“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
1
А.Ҳ. Аюбжонов,
иқтисод фанлари номзоди, доцент,
С.Н. Сайфуллаев,
катта ўқитувчи, ТДИУ
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК - МАМЛАКАТ
ИҚТИСОДИЁТИНИ ЮКСАЛТИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШИ
Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш,
иқтисодиѐтни модернизация қилиш ва ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг
устувор йўналишларидан бири ҳисобланади.
Бугунги кунда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик иқтисодиѐтимизни
ривожлантириш, аҳоли турмуш фаровонлигини оширишда етакчи кучга
айланганлигига ҳар биримиз ўз ҳаѐтимиз мисолида гувоҳ бўлиб турибмиз.
Истиқлол йилларида тадбиркорлик ҳаракати қўллаб-қувватланиб, турли имтиѐз
ва енгилликлар берилаѐтганлиги туфайли улар ички бозорни иқтисодиѐтнинг
ўзгарувчан талабларига мос маҳсулотлар билан тўлдириш, кўплаб янги иш
жойлари очиб, аҳоли бандлигини таъминлашда асосий манба бўлиб хизмат
қилаяпти. Айни кунларда ҳам юртимизда иқтисодиѐтнинг мазкур муҳим
тармоғи мавқеини янада мустаҳкамлаш мақсадида уларга кўпроқ эркинлик
бериш, қўшимча имтиѐз ва преференциялар қўллаш, молия-солиқ ҳамда
статистика
органларига
ҳисобот
топшириш
механизмини
янада
такомиллаштириш бўйича ислоҳотлар изчил давом эттирилмоқда. Ушбу
масалалар “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили” Давлат дастурида ҳам
ўз аксини топгани, айниқса қувонарлидир: “Мулкдорларнинг ўрта синфини
шакллантириш ички бозорни рақобатбардош ва сифатли маҳсулотлар билан
тўлдириш янги иш ўринлари яратиш ва шу асосида аҳоли даромадларини
кўпайтириш ва фаровонлигини оширишнинг муҳим омили, мамлакат
тараққиѐти йўлидаги фаол ҳаракатлантирувчи куч сифатида кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай шарт-шароитларни
яратиш бўйича аниқ мақсадга йўналтирилган кенг чора-тадбирлар комплексини
амалга ошириш”
1
белгиланган.
Юртбошимиз
И.А. Каримов
ўз
асарларида
ва
маърузаларида
мамлакатимизнинг келажакдаги тараққиѐти кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни ривожлантиришга боғлиқ эканлиги: “...Бизнинг бу бoрадаги
энг катта ютуғимиз ялпи ички маҳсулoт таркибида кичик бизнeс ва xусусий
тадбиркoрликнинг улуши кўпайгани ҳамда мамлакатимиз иқтисoдиѐтини
ривoжлантиришда унинг рoли сeзиларли даражада oшганида намoѐн бўлмoқда.
2000 йилда ялпи ички маҳсулoтнинг қарийб 31 фoизи иқтисoдиѐтнинг фаoл
ривoжланиб бoраѐтган ушбу сeктoри улушига тўғри кeлган бўлса, 2010 йилда
бу кўрсаткич 52,5 фoизни ташкил этди”
2
- деб таъкидлаб ўтилган. Ҳозирги
1
“Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили” Давлат дастури тўғрисида Ўзбекистон Республикаси
Президентининг қарори. //Халқ сўзи, 2011 йил 10 февраль.
2
Прeзидeнт Ислoм Каримoвнинг “Барча рeжа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш,
xалқимиз фарoвoнлигини oширишга xизмат қилади” мавзусидаги 2010 йилда мамлакатимизни ижтимoий-
иқтисoдий ривoжлантириш якунлари ва 2011 йилга мўлжалланган энг муҳим устувoр йўналишларга
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
2
пайтда
ушбу
соҳа
нафақат
иқтисодиѐтнинг
ўсиш
суръатларини
жадаллаштиришда, балки мамлакатимиз учун ниҳоятда муҳим бўлган бандлик
ва аҳоли даромадларини ошириш масалаларини ҳал этишда ҳам етакчи ўрин
тутмоқда. Шу сабабли ўтган 2010 йилда иқтисодий ўсишни таъминлаш, янги
иш ўринларини ташкил қилиш, бандлик муаммосини ҳал этиш, аҳолининг
даромадлари ва фаровонлигини оширишда тобора мухим ўрин тутаѐтган кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантириш, рағбатлантириш ва
қўллаб-қувватлашга алоҳида эътибор қаратилди.
