“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
85
3/2020
(№
00047)
ҚОРАҚОЛПОҒИСТОНДА ҚИЗИЛМИЯНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
САНОАТИНИ КООПЕРАЦИЯ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ
ЙЎЛЛАРИ
Закимов Айбек Муратбаевич
Қорақалпоқ давлат университети таянч докторанти (PhD)
E-mail:
Аннотация
:
Мазкур
мақолада
Қорақолпоғистон
Республикасида
қизилмияни
етиштириш зарурлиги асосланган, минтақада қизилмияни етиштириш ва ишлаб
чиқариш ҳамда экспорт салоҳиятини ошириш бўйича амалга оширилган ишлар баён
этилган, шунингдек, шу соҳани ривожлантириш стратегияси ёритилган ҳамда
қизилмияни ишлаб чиқариш саноатини янада ривожлантириш учун горизонтал ва
вертикал кооперацияси
ҳамда кластерларни ташкил этиш бўйича таклифлар берилган.
Калит
сўзлар
:
қизилмия илдизи, қизилмия экстракти,
кооперация, вертикал
кооперацияси, горизонтал кооперацияси, кластер, уюшма.
Abstract:
This article substantiates the need to grow licorice in the Republic of
Karakalpakstan, describes the ongoing work on the cultivation and production of licorice, to
increase the export potential of the region, provides a strategy for the development of this sector,
and offers proposals for the creation of horizontal and vertical cooperation and clusters in order to
develop the industry of licorice production.
Keywords:
licorice root, licorice extract, cooperation, vertical cooperation, horizontal
cooperation, cluster, association.
Кириш
Маълумки, ҳар қандай давлатнинг ва ҳудуднинг муваффақиятли ва барқарор
ривожланиши бевосита ундаги мавжуд салоҳиятидан самарали ва оптимал
фойдаланиш ҳисобланади
.
Хусусан, республикамизда вилоят, туман ва шаҳарларни комплекс ва
мутаносиб ижтимоий
-
иқтисодий ривожлантириш, уларнинг мавжуд салоҳиятидан
самарали ва оптимал фойдаланиш
учун қуйидаги устувор йўналишлар белгиланган:
“даромадларини ошириш учун ҳар бир ҳудуднинг табиий, минерал
-
хомашё,
саноат, қишлоқ хўжалиги, туристик ва меҳнат салоҳиятидан комплекс ва самарали
фойдаланишни таъминлаш;
ҳудудлар
иқтисодиётини модернизация ва диверсификация қилиш кўламини
кенгайтириш, ривожланиш даражаси нисбатан паст бўлган туман ва шаҳарларни, энг
аввало, саноат ва экспорт салоҳиятини ошириш йўли билан жадал ривожлантириш
ҳисобига минтақалар ижтимоий
-
иқтисодий ривожланиш даражасидаги фарқларни
камайтириш;
янги саноат корхоналари ва сервис марказларини ташкил этиш, кичик саноат
зоналарини ташкил қилиш, йирик хўжалик бирлашмаларининг маблағларини,
банкларнинг кредитларини ва хусусий хорижий инвестицияларни жалб қилиш
ҳисобига кичик шаҳарлар ва шаҳарчаларни жадал ривожлантириш;
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
86
3/2020
(№
00047)
саноат ва хизматлар кўрсатиш соҳасини жадал ривожлантириш ҳисобига
субвенцияга қарам туман ва шаҳарларни камайтириш ва маҳаллий бюджетларнинг
даромад базасини кенгайтириш;
саноат корхоналари ва бошқа ишлаб чиқариш объектларини жойлаштиришга
қулай
шарт
-
шароитлар яратиш, хусусий тадбиркорликни кенг ривожлантириш ҳамда
аҳолининг турмуш шароитини яхшилаш мақсадида ҳудудларнинг ишлаб чиқариш,
муҳандис
-
коммуникация ва ижтимоий инфратузилма тармоқларини янада
ривожлантириш ва модернизация қилиш
1
”
.
Шуни таъкидлаш керакки, республикамизнинг ҳар бир ҳудуди ўзига хос
хусусиятлари мавжуд ва ҳудуд раҳбарларининг энг муҳим вазифаси ушбу
хусусиятларни бевосита рақобат устунликларига айлантириш ҳисобланади.
