“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
426
6/2021
(№
00056)
O
‘ZBEKISTONDA TARIXIY-MADANIY TURIZMNI
RIVOJLANTIRISHNING IJTIMOIY- IQTISODIY JIHATLARI
Erkayeva Barno Abdurahimovna
Qarshi davlat universiteti magistranti
E-mail:
Annotatsiya.
Maqolada tarixiy-
madaniy turizm tushunchasi, uning turizm sohasidagi o‘rni
o‘ziga xos jihatlari ochib berilgan. Tarixiy
-
madaniy turizmni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar PEST
ta
hlili asosida o‘rganilgan. Tarixiy
-madaniy turizmni rivojlantirish imkoniyatlari va istiqbollari tahlil
qilingan.
Kalit so
‘
zlar:
turizm, tarixiy-madaniy turizm, tarixiy yodgorlik, statistika, madaniy meros,
turistik mahsulot, qayta tiklash.
Аннотация
.
В статье раскрывается понятие историко
-
культурного туризма, его
роль в сфере туризма. Факторы, влияющие на развитие историко
-
культурного туризма,
изучаются на основе
PEST-
анализа. Анализируются
возможности
и
перспективы
развития
историко
-
культурного
туризма
.
Ключевые слова:
туризм, турист, историко
-
культурный туризм, исторический
памятник, статистика, культурное наследие, туристический продукт
,
реставрация.
Abstract.
The article explains the concept of historical and cultural tourism, its role in the field
of tourism. Factors influencing the development of historical and cultural tourism are studied on the
basis of PEST analysis. Opportunities and prospects for the development of historical and cultural
tourism are analyzed.
Key words:
tourism, tourist, historical and cultural tourism, historical monument, statistics,
cultural heritage, tourist product, restoration.
Kirish
Turizm industriyasi jahon xo‘jaligining yetakchi tarmoqlaridan
biri
bo‘lib, milliy
iqtisodiyotga yuqori daromad keltiradigan istiqbolli soha hisoblanadi.
Turizm dunyo yalpi ichki mahsulotining taxminan 5%ini tashkil etadi, rivojlangan
mamlakatlarda deyarli 10% aholi turizm sohasida band. COVID-19 pandemiyasi oqibatida
turizm sohasi eng katta talafot ko‘rgan tarmoqlardan hisoblanadi. Jahon turizm tashkiloti
(UNWTO)ning ma’lumotlariga ko‘ra, 2020 yilda xalqaro turizm 72%ga yoki turizm
xizmatlaridan tushumlar 1,1 trillion dollarga kamayib, 1990 yil darajasiga tushib qoldi.
Natijada 935 mlrd. dollar miqdorida eksport daromadlari yo‘qotildi
[12].
Ma’lumki, 2020 yil 16 martdan mamlakatimiz tashqi va ichki turistlar uchun yopilgan
edi. Oqibatd
a 1,5 mingdan ortiq turoperator, 1,2 mingta mehmonxona o‘z faoliyatini
to‘xtatdi. Bular, gidlar, milliy hunarmandchilik, ziyoratgoh va sihatgohlar, umumiy
ovqatlanish, transport va boshqalar bilan qo‘shib hisoblaganda 250 mingdan ortiq aholi
daromadiga jid
diy ta’sir qildi
[14].
O‘zbekistonda tarixiy yodgorliklar, ulug‘ ajdodlarimizning yuksak iste’dodi bilan
bunyod etilgan obidalar, muqaddas qadamjolar kabi 7 ming 300 dan ortiq madaniy meros
obyektlari mavjud va ularning aksariyati YUNESKO
ro‘yxatiga kiritilgan. Shu sababli, keyingi
yillarda davlatimiz tomonidan mazk
ur yo‘nalishni rivojlantirish bo’yicha
ko‘plab normativ
-
huquqiy hujjatlar qabul qilinmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
427
6/2021
(№
00056)
2021 yil 6-
apreldagi “Turizm,
sport va madaniy meros sohalarida davlat boshqaruvi tizimini
yanada takomillashtirish chora tadbirlari
to‘g‘risida” gi PF
-6199 sonli Farmoni ga binoan
Turizm va sport vazirligi huzurida Madaniy meros agentligi tashkil etildi. Moddiy madaniy
meros obyektla
rini aniqlash, hisobga olish, muhofaza qilish, targ‘ib qilish davlat reyestri,
elektron katalogi, davlat kadastrini yuritish, qo‘riqlanadigan tegralarini belgilash hamda
sohada davlat nazoratini amalga oshirish kabilar agentlikning asosiy vazifalari sifatida
belgilanganligi mamlakatimizda tarixiy-madaniy turizmni yanada rivojlantirishga oid tizimli
ilmiy-metodologik tadqiqotlar olib borish muhim.
