“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
435
6/2021
(№
00056)
XORAZM VILOYATIDA TURISTIK XIZMATLARNI
RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI
Shamurotov Sabirjon Bazarbayevich,
Urganch davlat universiteti Iqtisodiyot
fakulteti o’qituvchisi
E-mail:
Annotatsiya
.
Mazkur maqolada Xorazm viloyati turistik xizmatlarni rivojlantirish
imkoniyatlari
o’rganilib,
sohada amalga oshirilayotgan islohotlarning holati tahlil qilingan
hamda turizm sohasining milliy va hududlar iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli ochib
berilgan.
Kalit so’zlar
:
Turistik xizmatlar, tashkiliy mexanizm, innovatsiya, turistik xizmatlar
xususiyatlari, turistik xizmat turlari.
Аннотация
.
В данной статье исследуются возможности развития
туристических услуг в Хорезмской области, анализируется состояние реформ в
секторе и раскрывается роль туризма в развитии национальной и региональной
экономики.
Ключевые слова
:
туристические услуги, организационный механизм,
инновации, характеры
туристических услуг, виды туристических услуг.
Abstract
.
This article examines the opportunities for the development of tourism
services in Khorezm region, analyzes the state of reforms in the sector and reveals the role of
tourism in the development of national and regional economies.
Key words
:
tourist services, organizational mechanism, innovations, characters of
tourist services, types of tourist services.
Kirish
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va aholi farovonligini oshirish sharoitida xizmat
ko’rsatish sohasida bandlikni oshirish bugungi kunda mamlakat iqtisodiyoti oldida turgan
muhim masalalardan biridir. Xususan, mulkchilikning asosiy harakatlantiruvchi kuchi, deb
e’tirof etilayotgan xizmat ko’rsatish sohasidagi bandlikni oshirishning istiqbolini belgilash,
tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish va shu masala yuzasidan ilmiy jihatdan
asoslangan taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kundagi muhim
yo’nalish bo’lib
hisoblanadi. Ana shularni hisobga olib, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan
boshlab, hozirgi kunga qadar zamon talablariga javob beradigan turistik xizmatlarni tashkil
etish va rivojlantirish borasida amalga oshirib kelinayotgan islohotlar o`zining ijobiy
natijalarini bermoqda. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezident Sh.M.Mirziyoyev
“
...
Turist sayohat qilishi, ichki ishlar idoralarida
sarson bo‘lmasligi kerak. Agar biz turizm
hisobiga ish o‘rinlari ochamiz desak, turistga shart qo‘yish emas, balki sharoit yaratishimiz
zarur
”
1
,
deb ta’kidla
ganlar.
Shuning uchun ham, t
urizm sohasida tadbirkorlik faolligini rag‘batlantirish va turizm
xizmatlari bozorida raqobatni rivojlantirish b
o‘yicha chora
-tadbirlarni hamda turizm
sohasida statistik hisobga olish tizimini takomillashtirilmoqda. Xususan, Xorazm viloyati
mintaqasida turizm sohasini rivojlantirish sohadagi mavjud muammolarni hal qilishni taqozo
1
O‘zbekiston Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev raisligidagi videoselektr
ma’ruzasidan .
- 2018 yil 22 fevral
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
436
6/2021
(№
00056)
qiladi hamda sohani keng taraqqiy qildirishning zamonaviy va yangi turlarini tadbiq qilishni
talab qiladi. Bu esa Xorazm viloyatida turizm sohasini rivojlantirish holatini tahlil qilish,
turistik xizmatlarning yangi
yo’nalishlari va istiqbollarini o’rganish
ni taqozo qiladi.
Shuningdek, sohada me‘yoriy
-huquqiy jihatdan tartibga solishni takomillashtirish va xalqaro
hamkorlikni rivojlantirish, O‘zbekistonga sayohatlarni arzonlashtirish, yurtimizning barcha
hududlarida turistik xizmatlarni rivojlantirish, turistik mahsulotlarni diversifikatsiya qilish va
yangi turizm obyektlarini
tashkil etish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora
-tadbirlar dasturi
tasdiqlandi.
