“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
182
2/2020
(№
00046)
АХБОРОТ МАХСУЛОТЛАРИ ВА РАҚАМЛИ МАРКЕТИНГ
ХИЗМАТЛАРИ БОЗОРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ
Бобожонов Азизжон Бабаханович
Тошкент давлат иқтисодиёт университети докторанти (DSc)
E-mail: a.bobojonov@tsue.uz
Аннотация:
Мақолада рақамли маркетинг хизматлари ахборот маҳсулотлари ва
хизматлари сифатида, ҳусусан маълумотлар интеллектуал тизими
ҳамда биг дата
асосида ўрганилган. Ушбу маълумотлар интеллектуал тизимларидан фойдаланишнинг
турли жиҳатлари ва уларни сотишдан олинидаган фойдани максималлаштириш
жарёнлари таҳлил қилинган. Шунингдек, рақамли маркетинг маълумотлар интеллектуал
тизимидан бозорда оптимал фойдаланиш бўйича тавсия ва хулосалар келтирилган.
Калит сўзлар:
рақамли маркетинг, рақамли иқтисодиёт, ахборот маҳсулотлари,
АКТ, рақамли технологиялар, фойдани максималлаштириш, Биг дата, маълумотлар
баъзалари.
Аннотация:
В этой статье услуги цифрового маркетинга рассматриваются как
информационные продукты и услуги, в частности, на основе систем интеллектуального
анализа данных
и больших данных.
В статье проанализировано различные аспекты
использования интеллектуальных систем данных и процессы максимизации прибыли от их
продаж. В нем также содержатся рекомендации и выводы о том, как оптимизировать
использование интеллектуальных систем цифровых маркетинговых данных на рынке.
Ключевые слова:
цифровой маркетинг, цифровая экономика, информационные
продукты, ИКТ, цифровые технологии, максимизация прибыли, большие данные, базы
данных.
Abstract: In this article, digital marketing services are explored as information products and
services, in particular, on the basis of data intelligence systems and big data. Alsom it various aspects
of the use of data intellectual systems and the processes of maximizing profits from their sales has
been analyzed. Moreover, provided recommendations and conclusions on how to optimize the use
of the digital marketing data intellectual systems in the market.
Key words:
digital marketing, digital economy, information products, ICT, digital
technologies, profit maximization, Big data, data bases.
Кириш
Ахборот
-
коммуникация технологияларининг ривожланиши дунёда маркетинг
бошқарувига турлича янгича ёндашувлар, жараёнлар трансформациясини талаб
қилмоқда. Ахборот жамиятининг ривожланиши, ақлли иқтисодиёт, глобаллашув
жараёнлари рақамли маркетингдан фойдаланишни тақозо этмоқда. Рақамли
маркетинг парадигмасининг ўзи эса доимий равишда ривожланиб бормоқда, бу
бизнеснинг муваффақиятли ривожланиши ва рақобатдошлиги учун шароит яратади.
Рақамли маркетинг (ингл
. digital
marketing) бу рақамли ахборот
-
коммуникатсия
технологиялари ва электрон воситалардан фойдаланган ҳолда мижозлар ва бизнес
шериклар билан ўзаро муносабатларни таъминлашга қаратилган маркетинг. Кенг
маънода рақамли маркетинг деганда биз рақамли ахборот
-
коммуникатсия
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
183
2/2020
(№
00046)
технологияларидан фойдаланган ҳолда маркетинг фаолиятини амалга оширишни
тушинамиз
[1].
Мавзуга оид адабиётлар шарҳи
Ахборот маҳсулотлари ва рақамли маркетинг бўйича бир қатор олимлар ва
тадқиқот, тадқиқотчилар ва амалиётчи иқтисодчилар
изланишлар олиб борганлар
.
Жумладан, маҳаллий иқтисодчи олимлар қаторида Ғуломов С.С.
[2]
, Бегалов
Б.А.
[3],
Бекмуродов А.Ш., Мусалиев А.А.[4], Teshabayev T.Z.[12] ва бошқалар иқтисодиётнинг
турли тармоқларида маркетинг ахборот тизимларини жорий этиш ва рақамли
иқтисодиётнинг истиқболлари бўйича тадқиқотлар олиб борилган.
Хорижий
иқтисодчи
олимлар
ва
ахборот
-
технологиялар
соҳасидаги
мутахассислар қаторида Данько Т. П., Китова О.В.[1], Бутковская, Г.В. and Статкус,
А.В.