Shunday qilib, tarixiy-madaniy turizmning hozirgi holatini, uni rivojlantirish
istiqbollarini va milliy iqtis
odiyotga ta’sirini tahlil qilish dolzarbdir. Bunda eng avvalo “tarixiy
-
madaniy turizm” tushunchasining mazmunini aniqlash lozim.
Mavzuga oid adabiyotlar sharhi
Ta’kidlash kerakki, hozirgi pandemiya sharoitida turizm infratuzilmasini tashkil
qiluvchi tarmoqlarni inqirozdan saqlab qolish borasida ko‘plab mualliflar o‘rtasida yagona
tushuncha mavjud emas. Fikrimizcha bu borada hali olib borilishi kerak bo‘lgan
tadqiqotlarning ko‘lami keng bo‘lib, turizm tarmoqlari rivojlanishini ta’minlashimizda
xalqaro tajribalarni ham hisobga olishimiz lozim.
Iqtisodiy adabiyotdlarda tarixiy-madaniy turizmga oid masalalar qator olimlar
tomonidan o‘rganil
gan
va turlicha ta’riflar
berilgan. Gollandiyalik tadqiqotchi Richard Greg
tarixiy-
madaniy turizmni “kishilarning o‘z madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun yangi
ma’lumotlar va tajriba to‘plash maqsadida odatiy yashash joyidan uzoqda joylashgan
madaniy, diqqatga sazovor joyl
arga borishi” deya ta’riflaydi[8].
Rossiyalik mutaxassis Y.V. Kolotova tarixiy-madaniy tur
izmni “mamlakatning barcha
imkoniyatlarini o‘z ichiga olgan an’ana va urf
-
odatlari, uy xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyatlari
bilan bog‘langan ijtimoiy
-
madaniy muhit salohiyati” deya ta’riflaydi
[5].
I.T. Frolova esa tarixiy madaniy turizmga global miqyosda xalqlarni bir-biriga
yaqinlashtiruvchi omil va vosita sifatida qarab, rivojlanishi
o‘zaro bog‘liq bo‘lgan va bir
-birini
to‘ldiruvchi uchta: 1) madaniyat va madaniy merosga oid bilimlarni boyitish, 2) madaniyatni
muhofaza qilish va qayta tiklash,
3) madaniyatlar muloqoti kabi yo‘nalishlardan iborat deya
hisoblaydi. Boshqacha aytganda, hozirgi vaqtda madaniy turizmning asosiy gumanitar
funksiyalari, sifatida quyidagilar qayd etiladi:
- madaniy-
ma’rifiy va ta’limiy;
- madaniy muhofaza va saqlash;
-
aloqalar o‘rnatish va tinchli
kparvarlik.
G.Karpov. L.Xorovalar esa tarixiy va madaniy turizmni “kishilarning yangi axborot,
tajriba va taassurotlarga ega bo‘lish uchun madaniy diqqatga sazovor joylar, muzeylar va
tarixiy joylar, san’at galereyalari,
musiqa va drama teatrlari, konsert maydonchalari, ijrochilik
san’ati, klassik qadriyatlar hamda tarixiy merosni aks ettiruvchi mahalliy aholining an’anaviy
dam olish hududlari, innovatsion badiiy ijodiyot uyl
ariga tashrif buyurishi” deb
hisoblaydilar[6].
Mamlakatimiz olimlari va tadqiqotchilari I.To‘xliyev, R.Amriddinova, Sh.Ro‘ziyev,
O.Xamidov, N. Ibadullayev F.Aziztoyeva, B. Mamatov va boshqalar boshqalarning ilmiy
asarlarida turizm sohasini rivojlantirishning nazariy va
amaliy jihatlariga doir ko‘plab
masalalar yoritilgan lekin, tarixiy-madaniy turizmni rivojlantirishga oid ayrim masalalar
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
428
6/2021
(№
00056)
yetarlicha o‘rganilmaganligi
bois ba’zi
muammolar bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini
saqlab qolmoqda.