Adabiyotlar tahlili
Iqtisodiy adabiyotlarda turistik xizmatlarni
rivojlanishining turli xil jihatlari bo‘yicha
nazariy va uslubiy muammolari o‘rganilgan
. O
‘zbekiston
Respublikasining
“
Turizm
to‘g‘risida”
gi Qonunning 3-moddasida turistik xizmatlar tushunchasi
“T
uristik xizmatlar
turistik faoliyat subyektlarining joylashtirish, ovqatlantirish, transport, axborot-reklama
xizmatlari ko‘rsatish borasidagi, shuningdek, turistlarning ehtiyojlarini qondirishga
qaratilgan bosh
qa xizmatlar», deb ta’riflanadi
[1].
O’zbek adabiyotlarida tu
ristik xizmatlar - turist va ekskursant ehtiyojlarini qondirish
va ta’minlashga qaratilgan, xizmat sohasidagi bir maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar to‘plami
bo‘lib, ular turizm maqsadlari, xarakteri va turistik xizmatning qanday yo‘naltirilganligiga
javob berishi hamda umuminsoniy ta
moyillarga qarshi bo’lmasligi kerak
[2] Bu orqali turistik
xizmatlar tushunchasini aniqroq tasavvur qilish mumkin.
Xorij adabiyotlarida turistik xizmatlar -
bu moddiy ko’rinishga ega bo'lmagan
mahsulot, uni ko'rish va saqlash mumkin emas. Bu turdagi xizmat turistdan talab bo'lganda
amalga oshirilishi mumkin. Turistik xizmatlar birligi - bu ma'lum bir vaqt ichida bitta
iste'molchiga ko'rsatiladigan xizmatlar majmuidir
Turistik xizmatlar birligi turistik
xizmatlar
tarkibiga tegishli bo’ladi.
Turistik xizmat tarkibiga xizmatlarni buyurtma qilish, tashish, joylashtirish va boshqa
barcha rasmiylashtirish ishlari, tashib berishning barcha turlari, transfer, ovqatlantirish,
ekskursiya va attraksionlar, tibbiy ko‘rik va sug‘urta, tarjimon xizmatlari
, uchrashuvlar va
boshqalar bilan ta ’minlash kiradi. Xizmatlar tarkibiga yana guruh boshlig‘i xizmati bilan gid
-
tarjimonning xizmati ham kiritilishi mumkin [4]
. Ushbu tarkibning o’zaro aloqasi
turistik
xizmatni shakllantiradi.
Turistik xizmatlar bozorining mohiyati va tarkibini aniqlashda xizmatlarni
ng o’ziga
xosligini ochib berish
maqsadga muvofiq bo’ladi.[5]
Shunga asosan, turistik xizmatlar
quyidagi yetti xil o'ziga xos xususiyatlar
ga ega bo’ladi:
- saqlanmaslik;
- xizmatlarning sezilmasligi;
- mavsumiy ta'sir qilish;
- turistik xizmatlar
o’zgarmasligi
;
- turistik xizmatni sotish va uni iste'mol qilish o'rtasidagi vaqt farqi;
- turizm bozorida iste'molchi va ishlab chiqaruvchi o'rtasidagi hududiy bo'linish;
-
turist turistik xizmat ko’rsatiladigan va iste'mol joyidan ajratib turadigan masofani
bosib
o’t
ishi [6].
Bir guruh olimlar turistik xizmatlarni iqtisodiy hodisa sifatida turistik tur tushunchasi,
ya‘ni turoperator va turagentliklar faoliyati bilan bog’laydilar. Bu nuqtayi nazarga rossiyalik
ba‘zi mutaxassislar ham qo’shilishadi va «tashkilotlarning ayrim qismigina faqat turistlar
uchun mo’ljallangan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan», deb
ta‘kidlaydilar. [
7] "Salohiyat" atamasi o'zining etimologik ma'nosida lotincha "potentsiya"
so'zidan kelib chiqqan va "yashirin imkoniyatlar" degan ma'noni anglatadi, bu iqtisodiy
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
437
6/2021
(№
00056)
amaliyotda mehnat tufayli haqiqatga aylanishi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda ushbu
atama keng ma'noda imkoniyatlar, mavjud kuchlar, zaxiralar, ishlatilishi mumkin bo'lgan
vositalar yoki har qanday jihatdan kuch darajasi, biror narsa uchun zarur bo'lgan vositalar
to
'plami sifatida talqin etiladi. A.N. Azriliyan tahrir qilgan “Katta iqtisodiy lug'at " [
8] bu
atama har qanday sohadagi mavjud vositalar, imkoniyatlar yig'indisi sifatida tushuniladi.