Қорақолпоғистон
Республикаси
ер майдонининг аксарият қисми қишлоқ
хўжалиги маҳсулотларини етиштириш учун қулай эмас, яъни ушбу минтақада
шўрланган ер
майдонлари бошқа ҳудудларга нисбатан юқорилиги уни бошқа
минақалардан кўра бу соҳада камроқ имкониятларга эга эканлигини билдирса, аммо
ушбу шўрланган ерларда ўсадиган ва бир вақтнинг ўзида шўрини олувчи, ерни
биологик жиҳатдан бойитувчи, сизот сувлари ҳажмини пасайтирувчи қишлоқ
хўжалиги маҳсулотлари (масалан, қизилмия)ни етиштириш ва уни саноат йўли билан
қайта ишлаш мазкур ҳудуднинг имконияти чексиз эканлигидан далолат беради.
Бу
борада Президентимиз Шавкат Мирзиёев
шундай таъкидлаган: “Пахтани
фойда берса ҳам, фойда бермаса ҳам экавериш вақти ўтди. Даромад бермадими,
бошқа экин экиш керак. Масалан, қизилмия бу ер иқлими ва шароитига мос келади.
Шундай экан, нима учун уни кўпайтиришни йўлга қўймаслигимиз керак
2
".
Агар қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувичлар ва қайта ишлаш
корхоналари ўз фаолиятини мувофиқлаштирса, яъни кооперация асосида фаолият
кўрсатса, бу имкониятлар ва рақобат устуворликлари
янада ошади.
Мавзуга оид адабиётлар
таҳлили
Шуни таъкидлаш керакки, кооперация назарияси сал кам
II
асрлик
тарихига эга.
Бу борада кўплаб хорижий олимлар томонидан тадқиқот олиб борилган. Хусусан,
кооперациянинг
фундаментал назарий ва услубий
асослари кўпинча У.Кинг, Е.
Норсон, Р. Оуэн, Ф. Райффайзен, А. Сапиро
,
Ч.Фурье ва бошқа чет эл иқтисодчи
олимлари билан тилга олинади. Кооперация назарияси соҳасидаги фанни
ривожлантиришда рус иқтисодчи олимлар ҳам катта ҳисса қўшган
.
Жумладан А.В.
Чаянов
[29]
кооперациянинг иқтисодий
-
ташкилий асосларини яратган бўлса, М.Н
.
Туган
-
Барановский
[25]
бу шаклининг ижтимоий жиҳатларини очиб берган, Н.П
.
Макаров
[20]
қишлоқ хўжалиги кооперациясининг концептуал асосларини
ёритган
,
Н.Д. Кондратьев
[17]
кооперацияни иқтисодиётни танг ҳолатидан чиқариш омили
сифатида кўриб чиққан, И.В. Емельянов
[16]
Украинада қишлоқ хўжалиги
кооперациясини ривожлантириш асосларини яратган
.
Шунингдек, кейинги авлод олимларидан И.Н.
Буздалов, В.А. Добрынин
[13],
А.В. Ткач
[22]
қишлоқ хўжалиги кооперацияси муаммолари ва истиқболларини кўриб
чиққан
,
К.И.Вахитов
[14]
ҳозирги замон шароитда кооперациянинг назариясини,
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида” ПФ
-4947-
сонли
Фармони
2
.Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 15 декабр куни Қорақолпоғистон Республикасига ташрифи доирасида сўзлаган
нутқи
.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
87
3/2020
(№
00047)
тарихини ва амалиётини ўрганган, Н.А.
Кузнецова
[18]
қишлоқ хўжалиги матлубот
кооперациясини
ривожлантириш
бўйича
тадқиқотларни
олиб
борган
,
Н.К
.
Фигуровская
[26]
кооперация турлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини
тадқиқ этган
,
М.Ф.
Шкляр
[30]
ўз тадқиқотларида кредит кооперациясининг
иқтисодий
-
ташкилий
асосларини кўриб чиққан
,
Г.И. Шмелев
[31]
хўжаликлараро
кооперация ва агросаноат интеграцияси масалаларни очиб берган
.
Ўзбекистонда ҳам
турли соҳаларда кооперацияни ривожлантириш
бўйича ўз
мактаби шаклланган. Жумладан Қ.А.Чориев
[28]
чорвачилик корхоналарда
хўжалилараро кооперацияси шароитида ишлаб чиқаришни бошқариш, Б.Б.Беркинов
[12]
касаначиликка асосланган кооперацияни ривожлантириш, Ш.Эргашходжаева
[32]
қишлоқ
жойларида кооперацияни ривожлантиришнинг маркетинг стратегияси
,
А.Мадалиева
[19]
қишлоқ хўжалигида кооперация шаклини жорий этиш
афзалликлари, М.Айнақулов
[11]
кичик корхоналарнинг йирик корхоналар билан
ишлаб чиқариш кооперациясини ривожлантириш, А.Хуррамова
[27]
фермер
хўжаликларида кооперациянинг аҳамияти, Р.Х.Ташматов
[23]
фермер хўжаликлари
кооперациянинг турлари ва уларнинг ташкилий тузилмалари
,
А. Абдуллаев
[9]
қишлоқ хўжалиги кооперативлари тажрибаси
ва имкониятлари
,
А.Ж.Абдуллоев
[4]
қишлоқ хўжалигида кооперация муносабатларини ривожлантиришнинг устувор
йўналишлари бўйича ўз ишларида баён этилган.