[6], Vassileva, B.[7], Chaffey D.[8], Quinn L, Dibb S, Simkin L, Canhoto A, Analogbei M.[9],
Erevelles S, Fukawa N, Swayne L.[10],
ўз ишларида рақамли маркетинг бўйича чуқур
тадқиқотлар ва таҳлилил олиб борганлар. Жумладан ахборот маҳсулоти ва хизматлари
нуқтаи назаридан маркектинг хизматлари, рақамли маркетинг тенденциялари,
рақамли трансформация қилишнинг турли жиҳатлари батафсил очиб берилган.
Таҳлил ва натижалар
Ахборот бизнеси хизматлари бозоридаги жараёнларни таҳлил қилганимизда
бозорнинг идеал модели соф рақобатга асосланиши ва у реал иктисодиётда
учрамаслигини инобатга олиш лозим. Бироқ бозордаги соғлом рақобат билан ўхшаш
ҳолатни қайд этиш мумкин бўлган вазият шуки, у ерда ахборот, ҳусусан, дастурий
маҳсулотларни кўп сонли тарқатувчилари фаолият олиб боради. Мисол тариқасида
ахборот бозорининг рақамли маркетингдан фойдаланиш соҳасини олиб қарайдиган
бўлсак, бу ерда носоғлом рақобат тушунчасини қўллаш ўринли бўлади
[2].
Номукаммал рақобат ҳолатида ахборот ресурси сифатида ахборот хизматининг
бир тури, рақамли маркетинг маълумотлари интеллектуал тизими –
МИТдан
фойдланишни тадқиқ этадиган бўлсак, АМХ ишлаб чиқарувчи бозорда мустаҳкам
ўринга эришганда, у томонидан белгиланган нарх даражаси фойда максимал
бўлишини таъминлаши лозим. Агар нархлар даражаси жуда паст бўлса, МИТ эгаси
фойданинг бир қисмини ололмаслиги мумкин, агар нархлар даражаси аксинча, ўта
баланд бўлса, фойда шунингдек максимал бўлмаслиги мумкин, негаки юқори нархлар
АМХга бўлган талабни чеклайди. Шу боис ҳам маълум шартларда нархларнинг энг
мақбул даражаси мавжуд бўлиши лозим. Бундай даража кўп жиҳатдан талабнинг нарх
бўйича эгилувчанлигига боғлиқ. Эгилувчанлик эса нархнинг бир ўрнатилган
даражасида фойдаланувчиларнинг АМХга бўлган эҳтиёжи катталигини кўрсатувчи
ҳамда талабнинг нархга нисбатан камаювчи функциясини ўзида акс эттирувчи
талабнинг эгри чизиғи ёрдамида белгиланади
[11].
АМХни таклиф этиш ҳусусияти қўйилган барча талаблар битта МИТ ресурсидан
қондирилиши мумкинлигидан иборат бўлгани боис, талабнинг эгри чизиғи, нархнинг
функцияси сифатида нолга тенг бўлмаган қияликка эга. Бу ҳолатда нархларнинг энг
мақбул даражаси носоғлом
рақобат шароитларида компаниянинг мувозанатини
таҳлил этиш учун умумий кўринишда ишлаб чиқилган математик аппарат ёрдамида
топилиши мумкин
[5].
Моделнинг аниқ ифодалаш ва уни соддалаштириш мақсадида олинган
натижаларига таъсир этмайдиган қуйидаги тахминларни киритамиз:
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
184
2/2020
(№
00046)
•
МИТ
таркибига битта маълумотлар базаси (МБ
)
киради;
•
ахборот хизматининг моҳияти ахборотларни фойдаланувчиларга on
-line
тарзида тақдим этишдан иборат.
𝑃
-
МИТ
фойдаланувчиларига тақдим этилувчи АМХнинг нархи;
𝑀
—
МИТ
фойдаланувчиларига маълум давр (масалан, бир йил) мобайнида тақдим этилувчи
АМХнинг миқдори бўлсин. Бунда АМХ
,
масалан
,
ахборотларнинг айрим бирликлари
ёрдамида ўлчаниши мумкин (ҳужжат, динамик қатор ва ҳоказо). Шунда
𝐷(𝑀) = 𝑃(𝑀) ∗ 𝑀, (1)
бу ерда
𝑃 = 𝑃(𝑀)
(0
—
талаб эгри чизиғининг тенгламаси
(𝑑𝑃/𝑑𝑀 < 0),
𝐷(𝑀)
-
МИТ
ишлаб чиқарувчисининг даромади.
