“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
1
1/2019
(№
00039)
ТУРЛИ МУЛКЧИЛИК ШАКЛИДАГИ БАНКЛАР ФАОЛИЯТИ
САМАРАДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИ
Ханнаев Шерзод Қурбонназарович,
Банк – молия академияси катта ўқитувчиси,
Сямэнь Университети докторанти
E-mail:
Аннотация:
Мазкур мақолада турли мулкчилик шаклига эга бўлган банкларнинг
самарадорлиги эконометрик баҳоланиб, улар фаолиятига баҳо берилган. Бунда тижорат
банкларининг харажатлар самарадорлиги кўрсаткичи стохастик чегаравий таҳлил
моделида баҳоланган.
Калит сўзлар:
харажатлар бўйича самарадорлик коэффициенти, мулкчилик шакли,
стохастик чегаравий модель, трансцендентал логарифмик функция.
Аннотация
:
В настоящей статье приводится эконометрическая оценка
эффективности коммерческих банков с различными формами собственности и дано
оценки на их деятельности. При этом, эффективность расходов коммерческих банков
оценивались по модели стохастического предельного анализа.
Ключевые
слова:
экономическая
эффективность,
тип
собственности,
стохастическая граничная модель, трансцендентальная логарифмическая функция.
Annotation
:
In this article, econometric estimation of the efficiency of banks with different
ownership types has been estimated and the differences between them have been analyzed. To
estimate cost efficiency of banks stochastic frontier analysis model has been employed.
Key words:
cost efficiency, type of ownership, stochastic boundary model, transcendental
logarithmic function.
Кириш
Асосий мақсади фойда олиш бўлган тижорат банклари самарадорлигига
объектив баҳо бериш, нафақат ушбу соҳада фаолият юритадиган молиявий
ташкилотлар менежерлари учун, шу билан бирга юқори даражадаги ҳукумат
доиралари учун ҳам жуда муҳим саналади. Самарасиз фаолият юритаётган тижорат
банклари ва бошқа молиявий ташкилотларни ўз вақтида аниқлаш ва уларга нисбатан
тегишли чора кўриш, мутасадди банк-молия ташкилотлари учун муҳим аҳамият касб
этади.
Молиявий ташкилотлар самарадорлик тушунчасининг муҳимлиги шундаки, унда
микро ва макродаражада молиявий ресурсларнинг самарали тақсимланишига
алоҳида эътибор қаратилади. Молиявий ресурслар тақсимотининг оптимал нуқтада
бўлиши максимал маҳсулдорликка эга тармоқларга уларни энг самарали тарзда
йўналтиришни
таъминлайди
ҳамда
иқтисодиётда
маблағлар
тақсимоти
самарасизлигини олдини олишга хизмат қилади.
Молиявий ресурсларнинг самарали тақсимланиши ва бошқарилиши, ўз
навбатида, инсон капитали ва жисмоний капиталнинг ҳам иқтисодиёт тармоқларида
самарали тақсимланишига олиб келади. Молиявий ресурсларнинг самарали
тақсимотига эришишда тижорат банкларининг роли ниҳоятда муҳим аҳамият касб
этади. Шу сабаб, самарали фаолият кўрсатаётган тижорат банклари амалга
оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг натижадорлигига катта ҳисса қўшади. Бу ўз
навбатида, мамлакатни иқтисодий ўсиш сифатини ва ижтимоий фаровонлигини
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
2
1/2019
(№
00039)
таъминлашга олиб келади. Шунинг учун ҳам банк-молия ташкилотлари турли сиёсий
ва
иқтисодий
инструментлардан
фойдаланган
ҳолда
тижорат
банклари
самарадорлигини оширишга ҳаракат қилади.
Президент Шавкат Мирзиёев раислигида 2018 йил 22 ноябрда банк тизими
масалаларига бағишланиб ўтказилган видеоселекторда тижорат банклари устав
капитали асосан давлат улуши ҳисобига оширилиб, хусусий сектор маблағлари
деярли йўналтирилмагани жиддий танқид қилинди. Шунингдек, Президент ўзининг
Олий Мажлисга қилган Мурожаатномасида ҳам ушбу масалага алоҳида тўхталиб,
банклар капиталидаги давлат улуши 83% эканлиги банк хизматлари сифатига салбий
таъсир этиб, соғлом рақобат учун йўл бермаётганлигини қайд этди
1
. Шу пайтгача банк
тизимини соғломлаштириш учун ҳукумат асосан иқтисодиётга давлат аралашувини
ёқлайдиган
Кейнсча
«тиббиёт»дан
фойдаланиб
келди.
Аммо
бундай
соғломлаштириш амалиётларининг меъёрдан ортиб кетиши айрим тижорат
банкларининг яшаб кетиши учун уларни Кейнсча «тиббиёт»дан келадиган
«доза»ларга маълум маънода қарам қилиб қўйди. Сўнгги йилларда банк тизимида
амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асосий мақсадларидан бири тижорат банклари
фаолияти самарадорлигини ошириш бўлиб, бунга эришиш учун ҳукумат банк
бозорида давлат аралашуви ва улушини камайтиришга асосий эътибор қаратмоқда
2
.
Давлат улуши мамлакатимиз банк секторида ортаётгани бот – бот расмий ва
норасмий шаклда айтилаётган бўлса-да, банкларнинг мулкчилик шаклига кўра
қанчалик самарали фаолият юритаётгани объектив ва миқдорий жиҳатдан кам
ўрганилган.