Шу билан бирга Қорақолпоғистон Республикаси шароитида, хусусан қизилмия
саноатида кооперациясини жорий этиш масаласи кам ўрганилган илмий йўналиш
ҳисобланади
.
Тадқиқот методологияси
Тадқиқотнинг методологик базаси республикамизда қизилмияни етиштириш
ва ишлаб чиқариш, экспорт салоҳиятини ошириш бўйича қабул қилинган бир қатор
ҳукумат қарорлари қабул қилинган [
5-8].
Ушбу қарорларда иқтисодий, молиявий ва
ташкилий механизмлари, хусусан, ёвойи ўсиб турган ўсимликлардан фойдаланиш
бўйича қонуний
тартиблар келтирилган, уларни йиғиш, қайта ишлаш ва экспорт
қилиш бўйича бир қатор имтиёзлар берилган.
Сўнги уч йил ичида бу соҳага алоҳида эътибор берилмоқда. Хусусан,
Қорақолпоғистон Республикасида яқин ва узоқ истиқбол йилларида қизилмия
саноатини ривожланиш стратегияси белгилаб берадиган бир қатор Вазирлар
Маҳкамасининг қарорлари қабул қлиниб
[2-4]
, унда янги қизилмия
плантацияларни
ташкил этиш ҳамда қизилмия етиштрувчи ва қайта ишловчи корхоналарни
уюшмаларга бирлаштииш механизми келтирилган.
Шунингдек, бу борада кўплаб илмий изланишлар олиб борилган
.
Аммо,
сўнгги
йилларда бу йўналишда Тошкент давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги
Институционал ва иқтисодий тадқиқотлар маркази ходимлари томонидан
тайёрланган таҳлилий маълумотнома
[12]
ҳамда Р.Ташматов томонидан тайёрланган
мақола
[14]
диққатимиз марказида бўлиб, ушбу илмий изланишда қизилмияни
ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш бўйича иқтисодий ва институционал асосларини
янада такомиллаштиришга қаратилган методологик жиҳатлари ёритилган
.
Шу билан бирга республикамизда бу борада илмий ва методологик асослар
яратилганлигига қарамай, қизилмияни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш саноатида
кооперация шаклини жорий этиш масаласи кам ўрганилган масала ҳисобланади.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
88
3/2020
(№
00047)
Таҳлил ва натижалар
Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек,
Қорақолпоғистон
Республикаси ер
майдонининг аксарият қисми қишлоқ
хўжалиги маҳсулотларини етиштириш учун
қулай эмас, яъни ушбу минтақада шўрланган ер
майдонлари бошқа ҳудудларга
нисбатан юқори. Хусусан, республикамизнинг шўрланган ерларнинг
18,1%
ёки
420,9
минг
га
айнан Қорақолпоғистон Республикасига тўғри келади
3
.
Шу боис мавжуд шароилардан унумли фойдаланиш мақсадида минтақада
шўрланган ерларда ўсадиган ва аҳолига қўшимча даромад келтирадиган доривор
ўсимлик, яъни қизилмия етиштириш ва уни қайта ишлаш амалиёти йўлга қўйилган.
Ҳозирги кунда қизилмия маҳсулотини экспорт қилиш ҳажми минтақанинг умумий
экспорт ҳажмидан деярли 50 %ни ташкил этмоқда (шундан қизилмия экстракти 46 %
ва қизилмия илдизи 13,2 %)
4
.
Бу борада минтақа етакчилик қилмоқда. Буни қуйидаги
1-
расм маълумотлардан кўришимиз мумкин.