Шунингдек
𝛾(𝑀)
ҳам
—
МИТ
ишлаб чиқарувчисининг АМХни тақдим этиш
бўйича харажатлари функцияси бўлсин, у қуйидагича ифодаланиш мумкин:
𝛾(𝑀) = 𝛽 ∗ 𝑀 + 𝐻, (2)
бу ерда
𝐻
–
доимий харажатлар, яъни тақдим этилган АМХ миқдорига боғлиқ
бўлмаган (техник воситаларини ҳарид қилиш ва хизмат кўрсатиш, дастурий
воситаларни ҳарид қилиш, ишлаб чиқиш ва ривожлантириш, ахборотларни ҳарид
қилиш, маркетинг бўйича ҳаражатлар ва ҳоказо), ҳамда МИТ
ишлаб чиқарувчиси
ҳаражатларининг асосий қисмини ташкил этувчи харажатлар;
𝛽
–
битта
ахборот хизматини тақдим этиш учун тўғридан
-
тўғри
харажатлар
(масалан, МБ ишлаб чиқарувчиси учун муаллифлик мукофоти тўловлари).
(1) ва (2) дан келиб чиқмоқдаки, фойда ва
харажатлар ўртасидаги айирмага тенг
бўлган
F
-
МИТ
эгасининг фойдаси қуйидагича ифодаланиши мумкин
:
𝐹(𝑀) = 𝐷(𝑀) − 𝛾(𝑀) = (𝑃(𝑀) − 𝛽) ∗ 𝑀 − 𝐻) (3)
Шунда
𝑋𝐷
чекли
даромаднинг
XC
чекли харажатларга тенг бўлиши
фойдани
максималлаштиришнинг зарур шарти ҳисобланади;
𝑋𝐷(𝑀
0
) = 𝑋𝐶(𝑀
0
), (4)
𝑋𝐷(𝑀) =
𝑑𝐷
𝑑𝑀
= (
𝑑𝑃
𝑑𝑀
) ∗ 𝑀 + 𝑃, (5)
𝑋𝐶(𝑀) = 𝑑𝛾/𝑑𝑀 = 𝛽, (6)
бу
ерда
𝑀
0
–
максимал
фойдага
эришишга
имкон
берувчи
АМХга
бўлган
талабнинг
ҳажми
.
Агар
мазкур
шарт
бажарилса
,
𝑃
0
мақбул
нархи
қуйидагига
тенг
бўлади
:
𝑃
0
= 𝑃(𝑀
0
) = 𝛽 ∗ (1 + 1/𝑡(𝑀
0
) − 1), (7)
бу ерда
𝑡
—
талабнинг нарх бўйича эгилувчанлиги
𝑀
0
талаби ва
𝑀
0
нархларида
𝐷
0
максимал даромад ва
𝐹
0
фойда қуйидагини
ташкил этади:
𝐷
0
= 𝑃
0
∗ 𝑀
0
= 𝛽 ∗ 𝑀
0
∗ (1 +
1
𝑡(𝑀
0
) − 1
), (8)
𝐹
0
= 𝐷
0
− 𝛾(𝑀
0
) = 𝛽 ∗
𝑀
0
𝑡(𝑀
0
) − 1
− 𝐻, (9)
(
9) ифодаси белгиланган талаб эгри чизиғи ва харажат таркибида
максимал
фойда
катталигини кўрсатади (1 расм).
Бироқ (8) максимал фойда белгиланган
H
харажатларига боғлиқ бўлмаганлиги
сабабли,
𝐹
0
миқдори МИТ
ишлаб чиқарувчиси томонидан мақсадли ва кутилаётган
даромад сифатида қабул қилинган фойданинг даражасидан паст бўлиб қолиши мумкин.
У ҳолда талабнинг эгри чизиғи шаклини ўзгартирувчи АМХнинг сифатини ошириш ва
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
185
2/2020
(№
00046)
харажатлар таркибини қайта кўриб чиқиш, ёки мазкур ахборотларнинг МИТ
воситалари
томонидан тарқалишидан бутунлай воз кечиш –
МИТ
ишлаб чиқарувчиси тутиши лозим
бўлган энг мақбул йўл бўлади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, максимал фойданинг МИТ
ишлаб
чиқарувчиси мақсадли режасига мувофиқлиги ҳақидаги масала фақат нархни
шакллантириш усуллари билан ҳал қилина олмайди. Шу жиҳатдан, бундай мувофиқлик
якуний ҳисобда ўрнатилган,
𝐹
0
эса кутилаётган фойда сифатида ифодаланган, деб тахмин
қилиш мақсадга мувофиқдир.