Xususan, N.To‘xliyev: “Turizm (fra
ns. tour
–
sayr, sayohat) sayyohlik-sayohat (safar)
qilish, faol dam olish turlaridan biri. Turizm deganda jismoniy shaxsning doimiy istiqomat
joyidan sog‘lomlashtirish, ma’rifiy, kasbiy amaliy yoki boshqa maqsadlarga borilgan joyda
(mamlakatda) haq to‘lanadigan faoliyat bilan shug‘ullanmaydigan holda jo‘nab ketishi
tushuniladi” deb hisoblaydi.
Tadqiqotchi Sh. Ro’
ziyev tarixiy-madaniy turizmning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini
takomillashtirishda yaratiladigan konsepsiyalar, metodlar va turistik faoliyat subyektlarining
o‘z
aro integratsiyasini amalga oshiruvchi indikativ boshqaruv metodikasini yoritib
bergan[12].
Iqtisodchi olim O.H
.Xamidovning e’tirof etishicha “Turizm murakkab, ko‘p qirrali
tushuncha bo‘lib, u ... boy va xilma
-xil tabiat, madaniy-tarixiy obyektlardan tabiat
muhofazasi va ekologik xavfsizlikni ta’minlash asosida tomosha qilish orqali samarali
foydalanish yo‘nalishlarini belgilaydi
.
”
Tadqiqot metodlari
Tadqiqotda turizm iqtisodiyoti bo‘yicha mavjud nazariyalar o‘rganildi va
mamlakatimizdagi uning rivojlanish jarayonlari tahlil qilindi. Tizimli tahlil qilishda 2019-2021
yillardagi statistik ma’lumotlar qo‘llanildi. Statistik manba sifatida, O‘zbekiston Respublikasi
Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlaridan keng foydalanildi
. Tadqiqot mavzusi
doirasida muammoni atroflicha tahlil qilish, ilmiy asoslangan xulosa va tavsiyalar ishlab
chiqish maqsadida induksiya va deduksiya, statistik, tizimli va qiyosiy tahlil, PEST tahlil kabi
usullardan foydalanildi.
Tahlil va natijalar
Tarixiy va madaniy turizm -
bu faol turizmning eng keng tarqalgan turi. U ta’lim va
axborot maqsadlariga yo‘naltirilgan barcha turizm turlarini o‘z ichiga oladi. Bunday turizm
dasturlari insoniyatning turli xil tabiiy tarixiy va madaniy meroslariga qiziqishiga asoslangan.
Bunda turistik mahsulot madaniy tajribalar shaklida taklif etiladi. Etnik va etnografik turizmni
o‘ziga xos tarixiy
-
madaniy turizm deb hisoblash mumkin, bu o‘z maqsadlariga (saqlab qolish,
zarar yetkazmaslik) ko‘ra
, ekologik turizmga yaqin turadi. Mamlakatlar va xalqlar madaniyati
turistik qiziqishning asosiy elementlaridan biridir. Turistlarning turli shaharlarga, dunyoning
chekka burchaklariga va ularda istiqomat qiladigan xalqlarga bo‘lgan qiziqishi sayohat
qilishning eng kuchli rag‘batlantiruvchisidir. Shunin
g uchun turizm boshqa madaniyatlar
bilan, boshqa xalqlarning tarixi va hayoti bilan, badiiy asarlar bilan tanishishning eng yaxshi
usuli hisoblanadi. Boshqa mamlakat tarixi, madaniyati va urf-odatlari bilan tanishish
insonning ma’naviy dunyosini boyitadi.
Tarixiy madaniy turizm boshqa dam olish turlariga qaraganda muhim afzalliklaridan
biri
–
u butun yil davomida talabga ega bo‘lib, uning sezilarli farqi mavsumiy emasligidir.
Ushbu tur yilning istalgan vaqtida dolzarbdir, chunki sayyohlar muzeylarga tashrif buyurish,
tarixiy obidalar va mamlakatning diqqatga sazovor joylarini ko'rish uchun ekskursiya
qilishlari mumkin. Turistik jozibadorlikni shakllantirish uchun tarixiy-madaniy turizm
quyidagi jihatlarni o'z ichiga olishi kerak (1-rasm).