Мақоланинг асосий мақсади қуйидаги саволларга жавоб топиш ҳисобланади:
мулкчилик шаклига кўра банклар самарадорлигида қандай миқдорий фарқлар
мавжуд?
давлат улуши юқори бўлган тижорат банкларида харажатлар самарадорлиги
кўрсаткичи қандай ҳолатда?
фаолият юритаётган банкларнинг қайси бирида самарадорлик кўрсаткичи энг
паст даражада?
Мулкчилик шаклига кўра, тижорат банклари самарадорлигини таҳлил қилиш
учун тижорат банклари 4 турдаги мулкчилик шаклига ажратилди. Устав капиталида
давлат улуши 100% бўлган тижорат банклари (бундай мулкчилик шаклига эга банклар
мамлакатимизда 3 та бўлиб, улар ТИФ Миллий банк, Халқ банки ва Асака банкидир),
устав капиталида давлат улуши нисбатан юқори бўлган тижорат банклари (ушбу
мулкчилик шаклидаги банкларга мисол тариқасида Агробанк, Ипотекабанк,
Саноатқурилишбанк каби банкларни киритиш мумкин) ҳамда бошқа хусусий ва
хорижий турдаги мулкчилик шаклларига эга бўлган тижорат банклари. Ҳар бир
мулкчилик шаклига мос келувчи тижорат банклари иловада келтирилган чизмаларда
келтирилган.
Самарадорликнинг кўплаб турлари мавжуд бўлиб, мақолада банкларнинг
мулкчилик шаклига кўра харажатлар бўйича самарадорлиги эконометрик баҳоланди.
Харажатлар бўйича самарадорлик деганда банк бошқаруви томонидан молиявий
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси, Тошкент, 2018 йил 28.12.
https://president.uz/uz/lists/view/2228
2
Т.Ишметов
«Государство
не
будет
наращивать
долю
в
банках»,
Газета.uz,
Ташкент,
26.11.2018
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
3
1/2019
(№
00039)
ресурслар қанчалик самарасиз ва ортиқча сарф қилинаётганини тушунилади.
Эконометрик натижалар омма орасида кенг шаклланган умумий фикрни – давлат
банклари харажатларни самарасиз бошқариши, хусусий банклар эса харажатларни
самарали бошқариши эмперик исботланди. Таҳлил натижаларига кўра давлат улуши
юқори бўлган банклар доимий равишда самарасиз фаолият юритмоқда.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Пул-кредит сиёсатининг турли воситалари таъсирида регулятор томонидан
(Марказий банк) ёки ҳукумат аралашуви остида тижорат банкларининг мулкчилик
шаклига таъсир ўтказиш, уларнинг молиявий самарадорлик кўрсаткичларига таъсир
этувчи муҳим инструментлардан бири ҳисобланади. Ижтимоий аҳамиятга эга ҳамда
хусусий сектор учун даромадли бўлмаган лойиҳаларни молиялаштиришда
ҳукуматлар давлат банкларидан фойдаланишга ҳаракат қилишади. Уларнинг
қарашларида давлат банклари стратегик ҳамда ижтимоий аҳамиятга молик
лойиҳаларни молиялаштиришда муҳим роль ўйнайди, деган фикр шаклланган бўлса-
да, уларнинг фаолияти нисбатан самарасиз бўлганлиги учун ижтимоий мақсадлар
четда қолиб сиёсий манфаатлар асосий ўринга чиқиб қолади (Cornett et al.,2010;
Grossmanet al., 1993; Boycko et al., 1995; Dewenter et al., 2001).
Хусусан, Dinç (2005) ўз тадқиқотларида сайлов йилларида давлат банклари
бошқа банкларга қараганда кўпроқ кредит ажратишини кўрсатиб берган. Шунингдек,
банк тизимидаги коррупция ва унинг фаолиятида давлат аралашувининг ортиши
бошқа мулкчилик шаклига эга бўлган банклар билан давлат банклари ўртасидаги
самарадорлик кўрсаткичларининг тафовутини йириклаштиришга олиб келиши
таъкидланади (Burki et al., 2010;Cull et al.,2000; Fries et al., 2005). Дунё тажрибасини
кузатадиган бўлсак, бундай салбий оқибатларни олдини олиш ва банк тизимини
соғломлаштириш негизида давлатнинг молия бозоридаги роли ҳамда улушини
камайтириш ётади.
Ҳозирги кунгача чоп этилган иккита илмий мақолада (Nigmonov A., 2010; Убаева
Ш., 2017) мамлакатимиз банклари фаолияти самарадорлиги миқдорий таҳлил
қилинган. Ушбу таҳлиллар DEA (Data Envelopment Analysis) модели асосида амалга
оширилган ҳамда қисқа даврни қамраб олган. DEA модели маълум бир функционал
кўринишни талаб қилмасада, унинг камчилиги статистик хатоликни самарадорлик
таркибига киритиши ҳисобланади. Ушбу моделга рақобатчи модель SFA (Stochastic
Frontier Analysis – стохастик чегара таҳлили) модели бўлиб, у статистик хатоликни
самарадорлик таркибига киритмайди, аммо функционал кўринишни талаб қилади.