Charles R. Goldener va J.R. Brent Ritchie :”Turizm
- bu murakkab hodisa, uni qisqacha
ta'riflash juda qiyin. Turizmning har qanday "modeli" turistik tizim tarkibini yoki tarkibiy
qismlarini, shuningdek, uning ichida sodir bo'lgan asosiy jarayonlar va natijalarni "qamrab
olishi" kerak”.[
9
] deb ta’rif bergan. Ushbu jarayonlar
va natijalar turizmning mohiyatini,
sayyohlik tajribasini va turizmni amalga oshirishga yordam beradigan vositalarni o'z ichiga
oladi.
Turizmni tizim sifatida o’rgangan
Amerikalik professor Meynsen universiteti, Oklend
sh. Leyper konsepsiyasini ajratamiz. U turizmni uch asosiy elementlardan iborat tizim deb
ataydi:
1. Geografik komponent;
2. Turistlar;
3. Turistik industriya [10]
Tadqiqot metodologiyasi
Tadqiqot jarayonida analiz va sintez, induksiya va deduksiya, tizimli yondashuv,
tahlilning mantiqiy va taqqoslash usullari, iqtisodiy-statistik tahlil, tanlanma kuzatish hamda
tajriba kabi usullardan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar
Bilamizki, turistik xizmatlar turistga
turistik sayohat davomida ko’rsatiluvchi,
turistik
ehtiyojlarini qondiruvchi,
ko’zda tutilgan turizm turi maqsadiga javob beruvchi va
umuminsoniy tamoyillarga javob beruvchi xizmatlar majmuidir. Mazkur xizmatlar quyidagi
guruhlar
ga bo’li
nadi:
- asosiy turistik xizmatlar;
-
qo’shimcha
turistik xizmatlar.
Asosiy turistik xizmatlar turpaket tarkibiga kiruvchi barcha turistik xizmatlar:
ovqatlantirish xizmatlari, transport va transfer xizmatlari, joylashtirish xizmatlari, gid
ekskursiya xizmatlari va boshqalar kiradi.
Qo’shimcha turistik xizmatlarga turpaket tarkibiga kirmagan, turistlarni talablaidan
kelib chiqib ko’rsatiladigan va qo’s
himcha narx talab qiluvchi xizmatlar
, ya’ni
kiyimlarni
kimyoviy tozalash xizmatlari,
bank xizmatlari, sug’urta xizmatlari, mashinalarni ijaraga berish
xizmatlari, kurerlik xizmatlari va boshqalar kiradi.
1-rasm. Turistik xizmatlar tarkibi
2
Fikrimizcha, turistik xizmatlar
quyidagi yo’nalishlardan iborat guruhlarga ajratiladi:
2
Muallif ishlanmasi
Turistik xizmatlar
Asosiy turistik
xizmatlar
Qo’shimcha turistik
xizmatlar
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
438
6/2021
(№
00056)
- turistik xizmatlar saqlanmasligi;
- sezilmaslik;
- xizmat
ko’rsatish va iste’mol jarayonini bir vaqtda sodir bo’lishi
;
- sifatning doimiy emasligi.
2-rasm. Turistik xizmatlarning xususiyatlari
3
Ushbu xususiyatlar quyidagi mazmunga ega:
- turistik xizmatlar saqlanmasligi.
Bu ushbu xizmatlarni saqlash mumkin emasligidir.