1
–
расм. Номукаммал рақобат шароитида АМХни сотишдан олинадиган фойдани
максималлаштириш
[4].
1-
хулоса. Бундан шундай хулоса қилса бўладики, МИТ
ишлаб чиқарувчи агар
чекли даромад (5) чекли харажатдан
(
6) катта (кичик) бўлса, нархни пасайтириши
(ошириши) талаб этилади ва бу икки кўрсаткичнинг тенглигини таъминлашга харакат
қилиши керак бўлади.
Бироқ ушбу холатни амалиётда тадбиқ этиш мураккаб
ҳисобланиб, бу талаб эгри чизиғи (1) ноаниқлиги билан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам
оптимал нархни аниқлаш имкони кўп вазиятларда мураккаблик келтириб чиқаради. Бу
вазиятда фикримизча, МИТ
ишлаб чиқарувчиси ўз ихтиёрида мавжуд маълумотлар
асосида қарор қилиши лозим.
Одатда МИТ
эгаси ўз харажатлари ва мақсадли фойдаси ҳақидаги маълумотларга
эга бўлади. Бундан ташқари, унга талаб баҳолаш (кўпинча эксперт баҳолаш асосида),
шунингдек АМХга нисбатан мавжуд бўлган бозор нархлари
(
МИТ
-
ўриндошларининг
нархлари) ҳақидаги ахборотларни олиш имкони мавжуд бўлиши мумкин. Агар мазкур
нархлар талабнинг реал эгилувчанлигини акс эттирувчи тажриба йўли билан топилган
оптимал нархларга яқинлашган деб ҳисобласак, МИТ
ишлаб чиқарувчиси олдида
турган вазифа шундай
𝑃
ва
𝑀
ларни топиш талаб этиладики бунда қуйидаги ифодалар
бажарилиши керак
:
(𝑃 − 𝛽) ∗ 𝑀 − 𝐻 = 𝐹
0
, (10)
XD
–
чекли даромад:
XD = dD/dM
𝐹
0
–
максимал фойда
Ўртача харажатлар:
𝑈𝐶 = 𝛾/𝑀 = 𝐻/𝑀 + 𝛽
𝑃
0
𝑀
0
𝛽
𝑀
-
АМХ сотиш ҳажми
Нарх,
даромад,
харажатлар
𝑃
0
-
оптимал нарх
𝑀
0
-
АМХ савдоларининг мақбул ҳажми
чекли харажатлар:
𝑋𝐶 = 𝑑𝛾/𝑑𝑀 = 𝛽
AC = C/Q = F/Q + v
Талаб (ўртача даромад:
UD = D/M = P
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
186
2/2020
(№
00046)
бу
ерда:
𝑃
𝑚𝑖𝑛
≤ 𝑃 ≤ 𝑃
𝑚𝑎𝑥
, (11)
𝑃
𝑚𝑖𝑛
≤ 𝑃 ≤ 𝑃
𝑚𝑎𝑥
, (12)
бунда
𝐹
0
–
мақсадли
фойда
;
𝑃
𝑚𝑖𝑛
,
𝑃
𝑚𝑎𝑥
–
оралиқ
чегаралари
бўлиб
,
унда
МИТ
нусхалаш
хизматларига
бўлган
нархлар
жойлашади
;
𝑀
𝑚𝑖𝑛
,
𝑀
𝑚𝑎𝑥
–
АМХга
бўлган
талаб
баҳолари
мавжуд
бўлган
оралиқ
чегаралари
.
Бундай масаланинг ечими имитацион
ҳисоб
-
китоблар ёрдамида олиниши
мумкин. МИТ
-
ўриндошлари хизматларининг нархлари ёки талаб ҳақидаги
ахборотларнинг қай бири кўпроқ ишончли эканлигидан келиб чиқиб, ҳисоб
-
китоб
ишлари икки вариантда амалга оширилиши мумкин
(2
ва
3-
хулосаларда келтирилган
).