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
429
6/2021
(№
00056)
1-rasm. Tarixiy-madaniy turizmning mazmuni
1
1-rasmda keltirilgan jihatlar tarixiy-madaniy turizmning mohiyatini ochishi bilan birga,
uning o‘ziga xos jihatlarini ham yoritib beradi. O‘zbekistonda ushbu sohani rivojlantirish
uchun keng imkoniyatlar mavjud bo‘l
ib, xalqning boy tarixi va madaniyatini aks ettiruvchi
noyob madaniy merosni asrab avaylashni kuchaytirish sohani raqamlashtirish, innovatsion
rivojlantirish va moddiy
–texnika bazasini mustahkamlash, jahonning ilg‘or tajribalarini
samarali qo‘llash hud
udlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim omillaridan
biridir.
Tarixiy-
madaniy turizmni rivojlantirishda hududlarda mavjud bo’lgan tarixiy hamda
arxeologik obyektlarning o’rni muhimdir. Ularning tarixiyligi, hudud tarixida tutgan o’rni
hamda saqlanganlik darajasi unga qiziquvchi turistlarning sonini oshishiga yordam beradi
Har qanday tashrif buyuradigan sayyoh uchun bir manzilgohda bir nechta obyektlarning
mavjud bo’lishi, uning safar vaqtining davomiyligini uzaytirib beradi. Bu jarayon esa turistik
1
Manba: tadqiqotlar natijasida muallif ishlanmasi
Turizm
san'ati va
adabiyoti
•
mashhur adabiy asarlar, teatr, kino namoyandalari; haykallar; san'at va hunarmandchilik
namunalari, teatrlar, studiyalar va boshqalar
Tarixiy
turizm
•
insoniyat sivilizatsiyasi va ijtimoiy-iqtisodiy madaniyat yodgorliklari; qadimiy shaharlar, qadimiy
shaharlar xarobalari; harbiy madaniyat yodgorliklari (qal'alar, mustahkam devorlar va qal'alar,
janglar va boshqalar)
Arxitektura
madaniyati
turizmi
•meʼmoriy ansambllar, saroy majmualari, ziyoratgohlar va ibodatxonalar; kichik me'moriy shakllar
(binolar, minoralar, arklar, zallar, panteonlar, maqbaralar, yodgorlik g'orlari); gidrotexnik
inshootlar (to'g'onlar, kanallar, gidroelektrostantsiyalar); port sanoat arxitekturasi; dam olish
arxitekturasi
Turistik
mavzuli
parklar
madaniyati
•
sun'iy landshaftlar (turar-joylar, sport va dam olish maskanlari, sanoat hududlari, transport
tuzilmalari)
Shahar va
madaniy
turizm
•
shahar muhiti va shahar madaniyati; shahar panoramalari; landshaft rejalashtirishni tashkil etish.
Muzey
turizmi
•
muzeylar, ko'rgazmalar, tarixiy va madaniy tadbirlar va taqdimotlar o'tkazish.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
430
6/2021
(№
00056)
xizmatlarni ko’proq export qilish imkoniyatini
va yondosh tarmoqlarning ham rivojlanishiga
turtki beradi.
Bugungi kunda O'zbekistonda 2 mingdan ziyod tarixiy yodgorliklar mavjudligi tarixiy-
madaniy turizmni rivojlantirish salohiyati yuqori ekanligidan dalolat beradi (2-rasm).
2-
rasm.
Respublikadagi tarixiy yodgorliklar soni (hududlar kesimida)
2
2-rasm
ko‘rinib turganidek, respublikamiz katta turistik
imkoniyatlarga ega.