Охирги йилларда республикамизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
билан шуғулланувчи корхоналарнинг сони ҳам йил сайин ортиб бормоқда.
Расмий статистик маълумотларга кўра, сўнгги олти йилда фаолият кўрсатаѐтган
кичик бизнес субъектлари 1,9 баробар кўпайди ва 2010 йили уларнинг ялпи
ички маҳсулотдаги улуши 2008 йилдаги 48,2 фоиздан 52,5 фоизга кўтарилди.
Кичик бизнеснинг ихчам ва харакатчанлиги, бозор конъюнктураси
ўзгаришлари ва истеъмолчилар эҳтиѐжларига нисбатан тез мослаша олиши уни
жаҳон иқтисодий инқирози даврида янги иш ўринларини яратиш ва аҳоли
даромадини ошириш борасида энг қулай ва мақбул воситага айлантиради.
Дарҳақиқат, мамлакатимизда кичик бизнесни янада ривожлантириш
орқали жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозига барҳам беришга эришишимиз
мумкин деб ўйлаймиз. Бу борада бизда аждодларимиз томонидан бундан бир
неча юз йиллар илгари пайдо бўлган касаначилик, савдогарлик,
ҳунармандчилик каби соҳалар ривожланган. Шундай экан бизда кичик
бизнесни ривожлантириш борасида етарлича тажрибамиз бор.
Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан кейинги йилларда
иқтисодиѐтни эркинлаштириш ва барқарорлаштириш бош вазифа қилиб
белгиланиши, уни амалга оширишнинг давлат томонидан махсус механизми
яратилиши шартлиги, унинг муҳим йўлларидан бири сифатида эркин
тадбиркорликка кенг йўл очиб берилиши билан характерланади.
Мамлакатимиз мустақилликка эришган илк кунларидан бошлаб кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорликка катта эътибор берила бошланди. Дунѐнинг
ривожланган (АҚШ, Германия, Япония, Франция ва бошқалар) мамлакатлари
тажрибаларига суянган ҳолда мамлакатимиз шароитига мос жиҳатларини
ўрганиб, улар мамлакатимизда қўлланилмоқда. Бозор иқтисодиѐтини
эркинлаштириш шароитида кичик бизнес ривожланиб бормоқда. Натижада
кичик бизнеснинг миллий иқтисодиѐтимиздаги улуши тобора ортиб бормоқда.
Иқтисодий ривожланишнинг асосий кўрсаткичларидан бири, бу ялпи ички
маҳсулот (ЯИМ)дир. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг
ЯИМдаги улиши ортиб бормоқда. Бунинг исботи сифатида 2000-2010 йилларда
кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ЯИМдаги улуши тўғрисидаги
маълумотларни келтириш мумкин. Ушбу улуш 2000 йилда 31,0 фоизни ташкил
қилган бўлса, 2010 йилга келиб 52,5 фоизни ташкил этди (1-расм).
бағишланган Ўзбeкистoн Рeспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. //Халқ сўзи, 2011
йил 22 январ Халқ сўзи газетаси.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
3
1,4
2,3
3,4
7,6
8,9
12,6
21,6
28,9
31
33,8 34,6 35
35,6
38,2
42,1
45,5
48,2
50,1
52,5
0
10
20
30
40
50
60
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
1-расм
. Ўзбекистон Республикасида кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларининг ЯИМдаги улуши, фоизда
* Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллифлар ишланмаси
2000-2009 йилларда Ўзбекистон Республикасида фаолият кўрсатаѐтган
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари сони 2000 йилда 124 309
тани ташкил этган бўлса, 2009 йилга келиб эса 453 000 тани ташкил қилди.
Яъни, 2000 йилга нисбатан 2009 йилда 3,6 маротаба ошган (2-расм).
149309
237502
346062
391964
398597
453000
268636
229563
215724
124309
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
350000
400000
450000
500000
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2-расм.
Ўзбекистон Республикасида фаолият кўрсатаётган
кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари сони
* Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллифлар ишланмаси.