Мамлакатимиз банклари самарадорлиги SFA – стохастик чегара таҳлили модели
асосида таҳлил қилинмаган. Шунингдек, мамлакатимиз банклари мулкчилик шаклига
кўра самарадорлигининг йиллар кесимидаги ўзгаришлари ҳам илмий жиҳатдан
ўрганилмаган. Ушбу бўшлиқни тўлдириш мақоланинг фанга қўшадиган камтарона
ҳиссаси ҳисобланади.
Тадқиқот методологияси
Эмперик модель.
Мақолада харажатлар бўйича самарадорликни баҳолаш учун Aigner et al. (1977)
томонидан ишлаб чиқилган стохастик чегаравий таҳлил моделидан фойдаланилди.
Бир хил иқтисодий ва ҳуқуқий шарт–шароитда фаолият юритаётган банклар орасидан
харажатлар бўйича «энг яхши» амалиётга эга банк самарадорлигидан бошқа банклар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
4
1/2019
(№
00039)
миқдорий жиҳатдан қанчалик узоқда жойлашганлигини ўлчаш орқали харажатлар
бўйича самарадорлик баҳоланади (Berger et al., 1992; Berger et al., 1997; Berger et al.,
1997; Berger et al., 2008). Самарадорлик миқдори [0, 1] интервалда жойлашган бўлиб,
энг юқори самарадорлик 1 га ёки 100% га тенг бўлиб, энг паст самарадорлик
кўрсаткичи 0 га ёки 0% га тенг бўлади. Банкнинг самарадорлиги 1 га яқинлашгани
сари «энг яхши» самарадорлик амалиётига эга банкка яқинлашиб боради.
Самарадорлик коэффициенти бир босқичли стохастик чегара таҳлили моделида
баҳоланди. Харажатларнинг стохастик чегаравий таҳлил модели қуйидагича:
𝑂𝐶
𝑖𝑡
= 𝑓(𝑌
𝑖𝑡
, 𝑊
𝑖𝑡
, 𝑍
𝑖𝑡
; 𝛽) + 𝜗
𝑖𝑡
+ 𝑢
𝑖𝑡
бунда
𝑂𝐶
𝑖𝑡
–
i
банкнинг
t
даврдаги жами операцион харажатлари;
𝑌
𝑖𝑡
ва
𝑊
𝑖𝑡
–
i
банкнинг
t
даврдаги хизмати ва харажатлар нархининг вектори;
𝑍
𝑖𝑡
– натижалар
изчиллиги ва робастлигини текшириш учун киритилган назорат қилувчи ўзгарувчилар;
𝛽
– технологик параметрлар вектори;
𝜗
𝑖𝑡
–статистик хатолик; самарасизлик кўрсаткичи
-
𝑢
𝑖𝑡
мустақил ўзгарувчи бўлиб, барча банклар учун турлича бўлган мусбат қийматли
нормал тақсимотга эга.
Ўзгарувчилар таърифи.
Жами операцион харажатлар (
OC
) иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар
ҳамда бошқа операцион харажатлардан иборат. Хизматлар эса мижозларга
ажратилган умумий кредитлар (
𝑦
1
), бошқа даромад келтирувчи активлар (
𝑦
2
) ва
фоизсиз даромадлардан (
𝑦
3
) таркиб топган. Харажатлар нархи ҳам уч хил турга
ажратилган: жалб қилинган маблағлар нархи (
𝑤
1
) – жами мажбуриятларнинг жами
фоизли харажатларга нисбати, асосий фондлар нархи (
𝑤
2
) – жами асосий
воситаларнинг бошқа операцион харажатларга нисбати, ишчи кучи нархи (
𝑤
3
) –
прокси сифатида ишчи кучи харажатларининг активларга нисбати олинди
3
.
Шунингдек, банк капитали (
z
) ва вақт тренди (
T
) назорат қилувчи ўзгарувчи сифатида
моделга қўшилди.
Модель спецификацияси.
Банкларнинг харажатлар бўйича самарадорлигини баҳолаш учун банк
самарадорлигини
баҳолашда
кенг
қўлланиладиган
функционал
шакл
–
трансцендентал логарифмик шаклдан фойдаланилди (Hasan et al., 2003; Havrylchyk O.,
2006; Stavarek D., 2005; Mamatzakis et al., 2007; Sturm et al., 2004). Харажатлар бўйича
чегаравий эмперик модель қуйидаги шаклда ёзилди:
ln (𝑂𝐶
𝑖𝑡
) =
𝛼 + ∑ 𝛽
𝑚
𝑙𝑛𝑦
𝑚𝑖𝑡
+
1
2
∑ ∑ 𝛽
𝑚𝑛
𝑙𝑛𝑦
𝑚𝑖𝑡
𝑙𝑛𝑦
𝑛𝑖𝑡
3
𝑛=1
3
𝑚=1
+
1
2
∑ ∑ 𝛾
𝑗𝑘
𝑙𝑛𝑤
𝑗𝑖𝑡
𝑙𝑛𝑤
𝑘𝑖𝑡
3
𝑘=1
3
𝑗=1
3
𝑚=1
+ ∑ 𝛾
𝑗
𝑙𝑛𝑤
𝑗𝑖𝑡
3
𝑗=1
+
1
2
∑ ∑ 𝜓
𝑗𝑘
𝑙𝑛𝑦
𝑚𝑖𝑡
𝑙𝑛𝑤
𝑗𝑖𝑡
3
𝑗=1
3
𝑚=1
+ 𝜃
1
𝑇 +
1
2
𝜃
2
𝑇
2
+ ∑ 𝜅
𝑚
𝑙𝑛𝑦
𝑚𝑖𝑡
𝑇
3
𝑚=1
+ ∑ 𝜌
𝑗
𝑙𝑛𝑤
𝑗𝑖𝑡
𝑇
3
𝑗=1
+ 𝑣
𝑖𝑡
+ 𝑢
𝑖𝑡
3
Энг яхши прокси ишчи кучи харажатларининг ишчи кучига нисбати бўларди, аммо банклар кесимида ходимлар сони
бўйича статистик маълумотлар муаллифда мавжуд эмас.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
5
1/2019
(№
00039)
бунда
𝑙𝑛 (𝑂𝐶
𝑖𝑡
)
– жами операцион харажатлар логарифми,
𝑙𝑛 (𝑦
𝑚𝑖𝑡
)
–
t
даврдаги
i
банкнинг
m
турдаги хизматлари ҳажмининг логарифми,
𝑙𝑛 (𝑤
𝑗𝑖𝑡
)
–
t
даврдаги
i
банкнинг
j
турдаги харажатлари нархининг логарифми,
T
эса вақт тренди.