Turistik xizmatlarning hayotiy davri moddiy tovardan tubdan farq qiladi, xususan, saqlash
bosqichining mavjud bo‘lmaganligi bilan turistik xizmatlarni saqlanmasligi bozor
kon’yunkturasini yaxshilab o‘rganishni,
talab va taklifiiing mutanosibligini talab etadi, chunki
xizmatlar talab boimagunga qadar
“
omborlarda
”
turib qoladigan mahsufot emas.
- sezilmaslik.
Turistik xizmatlar nomoddiy mahsulot bo‘lib hisoblanadi. Ular ijtimoiy
-
madaniy yoki nomoddiy sohalarga teg
ishli bo‘ladi, chunki iste’molchining ijtimoiy
-madaniy
xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini jismoniy, etnik
-
intellektual, ma’naviy va
boshqa ehtiyojlarini
qondirish bo‘yicha xizmatlarni ijro etuvchilar faoliyati aniqlaydi.
Ulami xarid qilish vaqtida
ko‘rish yoki
baholash mumkin emas. Bunday xizmatlar obyekti bo‘lib shaxsan iste’molchi
hisoblanadi,
- x
izmat ko’rsatish va istemol jarayonini bir vaqtda sodir bo’lishi.
Xizmatlar iste’molchi
va ijro etuvchilaming o‘zaro ta’siri natijasida tashkil topganligi sababli, t
uristik xizmatlarni
ko‘rsatish jarayoni iste’mol bilan birga parallel ravishda yuz beradi.
- sifatning doimiy emasligi.
Xizmatlar sifati ko‘p hollarda manbaning holati, uning
malakaviy tajribasi, kayfiyatiga bog‘liq bo’ladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib,
Xorazm viloyati bo’yicha turi
stik xizmatlar bozori
holatini tahlil qilib chiqamiz. Xorazm viloyatida turizm sohasini yanada rivojlantirish
3
Muallif ishlanmasi
Turistik
xizmatlarning
xususiyatlari
Sezilmaslik
Xizmat
ko’rsatish va
iste'mol
jarayonini bir
vaqtda sodir
bo’lishi
Sifatning
doimiy
emasligi
Turistik
xizmatlar
saqlanmasligi
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
439
6/2021
(№
00056)
maqsadida 2020-yil davomida mahalliy va xorijiy tashabbuskorlar tomonidan umumiy
qiymati 114.9 mlrd. so‘m (o‘z mablag‘lari 31 mlrd. so‘m, bank krediti 40,2 mlrd.so‘m, xorijiy
investitsiya 43,7 mlrd so’m) miqdoridagi jami 50 ta loyihalar amalga oshirilib, natijada 358
nafar yangi ish o‘rinlari yaratildi
.
Xorazm viloyatida 2020-yilda jami 168 ta joylashtirish vositasi (4757 nomer fondiga
ega)
mavjud bo’lib
, 2021-yilda 197 ta joylashtirish vositasiga (6426 nomer fondiga ega)
yetkazish reja qilingan. 2020-yilda jami 62 ta turoperator, 138 ta gid ekskursovodlar faoliyat
ko’rsatdi
. Viloyatimizda 2020-
yilda 293 ta turistik transport vositalari mavjud bo’lsa, 2021
-
yilda esa ularning sonini 314 taga yetkazish maqsad qilingan
4
.
3-rasm. Joylashtirish vositalari sonining 2017-2020-yillar davomidagi
o’sish grafigi
5
Ushbu rasmga asosan, viloyatda joylashtirish vositalari sonining 2017-2020-yillar
davomidagi o’sish ko’rsatilgan va bu turistik xizmatlarni rivojlantirish imkoniyatini belgilaydi.
1-jadval
Xorazm viloyatida turistik
xizmatlardan keladigan daromadlar o’zgarish dinamikasi
(mln.
so`mda)
6
Xizmatlar turlari nomi
Yillar
2018
2019
2020
Transport xizmatlari
1241862,3
1431791,9
1596372,1
Yashash va ovqatlanish xizmatlari
105408,5
147656,6
145224,6
Viloyatida
transport xizmatlarini ko’rsatishdan kelgan daromad yillik qariyb 10 %
ga
o’sish suratini ko’rsatmoqda. 2020
-yilda ovqatlantirish va joylashtirish xizmatlaridan
olinadigan daromad koronavirus pandemiyasi tufayli sezilarli darajada kamaygan.