Mamlakatimiz nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun jahonda ham turizm markazlaridan biri
hisoblanadi. Ma’lum hududda
tarixiy-madaniy turizmni rivojlantirishda shu joyning tarixiy-
madaniy obyektlar
и
asosiy o’rinni egallaydi. Lekin ulardan al
ohida muhim ahamiyatga
egalari xalqaro miqyosdagi obyektlar va yodgorliklar
ro‘yxatiga kiritiladi. Bunday ro’yxatni
YUNESKO har yili
aniqlab boradi. Keyingi yillarda Oʻzbekiston hududidagi noyob madaniy
meros obyektlarini muhofaza qilish, tarixiy shaharlarning bosh loyihasi va menejment
rejasini YUNESKO xalqaro standartlari hamda talablariga muvofiq ishlab chiqishda mazkur
tuzilmaning xalqaro ekspertlari ham keng jalb etilmoqda. YUNESKO bilan yaqin hamkorlikda
moddiy va nomoddiy meros obektlarini asrashga doir turli xalqaro anjumanlar tashkil
qilinmoqda. Mazkur chora-tadbirlar madaniy yodgorliklarni muhofaza qilishni oqilona tashkil
etish va boshqarishni hamda shu sohadagi dolzarb muammolarni koʻrib chiqish, xalqaro
tajribani oʻrganish, tarixiy
-
madaniy meros saqlanishini taʼminlashga doir milliy tizimni
takomillashtirish, bu boradagi davlat va nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining asosiy
yoʻnalishlarini aniqlash imkonini
bermoqda. Iqtisodiy
tadqiqotlarda
ta
’kidlanishicha
tarixiy-madaniy turizmning moddiy merosini boshqarish uchun obyektlar soni, holati,
shuningdek, asliga mos obyektlar
ya’ni restavratsiya va
tamirlash jarayonida
2
O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari
562
507
288
208
139
136
100
98
74
70
36
24
15
7
Samarqand
Buxoro
Toshkent sh.
Qashqadaryo
Farg'ona
Xorazm
Jizzax
Namangan
Andijon
Navoiy
Surxondaryo
Qoraqalpog'iston R.
Sirdaryo
Toshkent v.
0
100
200
300
400
500
600
Samarqand
Buxoro
Toshkent sh.
Qashqadaryo
Farg'ona
Xorazm
Jizzax
Namangan
Andijon
Navoiy
Surxondaryo
Qoraqalpog'iston R.
Sirdaryo
Toshkent v.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
431
6/2021
(№
00056)
o’zgartirilmagan asli saqlanib qolingan
ulushi va obyektlarning har xilligini hisobga olish
zarur. Obyektlar har xil hajmlarga ega bo‘lgani bois, ularni shu belgi bo‘yicha tasniflash zarur.
Quyidagi toifalarni ajratish tavsiya qilinadi [10]:
-
me’moriy majmualar;
-
alohida turgan me’morchilik obyektlari;
-
kichik me’moriy shakllar;
-
turmush, xo‘jalik va ijtimoiy hayot obyektlari.
-
turistik biznes korxonalari o‘rtasidagi aloqalarni rivojlantirish ko‘rsatkichlari. Ushbu
ko‘rsatkichlar turistik xizmatlar ko‘rsatishga jalb qilingan tashkilotlar o‘rtasidagi gorizontal
aloqalarning rivojlanganlik darajasini tavsiflaydi.
Tarixiy turistik obyektlarning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni turizm barqaror
rivojlanishining asosini belgilab beradi.
Turizm tizimli o‘rganish obyekti sifatida ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik qismlardan tashkil
topib, ko‘plab ichki va tashqi aloqalarga egadir.
Ijtimoiy sohaning bir qismi sifatida turizmning vazifasi inson hayotiy kuchini tiklash,
ruhiy bosimni yengillashtirish, intellekti va jismoniy darajasini rivojlantirishdir. Turizm
bo‘yicha Gaaga deklaratsiyasida “bo‘sh vaqtda dam olish huquqi va haq to‘lanadigan ta’til
huquqi, hamda bu vaqtdan ta’limiy va ko‘ngil ochish maqsadida foydalanish uchun
sayohatga chiqish
–ichki va xalqaro turizmning ne’matlaridir” deb ko‘rsatilgan
[7] .
