилар (иш ва хизматлар) томонидан эътирозларни келтириб чиқариши
мумкин.
Жорий ликвидлилик коэффициенти.
Ушбу коэффициент «Кварц» АЖда
меъёрий қийматдан анча юқори бўлиб, таҳлил қилинаётган йиллар мобайнида
муайян тебранишлар кузатилган бўлса-да, барқарор ўсиш тенденциясига эга (6-
жадвал). Ликвидлилик ўсишининг асосий сабаби корхоналарда охирги йилларда
дебиторлик қарзларининг ошганлиги билан изоҳланади. Бироқ, 2012 ва 2015
йиллардаги сезиларли пасайишни корхоналарда кредиторлик қарздорликнинг
кескин ошганлиги билан изоҳлаш мумкин.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
14
6/2018
(
№
00038)
Жумладан, «Бекободцемент» ОАЖда жорий ликвидлилик коэффициенти 2011
йилдан бошлаб кескин пасайиш тенденциясига эга ва 2017 йилга келиб меъёрий
қийматдан ҳам паст бўлган (1,53). Хусусан, агар 2010 йилда ушбу коэффициент 8,55 ни
ташкил этган бўлса, 2017 йилга келиб эса 1,53 ни кўрсатмоқда ёки меъёрий
кўрсаткичга нисбатан 0,47 га пастдир.
Таҳлил натижаларидан шуни хулоса қилиш мумкинки, бир томондан
коэффициентнинг юқорилиги корхоналар кредиторлари манфаати нуқтаи назаридан
ижобий дейиш мумкин. Ваҳоланки, қисқа ва узоқ муддатли мажбуриятлар бўйича
кредиторлар коэффициентнинг юқорилигидан манфаатдор, яъни маҳсулот пулга
айланиши қисқа муддатли қарзларни тўлашнинг асосий манбаси ҳисобланса, корхона
қисқа муддатли қарзларни тўлаш имкониятининг бўлмаслиги уни банкротликка олиб
келади ва бу жараёнда узоқ муддатли қарзларни тўламаслик эҳтимоллиги кескин
ошади. Бошқа томондан, корхоналарда менежмент етарли даражада оператив
ишламаяпти. Буни корхоналардаги фойдаланилмаётган маблағлар, жорий талабдан
ошиб бораётган товар-моддий ресурслар захирасининг юқорилиги ва корхонанинг
нооқилона кредит сиёсати билан изоҳлаш мумкин.
Шунингдек, таҳлил қилинаётган корхоналарда баланс ликвидлиги шундай
даражада-ки, биринчи навбатда корхона салоҳияти ва имкониятлари юқори, шунингдек,
таъминотчилар, корхона бошқарувчилари, банк ва бюджет манфаатларига тўлиқ жавоб
беради.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда фикримизча, «Бекободцемент» ОАЖ
жорий ликвидлилик даражасини ошириш учун корхоналар ўз пул маблағларидан бир
қисмига қимматли қоғозлар сотиб олиш механизмини ишлаб чиқиши мақсадга
мувофиқ. Бу эса, қимматли қоғозларни тез фурсатда сотилиши ва нақд пулга айланиши
нуқтаи назаридан бошқа корхона ҳамда хўжалик юритиш субъектларига нақд пул
кўринишидаги мажбуриятларни тўлаб бериш имконини яратади. Бундан шуни хулоса
қилиш мумкинки, корхона ўз жорий мажбуриятларидан халос бўлиши учун моддий
айланма маблағларини тайёр маҳсулотга айлантириб сотиш ва дебиторлик қарзларини
ундиришга асосий эътибор қаратганлигини изоҳлайди.
Молиявий мустақиллик коэффициенти.
Маълумки, амалиётда унинг меъёрий
қийматининг энг юқори чегараси 0,5 қабул қилинган. Шунга мос равишда таҳлил
қилинаётган йиллар мобайнида «Кварц» АЖда ушбу кўрсаткич 0,5 дан юқори бўлган
(6-жадвал). «Бекободцемент» ОАЖда бу кўрсаткич 2011-2012 йиллардан ташқари
меъёрий қийматдан юқори бўлган ва сўнгги йилларда барқарор ўсиш тенденциясига
эга. Коэффициентнинг юқорилиги корхонанинг молиявий барқарор ҳолатда ва ташқи
кредиторлардан мустақил эканлигини англатади. Жумладан, таҳлил қилинаётган
йиллар мобайнида молиявий мустақиллик коэффициенти «Кварц» АЖда 0,86-0,93 ва
«Бекободцемент» ОАЖда эса 0,04-0,71 оралиғида бўлган. Агар ушбу кўрсаткичнинг
оптимал қиймати (0,65-0,75) билан қиёслайдиган бўлсак, унга «Кварц» АЖ мос
келади.