1-
расм. Қизилмиядан тайёрланган ўсимлик ёғи
ва экстрактларни экспорт қилиш
динамикаси
5
Шу таъкидлаш керакки, қизилмия илдизидан кўпинча дори воситаларни
тайёрлашда қўлланилади. Мазкур илдиздан 150дан ортиқ дори воситалар
тайёрланади. Шу билан бирга ўсимликнинг биологик хусусиятлари туфайли у нафақат
тиббиёт соҳасида, балки озиқ
-
овқат, кандолатчилик, кимё ва ҳаттоки
ёнғин
хавфсизлиги
соҳасида ҳам кенг қўлланилади.
Қўлланиш
соҳаси кенг бўлганлиги туфайли унга бўлган эҳтиёж ҳам ички
бозорда ҳам, ташқи бозорда ҳам жуда юқори. Хусусан, қизилмия
илдизи ва ундан
3
Қорақолпоғистон
Республикаси Ер, геодезия ва давлат кадастри давлат қўмитаси маълумотлари
4
Қорақолпоғистон
Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари
5
Ўзбекистон
Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
89
3/2020
(№
00047)
тайёрланган экстракти Хитой (умумий ҳажмидан 38 %), Жанубий Корея (25 %),
Германия (9 %), АҚШ (9 %), Испания (4 %), Польша (3 %), Ҳиндистон (3 %) ва Миср (3
%) ҳамда бошқа кўплаб давлатлар (6 %) га экспорт
қилинмоқда
(2-
расм).
Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики, асосий экспорт қилинадиган
давлат Хитой ҳисобланади.
Хитойлик экспертларнинг фикрича, Ўзбекистон Хитойга
қизилмия экспортини кўпайтириш, қайта ишлаш ва оширишда катта салоҳиятга эга.
2-
расм. Қизилмия
илдизи ва экстрактни экспорт қилиш географияси
6
Бу бир қатор қулай омиллар билан боғлиқ
[14]:
1.
Ўзбекистонда об
-
ҳаво ва тупроқ, шу жумладан, табиий иқлим, қизилмия
ўсиши учун мукаммал
шароит ҳисобланади. Кичик тажрибалар шуни исботладики,
Ўзбекистонда тупроқ ҳолати ҳозирги кунда машҳур бўлган "G.glabra" навига мос
бўлибгина қолмай, асосан фармацевтика соҳасида қўлланилаётган "
G.uralensis" га
ҳам мос келади.
2.
Фермер хўжаликлари ҳам, Ўзбекистон ҳукумати ҳам бу жараённи нафақат пул
даромадлари воситаси, балки таназзулга учраган ерларни барпо этиш учун экологик
фойда деб ҳисоблаб, қизилмия ишлаб чиқаришни ривожлантиришга интилмоқда.
3. Хитойда талаб ўтган ўн йилликлар давомида барқарор ўсиб бормоқда ва
ўсишда давом этиши кутилмоқда, ва бу ҳолда, Хитой ички ишлаб чиқариш ҳажмлари
миллий эҳтиёжларини
қондирилмаётганлиги сабабли бошқа мамлакатлардан импорт
қилишга мажбур
.
4. Ўзбекистон қизилмияни
ишлаб чиқариш қиймати
ва сифати билан Хитойдан
кўра рақобатбардошдир. Масалан, Ўзбекистонда меҳнат ҳақи
суткасига 15 юанни,
Хитойда эса 150 юандан ортиқни ташкил этади.
5. Хитой ҳукумати эркин божхона сиёсати орқали бошқа давлатлар, жумладан,
Ўзбекистондан қизилмия импортини қўллаб
-
қувватламоқда. Бундан ташқари, бошқа
мамлакатдан қайта ишланган қизилмияни
қайта экспорт қилиш
Хитой квота тизими
томонидан чекланмаган.
6
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
90
3/2020
(№
00047)
6. Ўзбекистон ҳукумати қизилмия ишлаб чиқариш ва қайта ишлашни ҳам
қўллаб
-
қувватлайди. Жаҳон банки ва Ўзбекистон ҳукумати қизилмия етиштирилган
секторни ривожлантиришни қўллаб
-
қувватлаш учун мумкин бўлган кредит дастурини
ўрганмоқда. Демак, Ўзбекистон нафақат қизилмия илдизи, балки жаҳон бозорида,
жумладан, Хитойда сотиш учун қўшилган қиймат товарларини ишлаб чиқариш ва
экспорт қилишни кўпайтирмоқда
.