Iqtisodiy yondashuvda turizm o‘z ichiga tarixiy
-madaniy, rekreatsion va boshqa
tashkilotlarning kompleks xizmatlar va mahsulotlar ishlab chiqarish, maqsadli investitsiyalar
kiritish
faoliyatini qamrab oluvchi o‘ziga xos tarmoq sifatida belgilanad
i. Iqtisodiy hodisa
sifatida turizm mintaqa iqtisodiyotiga ta’sir ko‘rsatishi, shuningdek, bir vaqtning o‘zida unga
bog‘liqligi nuqtai nazaridan jiddiy e’tiborga molikdir. Mamlaktimizda tarixiy
-madaniy
turizmni rivojlantirish salohiyatini yuqoriligini e’ti
borga olgan holda, iqtisodiy adabiyotlar
ma’lumotlar tahlili asosida [2,4,5,6,7] turizmning iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sirlarini
qayd etish mumkin:
-
ish o‘rinlarini ko‘payishi hisobiga bandlik darajasini oshishi. Rivojlangan
mamlakatlarda turizm sohasiga 3-
5% ish o‘rinlari to‘g‘ri keladi;
-
turizm o‘z rivojlanishi jarayonida bilvosita boshqa tarmoqlarni ham rivojlanishiga
ta’sir ko‘rsatadi (qurilish, transport, yo‘l, oziq
-ovqat savdo sanoati va boshqalar);
-
turizm industriyasi yuqori o‘sish sur’
atlariga ega, pandemiya inqirozi oldingi davrda
dunyo mamlaktlarida turizmdan tushadigan valyuta tushumlari har yili o‘rtacha 8
-12%ga
o‘sgan;
-
turizmning “ko‘paytiruvchi samarasi”, ya’ni turizmga sarflangan mablag‘larning
yuqori aylanuvchanlikka egaligi;
-
milliy iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni ta’minlaydi”
- xorijiy sarmoyalar jalb etish va chet el valyutasida daromadni keltirishi;
- chet ellarda mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy imijini yaxshilaydi;
- m
illiy parklar va qo‘riqxonalar vujudga kelishini va rivojlanishini rag’
batlantiradi;
-
san’at asarlari va urf
-odatlar saqlanishiga xizmat qiladi va boshqalar.
Shuningdek, tarixiy-madaniy turizm
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan ayrim salbi
y
omillarni ham keltirish lozim. Xususan, tarixiy
–
madaniy obyektlarni saqlash, rekonstruksiya
qilish katta investitsiyalarni talab qiladi. Ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar kapital
tanqisligidan kelib chiqib, ularni saqlab qolish uchun yetarlicha mablag‘ ajrata
olmasligi
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
432
6/2021
(№
00056)
mumkin. Shuningdek, sohani rivoj
lanishi bevosita davlat siyosatiga bog‘liqdir.
Davlatning
olib boriladigan oqilona siyosati tarixiy-madaniy turizm sohasini rivojlanishiga, xalqaro
hamkorlikni kuchayishiga, sohada innovatsiyalar va axborot texnologiyalaridan samarali
foydalanilishiga olib keladi va aksincha nooqilona siyosat turizm obyektlari va yodgorliklari
qarovsiz qolishiga, talon taroj qilinishiga olib keladi.
Ko‘rinib turganidek, tarixiy
-
madaniy turizmni rivojlanishiga turli omillar ta’sir
ko‘rsatadi. Mamlakatimizda tarixiy
-madaniy turizmni PEST tahlili
3
ni amalga oshirish ushbu
sohani rivojlanishi holati haqida to‘liq tasavvurni shakllantirish imkonini beradi.