Фз ва қарз маблағлар нисбати коэффициенти.
«Кварц» АЖ ва «Бекободцемент»
ОАЖнинг ўз ва қарз маблағлари нисбати коэффициенти таҳлил қилинаётган даврда
меъёрий қийматдан юқори ва сезиларли тебраниш тенденциясига эга бўлган. Бироқ,
ушбу кўрсаткич сўнгги уч йилда «Кварц» АЖда барқарор ўсган бўлса,
«Бекободцемент» ОАЖда эса пасайиш кузатилмоқда (6-жадвал).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
15
6/2018
(
№
00038)
Ушбу коэффициентнинг юқори даражаси корхоналарнинг қарз маблағларига
тобелик ҳолатини акс эттиради. Айни дамда у молиявий дастак самараси орқали ўз
маблағлари рентабеллигига таъсир кўрсатади ва молиявий хатар даражасини
баҳолашда қўлланилади, яъни молиявий қарамлик даражасини белгилайди.
Кўрсаткич даражаси активлар таркиби, улардан фойдаланиш самарадорлиги,
даромадлилиги ва корхонанинг ихтисослашувига бевосита боғлиқ.
Фз айланма маблағлар билан таъминланганлик коэффициенти.
Таҳлил
қилинаётган йилларда ушбу кўрсаткич «Кварц» АЖда 0,84-0,94 ва «Бекободцемент»
ОАЖда 0,52-17,53 оралиғида бўлган ва меъёрий қийматдан юқори бўлган (6-жадвал).
Дебиторлик қарзларининг айланувчанлик коэффициенти.
Ҳисоб-китоблар шуни
кўрсатмоқдаки, таҳлил қилинаётган йиллар мобайнида дебиторлик қарзларининг
айланувчанлик коэффициенти «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖда турли
даражада бўлганлигини кўриш мумкин (6-жадвал).
Дебиторлик қарзларини коэффициентининг юқори даражасини корхона
томонидан сотилган маҳсулот учун тўловларни ўз вақтида йиғиш ва ундириш бўйича
ишларни самарли ташкил этилганлиги билан, унинг пастлиги эса, корхоналарда
дебиторлик қарзларининг айланувчанлик даражасининг пастлигини икки омил
биринчидан, корхонанинг тўлов қобилияти паст бўлган харидорлар сонининг ошиши
ва маҳсулот сотиш билан боғлиқ бошқа муаммолар, иккинчидан, бозордаги ўз
улушини кенгайтириш мақсадида харидорлар билан алоқаларни енгиллаштиришга
йўналтирилган сиёсатни амалга ошираётганлиги билан изоҳлаш мумкин.
Кредиторлик қарзларининг айланувчанлик коэффициенти
корхона томонидан
қарзларни ўз вақтида тўловлар тезлигини ифодалайди. Ҳисоб-китоблар шуни
кўрсатмоқдаки, таҳлил қилинаётган корхоналарда кредиторлик қарзларнинг
айланувчанлик коэффициенти 2017 йилда 2010 йилган нисбатан ўсган, бироқ
тебраниш беқарор тенденцияга эга (6-жадвал). Бу эса, корхоналарнинг кредиторлик
қарзларини ўз вақтида тўлаб бораётганлигини кўрсатади. Аммо, «Бекободцемент»
ОАЖда бу кўрсаткич «Кварц» АЖга нисбатан сезиларли даражада паст.
Баланс фойда меъёри коэффициенти.
Таҳлил қилинаётган даврда ушбу
коэффициент «Кварц» АЖга барқарор ўсиш тенденциясига эга бўлган (6-жадвал).
Бундан шуни хулоса қилиш мумкинки, ушбу корхонада ишлаб чиқариш
харажатларини бошқариш менежменти яхши йўлга қўйилган ва бу пировардида
корхонанинг иқтисодий ва молиявий барқарорлигини таъминламоқда.
Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, «Бекободцемент» ОАЖда 2015 йилда бу
кўрсаткич энг паст даражада бўлган. Бунга маҳсулот сотиш ҳажмининг кескин
камайганлиги ҳамда корхонада ишлаб чиқариш харажатларини бошқаришдаги юзага
келган муаммолар билан изоҳлаш мумкин.
Соф фойда меъёри коэффициенти.
Ушбу коэффициент «Кварц» АЖ
корхонасида 2012 йилдан бошлаб барқарор ўсган. Таҳлил қилинаётган йиллар
мобайнида «Бекободцемент» ОАЖда салбий тенденция кузатилмоқда, ҳатто 2011
йилда -0,50 ни ташкил этган. Жумладан, 2013 йилдан бошлаб барқарор пасайиш
тенденциясига эга (6-жадвал). Демак, корхона фаолиятидан келиб чиққан ҳолда бу
кўрсаткичнинг пасайиши баланс фойда юқори бўлган бир вақтда салбий аҳамият касб
этмайди. Бироқ, мулкдорлар учун бу кўрсаткичнинг пастлиги салбий ҳисобланади.
Бундай шароитда корхона раҳбарияти томонидан яқин келажакка мўлжалланган
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
16
6/2018
(
№
00038)
истиқболли стратегия амалга оширилмаса, унинг мулкдорлари томонидан
норозичиликга олиб келади. Сабаби бу мулкдорлар манфаатлари нуқтаи назаридан
энг асосий кўрсаткич ҳисобланади.
Хулоса ва таклифлар
Таҳлиллардан келиб чиқиб, корхоналар молиявий барқарорлигини таъминлаш
учун қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ:
Биринчидан, Корхоналар жорий ликвидлилик даражасини ошириш учун ўз пул
маблағларидан бир қисмига қимматли қоғозлар сотиб олиш механизмини ишлаб
чиқиши мақсадга мувофиқ. Бу эса, қимматли қоғозларни тез фурсатда сотилиши ва
нақд пулга айланиши нуқтаи назаридан бошқа корхона ҳамда хўжалик юритиш
субъектларига нақд пул кўринишидаги мажбуриятларни тўлаб бериш имконини
яратади.
Иккинчидан, корхоналар фаолиятига сарфланаётган сармоя ва уларни ўзини-ўзи
қоплаш даражаси беқарор бўлиб, уни барқарорлаштириш учун корхонанинг
истиқболдаги инвестиция сиёсатини янада такомиллаштириш мақсадга мувофиқ.
Учинчидан, бугунги кунда корхоналарда кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш
учун уни молиялаштириш имкониятини ошириш, яъни олинган фойда ҳисобидан
ишлаб чиқаришни кенгайтириш, корхонани модернизация ва техник қайта жиҳозлаш
лозим.
Тўртинчидан, корхоналарда ўз маблағларига бўлган эҳтиёжларни қондириш
учун корхонанинг тегишли манбалари ва ташқи узоқ ва қисқа муддатли маблағларда
фойдаланиши мақсадга мувофиқ. Бунда олинган қарзларни ўз вақтида қайтариш
механизмини ишлаб чиқиш талаб этади.
Бешинчидан, корхона захиралари айланувчанлиги коэффициенти таҳлил
қилинаётган корхоналарда юқори бўлиб, бугунги кунда корхоналар ўз активларини
самарали бошқармоқда. Бироқ, бу ерда захираларнинг етишмаслик хатарлари
ошади. Шу нуқтаи назардан, активларни бошқаришни захиралар уйғунлигида амалга
ошириш мақсадга мувофиқ.
Олтинчидан, корхоналарнинг ўз мажбуриятларидан халос бўлиши учун
корхоналар айланма маблағларини нақд пулга айлантиришнинг самарали тизимини
амалга ошириши мақсадга мувофиқ. Шунингдек, корхоналар захира ва харажатларни
тайёр маҳсулотга айлантириб, сотиш ва дебиторлик қарзларини олдиндан ундириш
механизмини ишлаб чиқиши ҳамда амалга ошириши мақсадга мувофиқ.
Ушбу тадбирлардан олинадиган самара қуйидагича бўлади:
-
мол-мулк қийматида ўз маблағлар улуши ва ўз айланма маблағлар
манбалари ҳажми ошади;
-
пул маблағлари улуши ошади, айланма маблағлар айланиши тезлашади ва ўз
айланма маблағлар билан таъминланганлиги ўсади;
-
захира ва харажатлар ҳажми пасаяди, сотиш рентабеллиги ошади;
-
дебиторлардан тушадиган маблағлари ҳажми ошади ва корхона тўловга
қодирлик даражаси яхшиланади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. «Фзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида» Фзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
17
6/2018
(
№
00038)
февралдаги ПФ-4947-сонли фармони.