Дарҳақиқат республикамизда охирги йилларда бу йўналишда янги босқич
бошланганини кўришимиз мумкин. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 2019 йил 15 февралдаги “Қизилмия ва бошқа доривор ўсимликларни
етиштириш ҳамда
саноат усулида қайта ишлашни самарали ташкил этишга доир
қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”ги
138-
сонли қарорига биноан Қорақолпоғистон
Республикасининг барча туманларида
2019-
2023 йиллар мобайнида жами 25
000
гектар ер майдонларида янги қизилмия плантацияларни ташкил этиш прогноз
параметрлари тасдиқланган. Шунда асосий қисми Чимбой (2900 минг гектар, яъни
умумий ер майдонидан 11,6 %) Кегейли (2800 минг ёки 11,2 %), Қонликўл (2700 минг
гектар ёки 10,8 %), Қораўзак
,
Тахтакўпир
(2600 минг гектар ёки 10,4
%) туманларга
тўғри келади
7
.
Натижада қизилмияни етиштириш ҳажми, шунингдек қайта
ишлаш ва экспорт
ҳажми ҳам ошади. Чунки ташқи бозорда қайта ишланган маҳсулотнинг нархи хомашё
нархидан кўра анча юқори. Шу боис келгусида айнан қизилмия экстрактини тайёрлаш
ва уни экспорт қилишга кўпроқ эътибор берилади. Жумладан, 2018
-
2022 йилларда
қизилмия экстракти ишлаб чиқариш ҳажми деярли 2,5 баробарга ошириш прогноз
қилинмоқда (1
-
жадвал
).
1-
жадвал
Қорақолпоғистон
Республикасида қизилмия илдизи ва қизилмия экстрактини
экспорт қилиш прогноз кўрсаткичлари
8
Маҳсулот
тури
2018 йил экспорт
кутилиши
2019 йил экспорт
прогнози
2020 йил экспорт
прогнози
2021 йил экспорт
прогнози
2022 йил
экспорт
прогнози
ҳажми
,
тонна
суммаси,
минг тонна
ҳажми
,
тонна
суммаси,
минг тонна
ҳажми
,
тонна
суммаси,
минг тонна
ҳажми
,
тонна
суммаси,
минг тонна
ҳажми
,
тонна
суммаси,
минг
тонна
Қизилмия
илдизи
7562,1
5318,6
2078,5
2597,0
2140,0
2664,0
2310,0
2880,0 2520,0 3120,0
Қизилмия
экстракти
3474,9
15344,7
5010,0
20897,0
7290,0
31115,0
8000,0
25038,0 8850,0 28287,0
Ушбу параметрларга эришиш учун жойларда маълум ишларни олиб боришни
тақозо этади.
Маълумки, ҳукумат қарорлари билан қизилмия ва бошқа доривор
ўсимликларни етиштириш ва қайта ишлаш ташкилотлари уюшмалари ташкил
этилмоқда. Унинг
ижро этувчи аппаратининг
ташкилий тузилмаси қуйидаги 3
-
расмда
келтирилган.
7
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 15 февралдаги “Қизилмия ва бошқа доривор ўсимликларни етиштириш
ҳамда
саноат усулида қайта ишлашни самарали ташкил этишга доир қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”ги
138-
сонли қарорига 2
-
илова
8
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
91
3/2020
(№
00047)
3-
расм. Қизилмия ва
бошқа доривор ўсимликларни етиштириш ва қайта ишлаш
ташкилотлари уюшмаси ижро этувчи аппаратининг
тузилмаси
9
Мазкур уюшмалар вазфаларига қуйидагилар этиб белгиланган
[2]:
қизилмия
ва бошқа доривор ўсимликларни етиштириш ва қайта ишлашни
комплекс ривожлантириш дастурларини шакллантириш ҳамда уларнинг амалга
оширилишини мувофиқлаштиришда иштирок этиш, ушбу соҳада ягона илмий
-
техник,
технологик, инвестиция ва экспорт сиёсатини юритишга кўмаклашиш;
қизилмия
ва бошқа доривор ўсимликлар ўсиши учун қулай ҳудудларда махсус
плантациялар
ташкил
этиш,
шу
жумладан
етиштиришнинг
интенсив
технологияларини жорий этиш орқали ва табиий ўсиш майдонларидан оқилона
фойдаланган ҳолда уларни етиштириш ҳажмларини босқичма
-
босқич ошириб бориш;
плантацияларни ташкил этиш, шунингдек, қизилмия ва бошқа доривор
ўсимликларни саноат асосида чуқур қайта ишлаш ҳамда улардан юқори қўшилган