Budjetga valyuta tushishi hisobiga turizm iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari rivojiga
ham ta‘sir ko‘rsatadi, mintaqalar infratuzilmasi, yangi ish joylari yaratish, o‘zbek xalqining
4
Xorazm viloyati turizmni rivojlantirish Departamentining Xorazm viloyatida turizm sohasida 2020 yilning yanvar dekabr oylari
davomida amalga oshirilgan ishlar va 2021-
2022 yillarda bajarilishi lozim bo‘lgan dolzarb vazifalar to‘g‘risida tahliliy ma’lumoti
5
Manba: Xorazm viloyati turizmni rivojlantirish departamenti
ma’lumotlari
6
https://www.xorazmstat.uz/uz/rasmiy-statistika/services-2
0
50
100
150
200
2017
2018
2019
2020
56
69
152
168
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
440
6/2021
(№
00056)
tarixiy va madaniy merosini tiklash imkonini beradi O‘zbekistonning xalqaro maydondagi
nufuzi ortishiga turizmning hissasi katta bo‘lishi kerak.
Xulosa va takliflar
Xorazm viloyatida yangi turistik xizmatlar turini miqdor jihatidan ko
‘paytirish va
xizmatlar sifatini oshirishl bilan mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirish
quyidagi yo’nalishlardagi
qator chora-tadbirlarni amalga oshirishni talab etadi:
- turizm tizimida sifatli marketing tadqiqotlarini tashkil etish;
-
turistik ekskursiya xizmati ko‘rsatish
ning turi va sifatini yanada rivojlantirish;
- tarixiy obida va yodgorliklarni ommaviy reklama qilish;
- yangi turistik makonlarni izlab topish va zamonaviy uslublar orqali tashkil etish;
-
qo‘shimcha xizmatlar turlarini
yanada
ko‘paytirish va ularning sifatli ko’rsatilis
hini
yaxshilash;
- turizm
bilan bog‘liq barcha tarmoqlar, ya’ni
maishiy xizmat, aloqa, transport va
boshqa sohalar ishini izchil takomillashtirish;
- tizimli ravishda turizm sohasi rivojlangan mamlakatlarda xodimlarning malakasini
oshirishni amalga oshirish.
Foydalanilgan adabiyotlar
[1] Turizm to’grisidagi qonun "Xalq so'zi" gazetasi № 147 19.07.2019. 1
-bet.
[2] M.R.Boltabayev, I.S.Tuxliyev, B.Sh.Safarov, S.A.Abduxamidov Turizm: nazariya va
amaliyot. Darslik 114-bet
Розанова Т.П. Туристские услуги в системе потребительского рынка
национальной экономики / Рос. экон. акад. им. Г. В. Плеханова.
-
М.:
Кнорус, 2005.
105
c
[4] Mirzayev M., Aliyeva M. Turizm asoslari. O
’
quv qo
’
llanma. Toshkent
–
2011. 154-
bet
[5] Tuxliyev I. S., Raximov Z. O. Turizm xizmatlar
bozori. O’quv qo’llanma.
Samarqand,2018, 25-bet
[6]
Основы туризма: учебник / А.С.Кусков. Ю.А, Джаладян.
-
М.
:
КНОРУС, 2008,
-
308 с
.
[7
] Жукова М.А. Менеджмент в туристическом бизнесе. Учебное пособие. 2
-
е
изд., стер. –М.: КНОРУС, 2006, 193 с.
[8
] Азрилиян А.Н. Большой экономический словарь. М.: Институт новой
экономики, 1998. –
864 с.
[9]. Charles A. Goeldner, J.R. Brent Ritchie. Tourism Principles, Practices, Philosophies,
New Jersey, John Wiley & Sons, 2012.
[10
] Mamatqulov X.M., Tuxliyev I.S., Bektemirov A.B. «Xalqaro turizm».
Darslik.
Toshkent
–
SamISI. 2008. 6-bet