2-
хулоса. Агар талаб ҳақидаги ахборот нисбатан ишончли бўлса, унинг энг
эҳтимолий ўрта
𝑀
0
қиймати бўйича
(10)
асосида мақсадли фойда олиш учун зарур
бўлган
𝑃
0
нархининг қиймати ҳисобланади:
𝑃
0
= 𝛽 + (𝐹
0
+ 𝐻)/𝑀, (13)
бунда
𝑃
учун (11)
тенгсизлик бажарилиши лозим
.
3-
хулоса. Талаб ҳақидаги маълумотлар нархлар ҳақидаги
маълумотларга
нисбатан камроқ ишончли бўлган ҳолларда, ҳисоб
-
китобларнинг қарама
-
қарши
турини қўллаш мақсадга мувофиқ яъни, АМХга бўлган талабни ўлчаш орқали
белгиланган фойда миқдорига эришилади. Нархларнинг (11) оралиғидаги ҳар бир
қиймати учун талаб (10) ифода орқали белгиланади
:
𝑀 =
(𝐹
0
+ 𝐻)
(𝑃 − 𝛽)
, (14)
(
14) ёрдамида аниқланган
𝑀
эҳтимолий талаб эксперт усуллари асосида
баҳоланади ва натижада
𝑃
0
нархларининг эҳтимолий
𝑀
талабига мос келувчи
қийматлари танлаб олинади. Бундай ҳисоб
-
китобларнинг афзаллиги шундаки, МИТ
эгасидан
𝑀
𝑚𝑖𝑛
ва
𝑀
𝑚𝑎𝑥
талабнинг эҳтимолий чегараларига доир қарор бериш ўрнига
фақат
М
катталигининг муайян ишончлилиги ҳақида хулоса бериш етарли
ҳисобланади.
Юқорида келтирилган ўзаро нисбатлар орқали бозор амалиётида қўлланилувчи
нархлар шаклланишининг барча учта асосий моделлари таърифланган: 2
-
хулосада
нарх шаклланишининг харажатлар асосида, 3
-
хулоса талаб асосида, (
11)
тенгсизлик
эса –
рақобатдош нархлар асосидаги моделни ўзида акс эттиради. Бироқ уларнинг
ўзаро боғлиқлик жиҳати шундаки, улар нафақат бир
-
бирини тўлдиради, балки улар
ўзаро ўхшаш бўлган ва
1-
хулосага асосан
уларнинг оптимал даражаларига маълум
шартларда яқин бўлган нархлар қийматларини олиш имконини беради.
Ўзаро (11)
- (
12) нисбат билан тахмин қилинаётган нарх ва талабнинг алоҳида
баҳолашидан келиб чиқувчи бундай ўзаро боғлиқлик уларнинг нисбатан мустақил
экани ёки талабнинг нарх бўйича камроқ эгилувчанлиги ҳақидаги фаразга асосланади.
Керакли ахборотларнинг мавжуд эмаслиги мазкур фаразнинг ҳаққонийлигини
тажрибада текшириш имконини бермайди.
Маълумки нарх бўйича талабнинг эгилувчанлиги талаб ва таклиф эгри чизиғини
аниқлаш соҳасидан паст бўлган вазиятни тасаввур қилиш деярли қийин. Бироқ, реал
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
187
2/2020
(№
00046)
бозор нархлари (асосан ҳалқаро бозорда) эгри чизиқларнинг талаб эгилувчанлиги
хақиқатан ҳам юқори бўлмаган жойига мос келишини тахмин қилиш
мумкин.
Бозор таҳлиллари натижасида келтирилган 2
-
хулоса асосида нархлар
даражасини белгилаш ички бозор учун кўпроқ мос келиши мумкин, фикримизча,
бунда МИТнинг асосий фойдаланувчилари маҳаллий ташкилот ва жисмоний шахслар
бўлиши керак. Айнан шундай вариантнинг танланиши биринчи навбатда АКТ
саноатининг тараққиёти мавжуд эмаслиги ва бозорда шаклланган нархлар даражаси
билан изоҳланади. Нархлар даражаси ва таркибига нисбатан муайян стандартлар
мавжуд бўлган халқаро бозорда тақдим этилувчи АМХнинг нархларини
шакллаштиришда эса 3
-
хулоса афзалроқ ҳисобланади.