Siyosiy va huquqiy omillar:
-
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining (O‘zbekiston
Respublikasining “Turizm to’g’risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Turizm, sport va madaniy meros sohalarida davlat boshqaruvi tizimini yanada
takomillashtirish chora tadbirlari
to‘g‘risida” gi PF
-6199 sonli Farmoni,
O’zbekiston
Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining “Buxoro,
Samarqand, Xiva va Shahrisabz shaharlarida
xavfsiz turizmni ta’minlash chora
-
tadbirlari to’g’risida”gi
939-son qarori.) Sohaga oid boshqa
farmonlar Prezident va hukumat qarorlari (jumladan litsenziyalar va ruxsatnomalar
berilishini yengillashtirilishi);
-
Mamlakatdagi siyosiy barqarorlik
ta’minlanganligi
;
-
YUNESKO Xalqaro tashkilotining mamlakatimizdagi tarixiy arxeologik yodgorliklar
va madaniy san’at asarlarini tiklash, saqlash va muhofaza qilish bo‘yicha aniq
mexanizm va
dasturlarning mavjudligi;
-
90 ta mamlakat sayyohlariga O‘zbekistonga vizasiz kirish rejimini
ng
o‘rnatilishi;
-
Mamlakatda barqaror tinchlik
ta’minlanganligi hamda jinoyatchilik darajasini
ng
pastligi;
-
O‘zbekiston tashqi siyosati
ng oshkoralikni ilga
ri surishga hamda mintaqaviy va ko‘p
tomonlama o‘zaro hamkorlikni rivojlantirishga qaratilganligi;
-
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi o‘rnini yaxshil
ash
bo‘yicha tizimli ishlar olib borilishining yangi mexanizmi joriy etilgani
-
davlat boshqaruvida ochiqlik, shaffoflik va hisobdorlik mexanizmlarining
shakllantirilishi
-
O‘zbekistonda 2017 yildan boshlab “Xavfsiz turizm” konsepsiyasi va
standartlarining joriy etilishi;
-
Pandemiya sharoitida chegaralarning yopilishi natijasida turistlarning erkin
sayohat qilishning taqiqlanishi
Iqtisodiy omillar:
-
Madaniy yodgorliklarni saqlash
va restаvratsiya qilish uchun pul mablag‘larini
ajratil
ishi hamda maxsus jamg‘armalar tashkil etilgani
;
-
Mavjud xizmatlar narxlarining tartibga solinishi
ва mo’tadil
lashtirilganligi;
-
Madaniy obyektlardan olinadigan soliqlarning kamaytirilgani;
-
Turistik mahsulotlar va xizmatlar turini ko‘paytirish (diversifikatsiyalash) chora
-
tadbirlarining amalga oshirilayotganligi;
-
Sohada raqobat muhitini yaratilishi;
3
PEST
–
bu marketing dastagi bo‘lib, sohaga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi muhitning Siyosiy (Political), iqtisodiy (Economic), ijtimoiy
(Social) va texnologik (Technological) jihatlarini aniqlashga qaratilgan.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
433
6/2021
(№
00056)
-
Pandemiya sababli yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz;
-
Aholi daromadlari va turmush darajasining yuksalishi.
Ijtimoiy omillar:
- aholining
qadriyatlar to’g’risida sobit tasavvurlari
madaniy meroslarni asrab
avaylashga bo‘lgan munosabati
va diniy e’tiqodi
;
- aholida shakllangan urf-odat va qadriyatlar;
-
ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanganligi;
-
malakali kadrlarni tayyorlash;
-
nodavlat notijorat tashkilotlarning faoliyati;
-
e
kskursovod va mutaхassislarning malakasini oshirish;
-
m
ahalliy va xorijiy turistlarga sifatli va namunali xizmat ko’rsatish
Texnologik omillar:
-
t
arixiy me’moriy obidalarni
ng internet va boshqa ommaviy axborot vositalari orqali
reklama qilinishi;
-
tarixiy madaniy-
meroslarni o’rganish bo’yicha
Veb-saytlarni yaratilishi va
muntazam boyitib borilishi;
-
madaniy tarixiy obyektlar va muzeylarda Wifi internet zonalarining tashkil etilishi;
-
а
rxeologik yodgorliklarni muhofaza etishning innovatsion tehnologiyalar
qo’
llanilishi;
-
mintaqada mavjud muzeylar
faoliyatini yo’lga qo’yishda
raqamli texnologiyalardan
foydalanish;
-
barcha tarixiy va madaniy resurslar zahiralarining yagona bazasini yaratish
-
virtual sayyohlik turlarning
tashkil etilishi ва b
.
Yuqorida keltirilgan PEST tahlildan xulosa qilish mumkinki, mamlakatda tarixiy-
madaniy turizmning ijtimoiy-
iqtisodiy rolini oshirish uchun barcha ta’sir etuvchi omillarni
hisobga olish, imkoniyatlardan samarali foydalanish, mavjud kamchilik va muammolarni
bartaraf etish zarur hisoblanadi.
Xulosa va takliflar
Tarixiy-madaniy turizm obidalaridan samarali foydalanish imkoniyatlarini tadqiq
etishda, ulardan samarali foydalanish oshirish yo’llari, ularga ta’sir etuvchi omillar va
ularni
aniqlash, hamda turistik resurslardan foydalanish imkoniyatlarini baholash
да
resurslarni
guruhlarga ajratish hamda ularni saqlash, qayta tiklash faoliyatining indikativ
ko’rsatkichlarini aniqlash аниқлаш
zarur.