𝑢
𝑖𝑡
банкларнинг
харажатлар
бўйича
самарадорлик
кўрсатикичи
бўлса,
𝛼, 𝛽, 𝛾, 𝜓, 𝜃, 𝜅, 𝜌
лар эконометрик баҳоланадиган коэффициентлардир.
𝑣
𝑖𝑡
– эса
статистик хатоликни ифодалайди. Ўзгарувчиларни нормаллаштириш учун мустақил
ўзгарувчи ва омиллар нархи жалб қилинган маблағлар нархига нисбати шаклида
трансформация қилинди.
Статистик маълумотлар манбаси ва хатоликлар.
Кузатувлар Ўзбекистон банк бозорида 1999 – 2016 йилларда фаолият юритган
банкларнинг балансланмаган статистик маълумотлари асосида тузилди. Статистик
маълумотлар «Банк ахборотномаси» газетасида тижорат банклари томонидан эълон
қилинадиган молиявий ҳисоботлар асосида тузилди. Барча молиявий кўрсаткичлар
миллий валюта сўмда келтирилган ва минг бирликда ифодаланган. 1-иловада 1999
йилдан 2016 йилгача бўлган давр учун логарифмланган ўзгарувчиларнинг ўртачаси,
стандарт четланиши ва бошқа статистик кўрсаткичлари умумий кўринишда
келтирилган.
Таҳлил жараёнида айрим даврлар ва банклар учун кузатувларнинг бўлмаганлиги
(статистик маълумотларнинг тўлиқ эмаслиги) ҳамда банклар сонининг озлиги
эмперик таҳлил натижаларнинг робастлигига бироз таъсир этиши мумкин. Шу билан
бирга барча ўзгарувчилар номинал қийматда олинганлиги боис самарадорлик
кўрсаткичларининг
катталашишига
олиб
келиши
мумкин.
Самарадорлик
кўрсаткичининг
йил
ўтиши
билан
ўсиб
бориши
банк
менежментининг
яхшиланаётганлигидан эмас, балки харажатлар номинал қийматининг ошиб бориши
сабабли бўлиши мумкин.
Шунингдек, таҳлил жараёнларида кейинги икки йилда амалга оширилган
ўзгаришлар таъсиридаги статистик маълумотлар қамраб олинмаганлиги ҳам жорий
хулосаларни бироз ўзгартиришга сабаб бўлиши мумкин. Аммо фикримизча, ушбу
камчиликлар умумий хулосани кескин ўзгаришига салбий таъсир кўрсатмайди ва
амалий аҳамиятини пасайтирмайди.
Таҳлил ва натижалар
Ўзгарувчилар трансформациясидан сўнг модель стохастик чегаравий усулда
баҳоланди ва регрессия натижалари 2-иловада келтирилди. Регрессия натижалари
стохастик чегаравий таҳлил модели талабларига жавоб беради. Шунингдек,
баҳоланган коэффициентларнинг асосий қисми статистик жиҳатдан аҳамиятли ҳамда
уларнинг таъсир йўналиши иқтисодий мантиққа тўғри келади.
Харажатлар бўйича самарадорликнинг умумий кўриниши.
1-расм маълумотларида транслог шаклдаги модель ёрдамида баҳоланган
самарадорлик коэффициенти йиллар кесимида келтирилган бўлиб, қизил рангда ҳар
бир даврдаги ўртача келтирилган. Таҳлил даври бошида банкларнинг харажатлар
бўйича ўртача самарадорлиги 20 % атрофида бўлган бўлса, таҳлил даври охирида эса
ўртача самарадорлик 40 % га яқинлашган. Аммо ўртачадан пастда жойлашган
нуқталар сонининг кўплигидан кўпчилик тижорат банкларининг самарадорлиги
ўртачадан паст даражада эканлигини кўрсатмоқда. Ушбу ҳолат саноқли тижорат
банкларигина юқори даражадаги самарадорлик кўрсаткичига эга бўлганлиги учун
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
6
1/2019
(№
00039)
ўртача самарадорлик кўрсаткичини бошқа банклар учун ҳам юқори қилиб
кўрсатмоқда. Таҳлил даврининг бошида таҳлил даврининг охирига қараганда кўпроқ
банклар ўртачага нисбатан самаралироқ фаолият юритишган. Таҳлил даврининг
бошида энг самарасиз ва энг самарали банк ўртасидаги фарқ 94 % га яқин бўлган
бўлса, таҳлил даврининг охирига келиб ушбу фарқ 80 % га етган. Таҳлил даври
охиридаги энг самарасиз банк таҳлил даври бошидаги энг самарасиз банкка нисбатан
14 % самаралироқ фаолият кўрсатган.