Ахборот маҳсулотлари ва хизматлари сотувчиси томонидан носоғлом рақобат
муҳитида қўшимча фойда олишни мураккаблаштирувчи яна бир омил, бу
-
«қароқчилар»нинг ахборот бозоридаги фаолияти ҳисобланади, у монопол
-
сотувчининг
нарх устидан ҳукмронлик даражасини камайтиради, айрим ҳолларда эса уни бутунлай
бартараф этади. Бу сотувчи томонидан қўшимча фойданинг қисман ёки тўлиқ
олинмаслигига, айрим ҳолларда эса йўқотишларга ҳам олиб келади. Бозорда ахборот
маҳсулотининг «қароқчи» нусхалари пайдо бўлганида, лицензияланган маҳсулотга бўлган
талабнинг эгри чизиғи ўзгаради.
2-
расмда лицензияланган маҳсулотга бўлган талаб ва
«қароқчилик» фаолияти мавжуд бўлмаганда ишлаб чиқарувчининг фойдаси,
3-
расмда эса
бозорда «қароқчилик» маҳсулоти мавжуд бўлган ва ишлаб чиқарувчида маҳсулотни
лицензиясиз сотишдан ҳимоя қилиш воситаси мавжуд бўлмаган тақдирда мос вазиятлар
кўрсаткичлари ифодаланган
.
2-
расм. «Қароқчилик» маҳсулоти мавжуд бўлмаган тақдирда АМХга бўлган талаб ва
ишлаб чиқарувчининг максимал фойдаси
[4].
Чекли
фойда
𝐹
0
–
максимал фойда
Ўртача харажатлар:
𝑃
0
𝑀
0
𝛽
𝑀
-
АМХ сотиш хажми
Нарх,
даромад,
харажатлар
𝑃
0
-
оптимал
нарх
𝑀
0
-
АМХ савдоларининг мақбул хажми
Чекли харажатлар:
Талаб (ўртача фойда):
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
188
2/2020
(№
00046)
3-
расм. «Қароқчилик» маҳсулоти мавжуд бўлган тақдирда АМХга бўлган талаб ва
ишлаб чиқарувчининг максимал фойдаси
[4].
Сўнгги ҳолатда талаб эгри чизиғининг юқори қисми қиялиги ўзгаради.
Лицензияланган маҳсулотнинг нархи «қароқчилик» маҳсулотининг нархигача
пасайганида, конуний маҳсулотга бўлган талабнинг эгри чизиғи яна дастлабкига яқин
бўлган кўринишни ҳосил қилади, бироқ камаювчи томонга бир оз силжийди, чунки
ҳаридорларнинг катта бўлмаган қисми «қароқчилик» маҳсулотини айрим субъектив
сабабларга кўра барибир ҳарид қилиши тахмин қилинади.
2-
расм ва юқорида қайд этилган формулаларга биноан, «қароқчилар» мавжуд
бўлмаганида ишлаб чиқарувчиларнинг ҳисобот давридаги фойдаси қуйидагини
ташкил этади:
𝐹 = 𝛽 ∗
𝑀
0
𝑡(𝑀
0
) − 1
− 𝐻; (3)
бунда
:
𝑀
0
–
ахборот
маҳсулотига
бўлган
талабнинг
ҳажми
бўлиб
,
унда
максимал
фойдага
эришилади
;
t
–
талабнинг нарх бўйича эгилувчанлиги (
𝑡 = −𝑑(ln 𝑀)/𝑑(ln 𝑃)
);
𝛽
—
ўзгарувчан харажатлар;
𝐻
—
доимий харажатлар.
Маҳсулотнинг
«қароқчилик»
нусхалари
бозорда
тарқалганида
ишлаб
чиқарувчининг фойдаси қуйидаги миқдорда бўлади:
𝐹
0
∗
= 𝛽 ∗
𝑀
0
∗
𝑡
∗
(𝑀
0
∗
) − 1
− 𝐻 ; (3)
бунда
(*)
белгили
қийматлар
3-
расмда
тасвирланган
вазиятга
нисбатан
қўлланилган
аввалги
ифодадаги
параметрларга
мос
келади
.