Sohaning iqtisodiy samaradorligini os
hirishning nazariy va amaliy jihatdan o’rganish
natijasida quyidagi xulosalarga kelindi va tavsiyalar ishlab chiqildi:
-
muzeylar va madaniy meros obyektlariga sifatli va namunali xizmat ko’rsatish
ni
takomillashtirish va bu orqali ularning
obro’sini mustahkamlash;
- mamlakatning tarixiy merosini jahon turistik bozorida namoyish etishda xalqaro
ko’rgazma, konferensiya, festival kabi madaniy tadbirlarni
tashkil etish;
- arxeologik yodgorliklarning tarixiy madaniy turizm sohasidagi rolini sezilarli darajada
oshirish orqali, ularni xorijiy va mahalliy turistlar orasida brend darajasiga yetkazish;
- arxeologik yodgorliklarni qisman (konservatsiya va restavratsiya) qilib muzey
ko’rgazmasiga tayyorlash;
- sayyohlar uchun xalq amaliy
san’ati markazlarida mahorat darslarini tashkil etish
ni
yo’lga qo’yish bilan milliy hunarmandchilik an’analarini dunyoga tanitish
;
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
434
6/2021
(№
00056)
- xorijiy turistlarni tarixiy-madaniy obyektlarga tashrifini oshirishda. malakali
mutaxassislar tomonidan ekskursiya xizmatlarini sifatli tashkil etish;
- tarixiy madaniy turizmga oid
turistik axborot markazlari faoliyatini rag’
batlantirishda
ilmiy-
ommabop ma’
lumotlarni radio,
teleko’rsatuv
hamda internet tarmoqlaridan keng
foydalanishni yo’lga qo’yish
.
Yuqoridagilardan umumiy xulosa qilib, tarixiy-madaniy turizmni rivojlantirish nafaqat,
madaniy sohani qo’llab
-quvvatlashga ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni oshirish imkoniyatini
taqdim eta oladigan sohalardan biri sifatida qarash kerak bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O
’
zbekiston Respublikasi
нинг
“
Turizm, sport va madaniy meros sohalarida davlat
boshqaruvi tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to
’
g
’
risida
”
gi PF-6199- farmoni.
2021 yil 6-aprel. //
2.
O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining
“Buxoro,
Samarqand, Xiva va
S
hahrisabz shaharlarida xavfsiz turizmni ta’minlash chora
-
tadbirlari to’g’risida”gi
939-son
qarori. 23.11.2017 yil//
https://www.
norma.uz
3.
Ван Циншен, Историко
-
культурный туризм и развитие туристических городов
Культура народов Причерноморья. 2002. №35. С
.11-15
4.
Дмитриевский Ю.Д. Туристские районы мира. Смоленск, 2000. 224 с.
5.
Колотова Е. В. Рекреационное ресурсоведение: Учеб. пособие.
-
М.: РМАТС.
[1, с. 92
-93]
6.
Карпов
Г.А., Хорева Л.B.Экономика и управление туристской деятельностью
.
СПб., 2011. 268 с.
[2.c.135]
7.
Королёва Н.В. Имитационное моделирование направлений развития туризма
в рекреационных зонах региона. Майкоп, 2007. 164 с.
8.
Richards, G. (1996) Cultural Tourism in Europe. CABI, Wallingford. [1,
с
. 45]
9.
Ro’ziyev Sh. “O‘zbekistonda tarixiy
-madaniy turizmni rivojlantirishning tashkiliy-
iqtisodiy mexanizmini
indikativ boshqarish metodikasi” J. Экономика и финансы.
https://cyberleninka.ru/
10.
Тухлиев Н., Таксанов А. Экономика большого туризма. Т.: «Узбекистон
миллий энциклопедияси», 2001. —
208с. Стр. 13
11.
Норчаев
А
.
Ўзбекистонда
covid-19
пандемиясининг
туризмга
таъсирини
юмшатиш
йўллари. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5,
2020.http://iqtisodiyot.tsue.uz/
12.
Международный туризм сократился в 2020 году до уровня 1990 год.
https://www.interfax.ru/
13.
O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi.