1-расм. Банкларнинг харажатлар бўйича самарадорлик коэффициенти
Мулкчилик шаклига кўра самарадорлик кўрсаткичидаги фарқлар.
2-расмда транслог шаклдаги модель ёрдамида баҳоланган самарадорлик
коэффициенти банкларнинг мулкчилик шаклига кўра тасвирланган. Расм
маълумотларидан кўриниб турибдики, давлат банкларининг самарадорлик
кўрсаткичи ўртачадан анча паст даражада эканлигини кўриш мумкин.Таҳлил даврида
самарадорлик коэффициенти ушбу банкларда ошаётган бўлса ҳам, ўртача кўрсаткич
билан солиштирганда улар орасидаги фарқ сезиларли даражада катталигича
қолмоқда. Учта давлат банкларидан ТИФ Миллий банкининг харажатлар бўйича
самарадорлиги бутун таҳлил даврида пастлигича қолмоқда (қаранг: 3-илова).
Шунингдек, ТИФ Миллий банкнинг бошқа давлат банклари билан самарадорлиги
орасидаги фарқлар йил сайин ошиб бормоқда.
Давлат улуши 100 % бўлмаган ёки давлат билвосита эгалик қилувчи
банкларнинг самарадорлик кўрсаткичлари ҳам ўртача кўрсаткичдан паст бўлиб, улар
орасидаги фарқ 10 % гачани ташкил этмоқда. Ушбу мулкчилик шаклига эга банклар
барча даврда тўлиқ давлатга қарашли юқоридаги учта банкдан самаралироқ фаолият
кўрсатган. Билвосита давлат улуши мавжуд бўлган банклар орасидан энг паст
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
7
1/2019
(№
00039)
даражадаги самарадорлик кўрсаткичига эга бўлган банк «Капиталбанк» бўлиб, энг
юқори самарадорликка эга банк эса «Алоқабанк»дир (қаранг: 4-илова). Эътиборли
томони шундаки, ушбу банклар бир неча маротаба қайта ташкил этилган,
бирлаштирилган ёки маълум бир қисми хорижий инвесторларга сотилган бўлишига
қарамасдан уларнинг самарадорлигида сезиларли ўзгариш юзага келмаган.
2-расм. Мулкчилик шаклига кўра самарадорлик коэффициенти
Хусусий банклар орасида самарасиз фаолият юритаётган банклар сони вақт
ўтиши билан ошмоқда. 1999 йилдан 2008 йилгача бўлган даврда битта хусусий банк
ўртачадан паст даражада фаолият юритган бўлса, кейинги даврларда ўртачадан паст
даражадаги самарадорликка эга хусусий банклар сони тўртагача ошган. Аммо ушбу
мулкчилик шаклига эга банкларнинг аксарияти ўртачадан юқори бўлган
самарадорликка эга. Ўртача самарадорлик ва хусусий банклар самарадорлиги
орасидаги фарқ йирик. Шунингдек, хусусий банклар ўзаро солиштирилганда уларнинг
ўзаро самарадорлигида ҳам йирик фарқлар мавжудлигини кўриш мумкин. Энг юқори
самарадорликка эга хусусий банк «Hi–Tech Bank» бўлиб, у ташкил этилгандан бери
дейярли 100 % самарадорлик билан фаолият юритмоқда. Шунинг учун ҳам ушбу банк
бошқа банклар самарасизлигини ўлчашда асосий мезон бўлиб хизмат қилди. 80 %
дан юқори самарадорликка эга хусусий банклар эса «Туркистон», «Самарқанд» ва
«Давр» банклардир (қаранг: 5-илова). Аксарият хусусий банклар самарадорлик
коэффициенти учун характерли бўлган ҳолат шуки, бошқа мулкчилик шаклига эга
банклардек уларнинг самарадорлиги йил ўтиши билан тез суръатларда ўсмаган балки
бутун таҳлил даврида 10–15 % га ошган холос.
Хорижий банкларнинг ҳам харажатлар бўйича самарадорлик кўрсаткичи
ўртачадан паст даражада. Таҳлил даврида айрим хорижий банклар мамлакат
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
8
1/2019
(№
00039)
ҳудудида ўз фаолиятларини тугатишган ва банк бозорига янги хорижий банклар
кириб келган. Бу ўз навбатида, хорижий банклар самарадорлигида бироз бўлсада
ўзгариш юз беришига олиб келган. Жаҳон молиявий инқирозидан кейин хорижий
банклар харажатлар бўйича самарадорликни оширишга ҳаракат қилишган ва унда
ўртачадан паст даражада бўлсада сезиларли ўсиш кузатилган. Умумий таҳлил
даврида хорижий банклар орасида энг юқори самарадорликка эга банклар «UTBANK»
ва «Узприватбанк»лар ҳисобланади
4
. «Узприватбанк» 2004 йилда хорижий банклар
ичида энг юқори 36% лик самарадорликка эришган бўлса, «UTBANK» 2016 йилдагина
36% лик самарадорликка эришган. 1999–2007 йиллар оралиғида энг паст даражадаги
самарадорликка эга банк «Абн Амро Банк» бўлиб, 2008–2016 йилларда эса «KDB Bank
O’zbekiston» ҳисобланади (қаранг: 6-илова).