қийматга эга бўлган экспортбоп маҳсулотлар ишлаб чиқариш доирасида
тадбиркорлик субъектларининг давлат бошқаруви органлари, барча даражадаги
маҳаллий давлат ҳокимияти органлари билан ўзаро ҳамкорлигини самарали ташкил
этишга кўмаклашиш;
қизилмия
ва бошқа доривор ўсимликларни етиштириш ҳамда қайта ишлаш
соҳасини ривожлантиришга оид норматив
-
ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб
чиқишда иштирок этиш, шунингдек, жамоатчилик экологик назоратини амалга
ошириш;
қизилмия
ва бошқа доривор ўсимликларни етиштириш ҳамда қайта ишлаш
соҳасидаги инвестиция дастурлари ва лойиҳаларининг амалга оширилишини
мувофиқлаштиришда иштирок этиш;
9
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 15 февралдаги “Қизилмия ва бошқа доривор ўсимликларни етиштириш
ҳамда
саноат усулида қайта ишлашни самарали ташкил этишга доир қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”ги 138
-
сонли қарорига 2
-
илова
.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
92
3/2020
(№
00047)
қизилмия
ва бошқа доривор ўсимликларни етиштириш ҳамда қайта ишлаш
бўйича янги қувватларни ташкил этиш ва мавжудларини ривожлантириш
жараёнларига
хорижий
сармояларни,
чет
эллик
мутахассислар
ҳамда
маслаҳатчиларни фаол жалб этиш, ушбу соҳада илғор технологияларни жорий этиш;
мазкур соҳа учун мутахассисларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, олий ва ўрта
махсус, касб
-
ҳунар таълими муассасаларида, шунингдек, хорижда уларнинг
малакасини ошириш ишларини самарали ташкил этиш ҳамда мувофиқлаштиришда
иштирок этиш.
Лекин шу билан бирга республикамиз қишлоқ хўжалигида бирлашмаларнинг
турли шаклларини қўллаб
-
қувватлаш (кооперативлар, кластерлар)
бўйича устуворлик
берилган
10
.
Маълумки, кооперация назариясида кооперациянинг икки тури мавжуд
вертикал ва горизонтал.
Вертикал
кооперацияси
қишлоқ
хўжалиги
корхоналари,
уларнинг
бўлинмалари, бошқа тузилмалари ёки ресурсларнинг бир қисмини қайта ишлаш
саноати ва агросаноат мажмуасининг тегишли ташкилотлари билан бирлаштириш
шаклида мавжуд. Бу турдаги кооперация қишлоқ
хўжалиги маҳсулотларини ишлаб
чиқариш, сақлаш, қайта ишлаш
ва маркетингни ягона иқтисодий циклга боғлайди.
Горизонтал кооперация мулкчилик ва бошқарувнинг турли шаклларидаги
қишлоқ хўжалиги корхоналарининг бирлашувини ўзида намоён этади.
Шуни таъкидлаш керакки, юқорида келтирилган уюшма кооперация шаклини
ўзида намоён этиб, кўпроқ аралаш, яъни юқорида келтирилган кооперациянинг икки
турини ўзида мужассам. Бу эса ушбу субъектларнинг мулкчилик, шартнома ва бошқа
иқтисодий муносабатларни шакллантиришда
қийинчиликлар
ва манфаатлар
тўқнашуви юзага келишига олиб келиши
мумкин. Шу боис қишлоқ хўжалигида
горизонтал (қизилмияни етиштирувчиларни бирлаштирувчи) ҳамда вертикал (хизмат
кўратувчи турли инфратузилма субъектларини
-
қайта
ишловчи корхоналар, маҳаллий
бозорлар, биржалар, дорихоналар ва фитобарлар, ошхоналар ва бошқаларни
бирлаштирувчи) кооперация шаклларини ривожлантириш мақсадга мувофиқ.
Шу билан бир қаторда қишлоқ хўжалигида кластер тизими тобора кенг татбиқ
этилмоқда. Бу тизим деярли барча қишлоқ хўжалиги йўналишларида, хусусан
пахтачиликда, уруғчиликда, паррандачиликда, мева
-
сабзавотчиликда самарали
фаолият кўрсатмоқда. Шуни инобатга олиб, минтақда қизилмия кластерларини
ташкил этиш
,
унинг ядросида
айнан қизилмияни етиштирувчи ва қайта ишловчи
корхоналар бўлиши мақсадга мувофиқ.
Хулоса
ва таклифлар
1.