2. Донцова Л.В. Комплексный анализ бухгалтерской отчетности. Учеб. пособие. -
5-е изд. – М.: Дело и Сервис, 2006. –268 с.
3. Мазурова И.И., Романовский М.В. Варианты прогнозирования и анализа
финансовой устойчивости предприятия. -СПб.: СПбГУЭФ, 1995. -113с.
4. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. –Минск,
2007. –704 с.
5. Ефимова О.В. Финансовый анализ. –М.: Бухгалтерский учет, 2006. –324с.
6. Астахов В.П. Анализ финансовой устойчивости фирмы: процедуры, связанные
с банкротством. –М.: Ось, 1996. -80с.
7. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта. –
М.: Финансы и статистика, 1998. -112с.
8. Русак Н.А. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – Минск, 2007. –
133с.
9. Артеменко В.Г. Финансовый анализ. Учебное пособие. -2-е изд., перераб. и
доп. –Новосибирск: Дело и Сервис: Сибирское соглашение, 2001. –160 с.
10. Гиляровская Л.Т. Экономический анализ: учебник для вузов – 3-е изд., доп. –
М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. –615 с.
11. Крейнина М.П. Финансовое состояние предприятия: методы оценки. –М.: ДИС,
1997. -224 с.
12. Маркарьян Э.А. Финансовый анализ. Учеб. пособие. - 3-е изд., перераб. и доп.
– М.: ИД ФБК-Пресс, 2002. –224 с.
13. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. –М.: ИНФРА-М, 1999. –
343 с.
14. Ковалев А.И., Привалов В.П.
Анализ финансового состояния предприятия. –
М.: Центр экон. и маркетинга, 1999. -210 с.
15. Макарова Л.Г. Экономический анализ в управлении финансами фирмы
.
Учеб.
пос. для студ. высш. учеб. заведений. –М.:Издательский центр Академия, 2008. – 336
с.
16. Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры. – М.: Финансы и
статистика, 2003. - 560 с.
17. Акрамов Э.А. Корхоналарнинг молиявий ҳолати таҳлили. - Т.: Молия, 2003. –
Б. 64-85.
18. Маликов Т.С. Молия: хўжалик юритувчи субъектлар молияси. Фқув қўлланма
/ и.ф.д., проф. А.В. Ваҳобовнинг умумий таҳрири остида. –Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2009. –
Б. 254-257.
19. Пардаев М.Қ., Исроилов Б.И. Молиявий таҳлил: (Услубий кўргазмалар ва
тавсиялар альбоми). - Т.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 1999. – Б. 197.
20. Ажлуни A.M. Стратегия развития промышленности России на пороге XXI века.
-Орел: ОРАГС, 1998. -125с.
21 Романчин В.И., Скоблякова И.В., Смирнов В.Т. Венчурный капитал в стратегии
антикризисного управления. Монография. – Орел: ОрелГТУ, 2002. – 230 с.
22. Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. - М.: Academia, 1999. – 788
с.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил
18
6/2018
(
№
00038)
23. Мандель И.Д. Многомерный статистический анализ экономических
процессов. – СПб.: Питер, 1989. -318 с.
24. Карлин Т.П. Качество жизни и конкурентоспособность российских
предприятий // Материалы научно-практической конференции. – Орел.: Орел ГТУ, -
1997. – С. 103.
25. Финансовый менеджмент: теория и практика / Под ред. Стояновой Е.С. 5-е
изд., перераб. и доп. - М.: Перспектива, 2003. - 656 с.
26. Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Годовая и квартальная бухгалтерская
отчетность. - М.: Дело и Сервис, 1998. – 262 с.
27. Хеддервик К. Финансовый и экономический анализ деятельности предприятий
/ Международная организация труда: пер. с англ. Д.П.Лукичева и А.О.Лукичевой / Под
ред. Ю.Н.Воропаева. - М.: Финансы и статистика, 1996. – 192 с.
28. «Кварц» АЖ ва «Бекободцемент» ОАЖларнинг йиллик ҳисобот
маълумотлари.