Қуйида келтирилган жадвал маълумотларига кўра, 2000 йилда
иқтисодиѐтда банд бўлганларнинг 49,7 фоизи шу соҳага тегишли бўлса, 2010
йилга келиб бу кўрсаткич 74,3 фоизни ташкил этди. Қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини етиштиришда 2000 йилда 73,6 фоизни ташкил қилган бўлса,
2010 йилга келиб бу кўрсаткич 97,9 фоизни ташкил қилмоқда. Саноат
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
4
маҳсулотларини етиштиришда 2000 йилда 14 фоизни ташкил этган бўлса, 2010
йилга келиб бу кўрсаткич 19,6 фоизни ташкил этган. Қурилишда эса, 2000
йилда 36,8 фоизни ташкил этган бўлса, 2010 йилга келиб бу кўрсаткич 52,3
фоизни ташкил этган.
Жадвал
Ўзбекистон Республикаси асосий макроиқтисодий
кўрсаткичларида кичик бизнес субъектларининг улуши, фоизда
Кўрсаткичлар 2000
й.
2001
й.
2002
й.
2003
й.
2004
й.
2005
й.
2006
й.
2007
й.
2008
й.
2009
й.
2010
й.
ЯИМ
31,0 33,8
34,6
35,0
35,6
38,2
42,1
45,5
48,2
50,1
52,5
Иқтисодиѐтда
банд
бўлганлардаги
49,7 53,0
54,5
56,7
60,3
64,8
69,3
72,3
72,7
74,2
74,3
Қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотларида
73,6 74,5
74,9
78,1
81,1
85,7
94,2
97,5
97,8
97,9
97,9
Экспортда
10,2
9,3
7,5
6,9
7,3
6,0
10,7
14,8
12,3
14,6
13,6
Қурилишда
36,8 36,8
41,3
46,4
49,8
50,9
52,1
55,4
58,4
41,6
52,3
Саноатда
14,0 14,5
15,9
10,9
10,1
10,0
10,9
13,2
14,6
16,9
19,6
*
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллифлар ишланмаси.
Юқорида билдирилган фикрларни якунлаб кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни келажакда янада ривожлантириш учун қуйидаги чора-
тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз:
- мамлакатимиз ва унинг ҳудудларида янада қулай бизнес муҳити яратиш,
хусусий мулкчиликнинг устуворлигини мустаҳкамлашга йўналтирилган қонун
хужжатларини такомиллаштириш;
- хусусий тадбиркорликка кўпроқ эркинлик бериш, давлатнинг бошқарув
функциялари ва белгиланган меъѐрларни қисқартириш;
- кичик бизнес субъектларининг молия-кредит ва хомашѐ ресурсларидан,
улар ишлаб чиқарган маҳсулотларга давлат буюртмалари берилишидан кенг
фойдаланишни таъминлайдиган бозор воситалари ва механизмларини татбиқ
этиш;
- кичик корхоналарни ташкил қилиш ҳамда кичик корхоналар ва
тадбиркорларни
рўйхатдан
ўтказиш
тартиб-қоидаларини
янада
соддалаштириш;
- кичик бизнес субъектларини қуриш ва уларни мухандислик
коммуникация тармоқлари – энергия ва газ таъминоти, сув ва иссиқлик
таъминоти ҳамда бошқа тармоқларга уланиши бўйича шарт-шароитларни
яхшилаш ва муддатларини қисқартириш;
- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳаси учун солиқ ва бошқа
тўловлар бўйича янада қулай шарт-шароитлар яратиш, имтиѐз ва
преференциялар бериш, ҳисоботлар тизими ҳамда молия, солиқ ва статистика
органларига ҳисоботлар топшириш механизмини такомиллаштириш ва
унификациялаш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
5
- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига тижорат банклари
томонидан кредитлар бериш механизмини янада такомиллаштириш ва
уларнинг ҳажмини ошириш;
-
кичик бизнесни ривожлантиришга хорижий инвестицияларни,
авваламбор, халқаро молия институтларининг кредитларини ҳамда тўғридан-
тўғри инвестицияларни жалб этиш ва йўналтириш;
- саноат тармоқларида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни
ривожлантириш ҳамда юқори технологияга асосланган замонавий ишлаб
чиқаришларни ташкил этиш учун кенг имкониятлар яратиш;
- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлар томонидан ишлаб
чиқаришга инновацион технологияларни жорий этишни рағбатлантириш;
- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ташқи
иқтисодий фаолиятдаги иштирокини кенгайтириш масалаларини тубдан ҳал
этиш, уларнинг экспорт салоҳиятини оширишга кўмаклашиш.