Қорақолпоғистонда шўрланган ерлар майдони салмоқли улушни ташкил
этганлиги сабабли, бу минтақа
бошқа ҳудудлардан тубдан фарқ қилади. Бу эса
мавжуд ҳолатларни устун афзалликларга айлантириш муҳим аҳамият касб этади. Шу
боис мазкур минтақада шўрини олдини олиш, сизот сувларини камайтириш, ернинг
мелиоратив ва биологик ҳолатини яхшилаш ва шу билан бирга экспорт ва меҳнат
ресурслари
салоҳиятини ошириш мақсадида қизилмияни етиштириш ва қайта
ишлашни жадаллаштириш бўйича ислоҳотлар олиб борилмоқда.
10
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020 —
2030 йилларга
мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш” тўғрисида”ги
ПФ
-5853-
сонли Фармони
.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
93
3/2020
(№
00047)
2.
Қорақолпоғистонда
яқин ва ўрта истиқбол йилларида янги қизилмия
плантацияларни барпо этиш, шунингдек, уларни етиштириш ва экспорт қилиш
параметрлари режалаштирилган, қизилмия ва бошқа доривор ўсимликларни
етиштириш ва қайта ишлаш ташкилотлари уюшмалари ташкил этилган. Бу эса
қўйилган параметрларга самарали эришиш учун асос бўлади.
3.
Шу билан бирга қизилмия етиштирувчилари ва қайта ишловчи корхоналар
ўртасидаги институицонал механизмларини янада такомиллаштириш мақсадида
қишлоқ
хўжалигида вертикал (қизилмия етиштирувчилар ўртасида) ва горизонтал
(қайта ишлаш
-
сотиш
-
сақлаш
занжирини ўз ичига олган) кооперациясини татбиқ этиш
ва ривожлантириш мақсадга мувофиқ.
4.
Қишлоқ
хўжалигида кластер механизмининг ижобий тажрибаларни инобатга
олиб, жойларда қизилмия етиштирувчилари
ва қайта ишловчи корхоналар ядроси
бўлган қизилмия кластерларни ташкил этиш ҳам бу соҳадаги иқтисодий ва ижтимоий
кўрсаткичларнинг ўсишига олиб келади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
“Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси
тўғрисида” ПФ
-4947-
сонли Фармони
;
2.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
2019 йил 15
февралдаги “Қизилмия
ва бошқа доривор ўсимликларни етиштириш ҳамда саноат
усулида қайта ишлашни самарали ташкил этишга доир қўшимча чора
-
тадбирлар
тўғрисида”ги
138-
сонли қарори;
3.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
2018 йил 27 январдаги
“Ўзбекистон Республикасида қизилмия ва бошқа доривор ўсимликларни етиштириш
ҳамда саноат усулида қайта ишлашни янада ривожлантириш чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги
63-
сонли қарори;
4.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 14 апрелдаги
“Яланғоч қизилмияни экспорт қилишни янада рағбатлантириш чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги
210-
сонли қарори
;
5.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 201
6
йил
23
мартдаги
“Республиканинг қайта ишлаш тармоқларини ривожлантириш мақсадида ўсимлик
дунёси объектларидан фойдаланишни янада такомиллаштириш чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги
85-
сонли қарори
;
6.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 201
5
йил
30
сентябрдаги
“Ўсимлик
дунёси
объектларидан
фойдаланишни
янада
такомиллаштириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги
278-
сонли қарори
;
7.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 201
4
йил
20
октябрдаги
“Биологик ресурслардан фойдаланишни тартибга солиш ва табиатдан фойдаланиш
соҳасида рухсат бериш тартиб
-
таомилларидан ўтиш тартиби тўғрисида”ги
290-
сонли
қарори
;
8.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
1995
йил
7
декабрдаги
“Ўзбекистон Республикасида қизилмия етиштиришни кўпайтириш чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги
453-
сонли қарори
;
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
94
3/2020
(№
00047)
9.
Абдуллаев А. Қишлоқ хўжалиги кооперативлари: тажриба ва имкониятлари.
// Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. –
Тошкент, 2008.
-
№7–Б. 29.
10.
Абдуллоев А.Ж. Қишлоқ хўжалигида кооперация муносабатларини
ривожлантиришнинг устувор йўналишлари. дис. автореф. … иқт. фан. номз. –
Т.:
ТИҚХММИ. 2019. –
53 б.
11.
Айнақулов М.А. Кичик корхоналарнинг йирик корхоналар билан ишлаб
чиқариш кооперациясини ривожлантириш (Жиззах вилояти мисолида). иқт. фан. ном.
дисc….автореф.
-
Тошкент.: ТДИУ. 2004.
- 2
1 б
.
12.
Беркинов Б.Б.Касаначиликка асосланган кооперация. Т.:ТДИУ, 2006 й
.
13.