Нарх,
даромад,
харажатлар
𝑃
0
∗
𝛽
𝑀
-
АМХ сотиш хажми
𝑀
0
∗
𝑃
0
–
оптимал
нарх (бозорда “қароқчилик” маҳсулоти пайдо бўлган тақдирда)
𝑀
0
–
савдоларнинг мақбул хажми ("қароқчилик" маҳсулоти пайдо бўлган тақдирда)
𝐹
0
∗
-
максимал фойда (бозорда «қароқчилик»
маҳсулоти пайдо бўлган тақдирда)
Талаб, “Қароқчилик” йўқ бўлганда
Ўртача харажатлар
Чекли
харажатлар
Лицензияланган АМХга бўлган талаб
Лицензияланган АМХни сотишдан
олинган чекли
даромад
𝑃
қар
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
189
2/2020
(№
00046)
Ҳисоб
-
китобларни
соддалаштириш
мақсадида
,
ҳимоя
тизимини
жорий
этиш
ахборот
маҳсулоти
ишлаб
чиқарувчисига
маҳсулотнинг
ноқонуний сотиш
эҳтимолини
тўлиқ
истисно
этиш
имконини
беради
,
деб
тахмин
киламиз
.
Шунинг
учун
,
бу
ҳолатдаги
вазият
маҳсулотга
бўлган
талаб
«қароқчилар» мавжуд
бўлмаган
вазиятдаги
каби
таркибга
эга
бўлади
(4-
расм
).
4-
расм
.
Ҳимоя
тизимига
маблағ
йўналтирилган
тақдирда
АМХга
бўлган
талаб
ва
ишлаб
чиқарувчининг
максимал
фойдаси
[4].
Мос
равишда
ахборот
маҳсулотининг
ноқонуний сотишдан
ҳимоя
қилиш
тизимига
𝐻
1
ҳажмидаги
маблағ
йўналтирилганида
,
ишлаб
чиқарувчининг
(
𝐹
0
𝑣
)
фойдаси
қуйидагини
ташкил
этади
:
𝐹
0
𝑣
= 𝛽 ∗ 𝑀
0
/(𝑡(𝑀
0
) − 1 − 𝐻 − 𝐻
1
;
(17
)
Шу
тарзда
,
ахборот
маҳсулотлари
ва
хизматларини
сотишдан
олинадиган
фойдани
максималлаштириш
учун
ишлаб
чиқарувчи
(
𝐻
1
)
маблағларини
маҳсулотнинг
ҳимоя
тизимига
йўналтириш
ҳақида
карор
қабул
қилиши
лозим
.
Бунда
𝐹
0
𝑣
>
𝐹
0
∗
бўлган
тақдирдагина
,
бундай
сайъ
-
ҳаракат
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Шундан
келиб
чиқиб
,
маҳсулотни
ҳимоялаш
тизимини
жорий
этиш
мақсадга
мувофиқлик
мезони
қуйидаги
шарт
ҳисобланади
:
𝐻
1
< 𝛽 ∗ [
𝑀
0
𝑡(𝑀
0
) − 1
−
𝑀
0
∗
𝑡
∗
(𝑀
0
∗
) − 1
] ; (18)
Ўз навбатида, агар бундай тенгсизликка амал қилинса, маблағларни маҳсулотнинг
ҳимоя тизимига йўналтиришга эҳтиёж
бор, акс ҳолда –йўқ.
Бундай ҳисоб
-
китобларни амалга оширишдаги
асосий мураккабликни
𝑀
0
∗
ва
𝑡
∗
(𝑀
0
∗
)
ларни прогнозлаштириш жараёни туғдиради. Бундай прогнознинг эҳтимолий
усулларидан бири
–
махсус эксперт гуруҳи томонидан истеъмолчиларнинг ахборот
𝐹
0
𝑣
- ахборот маҳсулотини ноқонуний тираждан ҳимоя қилишга кетган
харажатлар ҳисобга олинган ҳолда максимал фойда
XD - чекли фойда
Нарх,
даромад,
харажатлар
𝑷
𝟎
𝜷
𝑀
-
АМХ сотиш хажми
𝑀
𝑃
0
–
оптимал нарх
𝑀
0
–
АМХ савдоларининг мақбул хажми
АМХни ноқонуний сотишдан ҳимоя қилишга кетган харажатлар
ҳисобга олган ҳолда ўртача ҳаражатлар
АМХни ноқонуний тираждан ҳимоя харажатларини ҳисобга
олмаган ҳолда ўртача харажатлар
Чекли харажатлар
Талаб
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
190
2/2020
(№
00046)
маҳсулотининг «қароқчилик» нусхасидан
фойдаланишга лаёқати мавжудлиги юзасидан
сўров ўтказиш орқали истеъмолчи
гурухларни тадқиқ
этишдир.