Турли мулкчилик шаклига эга банкларнинг йиллар кесимидаги ўртача
самарадорлик (қаранг: 7-илова) таҳлилига кўра, давлат улуши 100 % бўлган
банкларнинг ўртача самарадорлиги барча даврларда энг паст натижага эга. Эътиборга
молик томони шундаки, давлат банклари самарадорлигининг бошқа мулкчилик
шаклидаги банклар самарадорлиги орасидаги фарқ вақт ўтиши билан йириклашиб
бормоқда. Масалан, таҳлил даври бошида давлат банклари хусусий банклардек
самарали бўлиши учун ўз самарадорлигини 34 % га ошириши керак бўлган бўлса,
таҳлил даври охирига келиб 40 % га ошириши керак бўлган. Хусусий банкларнинг
ўртача самарадорлик кўрсаткичи бошқа турдаги мулкчилик шаклидаги банкларга
қараганда, кўпроқ даражада ошганлиги учун мулкчилик шакли бўйича самарадорлик
кўрсаткичлари орасидаги фарқлар йириклашган.
3-расм. Самарадорлик тақсимотининг вақт ўтиши билан ўзгариши
4
Таҳлил қилинаётган даврда ушбу банкларнинг номи шундай аталган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
9
1/2019
(№
00039)
3-расмда таҳлил даврини 6 йиллик интервал билан 3 та даврга ажратиб
банклар самарадорлиги тақсимотининг ўзгариши таҳлил қилинди. Мазкур расм
маълумотларидан кўриниб турибдики, банкларнинг ўртача самарадорлик кўрсаткичи
вақт ўтиши билан ўнг томонга қараб силжиётгани ва биринчи давр интервалида 15%
лик самарадорликка эришилган бўлса, учинчи давр интервалида 35% лик
самарадорликка эришган. Иккинчи давр интервалида эса 50% дан кам
самарадорликка эга бўлган банклар улушининг энг юқори даражасини кўриш
мумкин. Учинчи давр интервалидаги тақсимот таҳлилига кўра, 50% дан юқори
самарадорликка эга банкларнинг тақсимотдаги улуши ошмоқда.
Хулоса ва таклифлар
Тадқиқот натижаларига кўра, банкларнинг мулкчилик шаклига кўра
самарадорлик кўрсаткичларининг сезиларли даражада фарқланиши эмперик таҳлил
натижалари билан исботланди. Давлат улуши 100 % бўлган давлат банклари
харажатлар бўйича паст даражадаги самарадорлик кўрсаткичига эга. Масалан, ТИФ
Миллий банки 2016 йилда энг самарали банкка нисбатан харажатларини 80 %
самарасиз бошқарганини кўриш мумкин. Ўртача олганда 2016 йилда давлат банклари
харажатлар бўйича самарадорлигини 73 % га ошириш имконига эга бўлишган.
Давлат улуши билвосита бўлган (яъни, юқори улуш даражаси) давлат
банкларининг харажатлар бўйича самарадорлик кўрсаткичлари юз фоиз давлат
банкларига қараганда нисбатан устунликка эга бўлсада, 2016 йилдаги энг самарали
банкка нисбатан ўз харажатларини ўртача 58 % га самарасиз бошқаришган. Давлат
билвосита эгалик қилувчи банкларнинг қайта ташкил этилиши ёки бирлаштирилиши
ушбу банклар самарадорлигини ўзгартирмаганлигини кўрсатмоқда. Шунингдек,
эмперик натижаларга кўра, маълум бир соҳани молиялаштиришга ихтисослашган ва
ихтисослашмаган давлат билвосита эгалик қилувчи банклар самарадорлигида
сезиларли даражадаги фарқ мавжуд эмас.
Хусусий банкларда харажатлар бўйича самарадорликда юқори вариация
мавжуд бўлиб, бу ўз навбатида, барча хусусий банклар ўртасида юқори
самарадорликка эга эмаслигини англатади. Хусусан, 2016 йилда энг яхши харажатлар
самарадорлигига эга бўлган банкка нисбатан хусусий банкларнинг ўртача
кўрсаткичлари 33% самарасиз шаклда бошқарилган. Хорижий банклар ҳам
харажатлар бўйича самарадорлик кўрсаткичларини билвосита улушга эга бўлган
давлат банклари даражасида бошқаришган.