Буздалов И. Проблемы и перспективы развития сельскохозяйственной
кооперации в России. // Международный сельскохозяйственный журнал. –
Москва,
2003. -
№ 2.
-
С. 3
-11.
14.
Вахитов К.И. Кооперация: теория, история и практика. М.: Издательско
-
торговая корпорация “Дашков и К
0
”, 2006. –
560 с.
15.
Добрынин В.А. Кооперация в сельском хозяйстве.
-
М.: Уч.
-
изд. центр
«Земля России», 1999.
-
117 с
.
16.
Емельянов
И
.
В. Сельскохозяйственная кооперацiя / И. Емельянов ;
Харьковск. о
-
во сел. хозяйства. Ком. содействия сел. кооперации.
-
Харьков : [б. и.],
1918. -
53 с.
17.
Кондратьев Н. Д. Мировое хозяйство и его конъюнктуры во время и после
войны. —
Вологда: Обл.отделение Гос.издательства, 1922.
18.
Кузнецова Н.А. Развитие системы сельскохозяйственных потребительских
кооперативов : Дис. ... д
-
ра экон. наук : 08.00.05 Саратов, 2005
. -
467 с.
19.
Мадалиев А. Кооперативы
взаимопомощи –
решение проблем. //
Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. –
Ташкент, 2007.
-
№ 12. –
С. 38.
20.
Макаров
Н.П.
Новая
кооперация
в
сельском
хозяйстве
и
картофелекрахмальное производство / Н. Макаров.
-
Кострома : Костром. губ.
земство, 1911.
- [6], 84,
14, XIV с., 2 л. схем., карт.; 25.
-
(Сборник статистических
сведений по Костромской губернии; Вып. 2).
21.
Перспективы
промышленного производства корня солодки и его
экспортного потенциала в Узбекистане: информационно
-
аналитическая записка. –
Т.:
Научно
-
исследовательский
Центр «Научные основы и проблемы развития экономики
Узбекистана» при Ташкентском государственном экономическом университете 2017.
–
22 с.
22.
Ткач А.В. Сельскохозяйственная кооперация. Учебное пособие.
- 3-
е изд.,
испр. и доп. –
М.: Издательско
-
торговая корпорация “Дашков и К
0
”, 2005. –
364 с.
23.
Ташматов Р.Х. Кооперация –
фермер хўжаликларини ривожлантириш
истиқболи йўналишларидан бири. // Экономика и класс собственников. –
Ташкент,
2004. -
№1.
-
Б
. 48-50.
24.
Ташматов Р.Х. Дальнейшее развитие производства и переработки корня
солодки в Республике Каракалпакстан // Вестник Каракалпакского отделения
Академии наук Республики Узбекистан. –
Нукус, 2018 –
№4 –
Б. 94
-99.
25.
Туган
-
Барановский М.Н. Социальные основы кооперации, Москва, 2006
.
26.
Фигуровская Н.К, Козлова Е.Н. Кооперация, страницы истории, Москва
1994.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
95
3/2020
(№
00047)
27.
Хуррамов А. Фермер хўжаликларида кооперациянинг аҳамияти //
Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси. –
Тошкент, 2004.
-
№ 7
-8.
–
Б. 4
-6.
28.
Чариев К
.
А. Совершенствование управления производством в условиях
межхозяйственной кооперации : на примере межхозяйственных животноводческих
предприятий УзССР : диссертация ... кандидата экономических наук : 08.00.05.
-
Тащкент, 1980.
-
164 с.
29.
Чаянов А.В.
Краткий курс кооперации. –
М.: Центральное товарещество
«Кооперативное издательство», 1925. –
79 с.
30.
Шкляр М.Ф. Кредитная кооперация, учебное пособие, Москва 2007, с
. 86.
31.
Шмелев Г.И., Буздалов И.Н., Козырь М.И. и др. Межхозяйственная
кооперация и агропромышленная интеграция в европейских социалистических
странах.
-
М.: Колос
, 1980.
–
159 с.
32.
Эргашходжаева Ш.Д. Бозор рақобати шароитида қишлоқ жойларида
кооперацияни ривожлантиришнинг маркетинг
стратегияси. дис. автореф. …
иқт.фан.док. –
Т.: ТДИУ. 2006.
33.
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари
34.
Қорақолпоғистон
Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари
35.
Қорақолпоғистон
Республикаси Ер, геодезия ва давлат кадастри давлат
қўмитаси маълумотлари
36.
. -
Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 15 декабр куни
Қорақолпоғистон
Республикасига ташрифи доирасида сўзлаган нутқ.