Хулоса ва таклифлар
Номукаммал
рақобат муҳитида қисқа муддатли давр оралиғида
ахборот
маҳуслотлари ва
хизматларининг сотувчисида қўшимча фойда олиш
имконияти мавжуд.
Аммо, фикримизча, узоқ муддатли истиқболда воқеалар ривожининг икки
йўналишда юз
бериш эҳтимоли бор:
1. Нарх устидан монопол хукмронлик сақланиб қолганида
(ҳусуан, “қароқчилар”
билан самарали курашиш), ёки рақобатчилар билан ҳамкорлик
қилинганида АМХнинг
сотувчисида қўшимча фойда олиш имконияти сақланиб қолади
.
2
. Бозорга АМХнинг бошқа сотувчилари кирганида ва АМХнинг бозорда бир оз
дифференциациялашуви,
ҳамда
«қароқчилар»
фаолияти
натижасида
АМХ
сотувчисининг нарх устидан монопол ҳукмронлиги йўқолади, узоқ муддатли истиқболда
эса қўшимча фойда олиш имконияти йўқолиб, фойда қиймати
меъёрий
фойда
миқдоригача пасаяди.
Ҳулоса қилиб айтганда, рақамли маркетинг
хизматлари бозори умуман олганда
номукаммал рақобат механизми асосида фаолият юритади. Бироқ унинг турли буғимлари
турли даражада монополлашган бўлади, шу боис ҳам бозор тузулмасининг турли
кўринишини–
ёки монополия,
ёки олигополия, ёки монополистик рақобатни
ўзида акс
эттиради. Ундан ташқари бозорда «қароқчилар» фаолиятининг фаоллашуви, очиқ кодли
дастурий таъминотдан фойдаланиш даражаси ҳамда фрилансер дастурчиларнинг ҳатти
-
ҳаракати ҳам бозорда максимал фойда олиш ва рақобатлашиш муҳитига муносиб таъсир
ўтказади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Данько Т. П., Китова О.В. Вопросы развития цифрового маркетинга // ПСЭ.
2013. №3
(47)
2.
Gulyamov S.S. va boshqalar. Raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari.
Т
.:
Iqtisod-Moliya, 2019. 396 b.
3.
Бегалов Б.А., Кичик бизнес субъектлари учун яратилаётган ахборот тизимлари
сифатини баҳолашда фойдаланувчилар талабининг таҳлили. “Иқтисодиёт ва
инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь
-
февраль, 2015 йил
4.
Бекмуродов А.Ш., Мусалиев А.А. Информационный
бизнес. Учебное пособие.
–
Т.: ТГЭУ, 2006. –
288 с.;
5.
Бобожонов А.Б. Ўзбекистонда ахборот маҳсулотлари ва хизматлари
бизнесини ривожлантиришнинг услубий жиҳатлари.:
PhD.
дис. иқт. фан.
-
Тошкент:
ТДИУ, 20
18, - 155
бет.
6.
Бутковская, Г.В. and Статкус, А.В., 2019. Цифровой маркетинг: поведение
потребителей.
Вестник университета, (5).
7.
Vassileva, B., 2017. Marketing 4.0: How technologies transform marketing
organization.
Ób
uda university e-Bulletin, 7(1), p.47.
8.
Chaffey D. Digital marketing. Pearson UK; 2019 Feb 5.
9.
Quinn L, Dibb S, Simkin L, Canhoto A, Analogbei M. Troubled waters: the
transformation of marketing in a digital world. European Journal of Marketing. 2016 Nov 14.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
191
2/2020
(№
00046)
10.
Erevelles S, Fukawa N, Swayne L. Big Data consumer analytics and the
transformation of marketing. Journal of business research. 2016 Feb 1;69(2):897-904.
11.
6. Digital 2019. Global digital yearbook. Essential digital data for every country in
the world.
[Электронный ресурс].
12.
Teshabayev T.Z., Otakuziyeva Z.M., Bobokhujaev Sh.I. Specificity of conceptual
development of information economy in Uzbekistan // Advances in
Е
conomics, Business and
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2
, mart-aprel, 2020 yil
2/2020 (№ 00046) http://iqtisodiyot.tsue.uz 174 Management Research
. Publication Date
2018/08/30 ISBN 978-94-6252-599-3ISSN 2352- 5428 DOI https://doi.org/10.2991/icemw-
Vol.61. 18.2018.10 _- P. 49-55.