Амалга оширилган таҳлиллар ҳамда мақола олдига қўйилган саволлардан
келиб чиққан ҳолда қуйидаги хулоса ва таклифлар ишлаб чиқилди:
давлат улушидаги банклар ўз харажатларини энг самарасиз бошқаришмоқда
ва бу банк-молия бозорида давлат ва хусусий сектор молиявий ресурсларидан
оптимал даражада фойдаланишни чекламоқда. Шунинг учун банк-молия бозорини
соғломлаштириш мақсадида, давлат улуши юз фоиз бўлган ТИФ Миллий банки,
Асакабанк ва Халқбанкларини босқичма-босқич хусусийлаштириш мақсадга мувофиқ;
ТИФ Миллий банки мамлакатдаги энг йирик банк бўлиб, унинг негизида бир
нечта ихтисослаштирилган тижорат банкларини ташкил этиш мақсадга мувофиқдир.
Бунинг учун, биринчи навбатда, банкнинг муаммоли кредитлари билан боғлиқ
масалаларни ҳал этиш лозим. Хусусан, ушбу муаммоларни ҳал этишнинг вариантлари
сифатида ТИФ Миллий банки негизида янги ташкил этилаётган ёки қайта тузилаётган
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
10
1/2019
(№
00039)
тижорат банклари ўртасида тақсимлаш ёҳуд уларни ликвидация қилиш бўлиши
мумкин;
фикримизча, ҳукумат молиявий бозорда самарадорликни ошириш учун
давлат банкларидаги улушини стратегик инвесторларга бериши мақсадга
мувофиқдир;
турли мулкчилик шаклига эга банкларда харажатлар бўйича ўртача
самарадорлик 70 % га бормаслиги, кўплаб банклар олдида камида 30 % га ушбу
самарадорликни ошириш имконияти мавжуд эканлигини кўрсатмоқда. Шундан
келиб чиққан ҳолда, банк бошқарувчиларини самарадорлик кўрсаткичларига кўра
рағбатлантириш тизимини йўлга қўйиш лозим. Бунда турли бўғиндаги ходимлар учун
банк акциясини опцион тариқасида тақдим этилиши самарали ишлаши мумкин;
маълум бир ҳудуд доирасида фаолият юритадиган банк юқори
самарадорликка эга бўлганлиги учун маълум бир ҳудудда ёки эркин иқтисодий
ҳудудда фаолият юритадиган ҳудудий банкларни ташкил этишда имтиёзлар тақдим
этиш;
аксарият хусусий банклар энг юқори самарадорликка эга бўлгани учун
хусусий банк ташкил этишни осонлаштириш;
давлат билвосита эгалик қилувчи тижорат банклари улушини назорат
пакетисиз чет эл инвесторларига сотилиши банклар самарадорлигини етарлича
ўзгартирмагани боис, ушбу банклар назорат пакетини сотиш масаласини ўйлаб кўриш
лозим.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Aigner, D., Lovell, C.A.K, Schmidt P.(1977):“
Formulation and estimation of
stochastic frontierproduction function models.”
Journal of Econometrics 6, 21 -37.
2.
Berger, A. N. & M. Hasan, I. Zhou (2008):
“Bank ownership and efficiency in China:
What will happen in the world’s largest nation?”
Journal of Banking &Finance
doi:10.1016/j.jbankfin.2007.05.016
3.
Berger, A. N., D. B. Humphrey (1992):
Measurement and Efficiency Issues
inCommercial Banking
, chapter 7 in "Output Measurement in the Service Sectors",pp. 245–
279. University Chicago Press
4.
Berger,
A.
N.,
D.
B.
Humphrey
(1997):
“Efficiency
of
financial
institutions:International survey and directions for future research.”
European Journal
ofOperational Research 98: pp. 175–212
5.
Berger, A. N., and L. J. Mester (1997):
“Inside the black box: What explains
differences in the efficiencies of financial institutions?”
Journal of Banking &Finance 21(7):
pp. 895–947
6.
Boycko, M., Schleifer, A., Vishny, R.W., 1995.
Privatizing Russia.
M.I.T. Press,
Cambridge, MA.
7.
Burki, A. A., & Niazi, G. S. K. (2010). “
Impact of financial reforms on efficiency of
state-owned, private and foreign banks in Pakistan.”
Applied Economics, 42(24), 3147-
3160.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
11
1/2019
(№
00039)
8.
Cornett, M. M., Guo, L., Khaksari, S., & Tehranian, H. (2010).
The impact of state
ownership on performance differences in privately-owned versus state-owned banks: An
international comparison.
Journal of Financial Intermediation, 19(1), 74-94.
9.
Cull, R., &Xu, L. C. (2000).
Bureaucrats, state banks, and the efficiency of credit
allocation: The experience of Chinese state-owned enterprises.
Journal of Comparative
Economics, 28(1), 1-31.
10.
Dewenter, K.L., Malatesta, P.H.(2001).
State-owned and privately-owned firms:
an empirical analysis of profitability, leverage, and labor intensity
. Amer. Econ. Rev. 91,
320–334.
11.
Dinç, S.(2005).
Politicians and banks: political influences on government-owned
banks in emerging Markets.
J. Finan. Econ. 77,453–479.
12.
Fries, S., & Taci, A. (2005).
Cost efficiency of banks in transition: Evidence from
289 banks in 15 post-communist countries.
Journal of Banking & Finance, 29(1), 55-81.
13.
Hasan, I. & K. Marton (2003):
“Development and efficiency of the banking
sectorin a transitional economy: Hungarian experience.”
Journal of Banking & Finance
27(12): pp. 2249–2271
14.
Havrylchyk, O. (2006):
“Efficiency of the Polish banking industry: Foreign
versusdomestic banks.”
Journal of Banking & Finance 30(7): pp. 1975–1996
15.
Mamatzakis, E., C. Staikouras & A. Koutsomanoli-Filippaki (2007):
“Bank
efficiency in the new European Union member states: Is there convergence?”
International
Review of Financial Analysis
16.
Nigmonov, A. (2010). “
Bank performance and efficiency in Uzbekistan
.” Eurasian
Journal of Business and Economics, 3(5), 1-25.
17.
Stavarek, D. (2005):
“Efficiency of Banks in Regions at Different Stage of
European Integration Process.”
Finance 0502020, EconWPA
18.
Sturm, J.-E. & B. Williams (2004):
“Foreign bank entry, deregulation and bank
efficiency: Lessons from the Australian experience.”
Journal of Banking & Finance 28(7): pp.
1775–1799
19.
Убаева Ш.Л. (2017): “
Тижорат банкларининг самарадорлигини ошириш ва
барқарор ривожланишини таъминлаш стратегияси
” Biznes-Эксперт журнали
№11(119)-2017,
http://www.biznes-daily.uz/ru/birjaexpert/53026-tijorat-banklarining-
samaradorligini-oshirish-va-barqaror-rivojlanishini-tainlash-strategiyasi
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
12
1/2019
(№
00039)
1-илова
Тасвирий статистика
Ўзгарувчи
Кузатувлар
Ўртача
Стд.Чет.
Минимум
Максимум
𝑙𝑛 (𝑂𝐶
𝑖𝑡
)
444
15.665
2.242
8.822
19.754
𝑙𝑛𝑦
1𝑖𝑡
442
-2.739
2.929
-10.988
3.252
𝑙𝑛𝑦
2𝑖𝑡
445
-2.221
2.353
-14.500
5.179
𝑙𝑛𝑤
1𝑖𝑡
442
-2.378
1.596
-6.074
4.614
𝑙𝑛𝑤
2𝑖𝑡
442
-1.289
1.122
-4.325
4.788
2-илова
Регрессия натижалари
Ўзгарувчилар
Коэффициент
Стандарт Хатолик
П - қиймат
𝑙𝑛𝑦
1𝑡
0.685***
0.071
0.000
𝑙𝑛𝑦
2𝑡
0.159***
0.059
0.007
𝑙𝑛𝑦
1𝑡
2
0.113***
0.016
0.000
𝑙𝑛𝑦
2𝑡
2
0.049***
0.018
0.007
𝑙𝑛𝑦
1𝑡
𝑙𝑛𝑦
2𝑡
-0.103***
0.030
0.001
𝑙𝑛𝑤
1𝑡
0.189***
0.071
0.008
𝑙𝑛𝑤
2𝑡
0.974***
0.088
0.000
𝑙𝑛𝑤
1𝑡
2
-0.008
0.026
0.744
𝑙𝑛𝑤
2𝑡
2
-0.057
0.053
0.279
𝑙𝑛𝑤
1𝑡
𝑙𝑛𝑤
2𝑡
0.090
0.063
0.154
𝑙𝑛𝑦
1𝑡
𝑙𝑛𝑤
1𝑡
-0.013
0.030
0.655
𝑙𝑛𝑦
1𝑡
𝑙𝑛𝑤
2𝑡
0.054
0.039
0.164
𝑙𝑛𝑦
2𝑡
𝑙𝑛𝑤
1𝑡
-0.065*
0.035
0.062
𝑙𝑛𝑦
2𝑡
𝑙𝑛𝑤
2𝑡
0.110**
0.045
0.016
𝑇
0.069*
0.039
0.082
𝑇
2
0.000
0.004
0.999
𝑇𝑙𝑛𝑦
1𝑡
-0.023*
0.012
0.056
𝑇𝑙𝑛𝑦
2𝑡
-0.015
0.012
0.234
𝑇𝑙𝑛𝑤
1𝑡
0.017
0.012
0.155
𝑇𝑙𝑛𝑤
2𝑡
-0.042**
0.017
0.017
𝛼
21.507***
0.259
0.000
𝜇
0.961***
0.173
0.000
𝜂
0.042***
0.010
0.000
Банклар сони
40
Кузатувлар сони
440
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
13
1/2019
(№
00039)
3-илова
Давлат улуши 100% бўлган банклар самарадорлиги
4-илова
Акциядорлик тижорат банклари самарадорлиги
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
14
1/2019
(№
00039)
5-илова
Хусусий тижорат банклари самарадорлиги
6-илова
Хорижий тижорат банклари самарадорлиги
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019 йил
15
1/2019
(№
00039)
7-илова
Йиллар кесимида мулкчилик шаклига кўра банкларнинг самарадорлик кўрсаткичи (фоизда)
1999
-20
16
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
Жами ТБ
35
18
20
24
28
28
31
30
33
36
35
39
42
43
44
43
41
46
48
Давлат ТБ
16
5
7
8
9
12
11
12
13
14
15
17
18
20
21
22
24
25
27
Акциядорлик ТБ
28
16
17
20
20
21
23
24
25
27
29
31
32
33
35
37
39
41
42
Хусусий ТБ
56
39
36
44
52
49
54
53
58
65
58
62
59
60
62
63
59
66
67
Хорижий ТБ
25
15
15
16
17
18
21
19
19
21
22
24
26
30
34
36
33
39
41
