“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
1
Г.Ш. Яминова,
катта ўқитувчи,
ТДИУ
МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА
ХОРИЖИЙ ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ
Мамлакатимизда
инвестиция
муҳитини
янада
яхшилаш,
хусусийлаштириш орқали ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник
жиҳатдан қайта жиҳозлаш ва реконструкция қилиш, республикамизнинг
ортиқча ишчи кучи мавжуд бўлган минтақаларида янги иш жойларини яратиш
дастурларини амалга оширишга тўғридан-тўғри хусусий хорижий инвестиция-
ларни кенг жалб этиш, шунингдек, хорижий инвесторлар учун ишончли
ҳуқуқий ҳимоя ва кафолатларни таъминлашга алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Мамлакатимизда ушбу соҳани ҳуқуқий тартибга солувчи "Чет эл
инвестициялари тўғрисида"ги Қонун ҳамда бир қатор бошқа қонун ҳужжатлари
қабул қилинди. Ушбу қонунларни қабул қилиш, талабларга мос равишда ўзгар-
тириш ва қўшимчалар киритиб боришнинг сабаби битта - қаерда имтиѐз, қаерда
шароит бўлса, қонуний кафолат бериладиган бўлса, шу ѐққа инвестиция келади.
Хорижий инвестициялар чет эл инвесторлари томонидан юқори даражада
даромад олиш, самарага эришиш мақсадида мутлақ бошқа давлат
иқтисодиѐтининг, қонун билан тақиқланмаган тадбиркорлик ва бошқа
фаолиятларига сафарбар этадиган барча мулкий, молиявий, интеллектуал
бойликларидир. Чет эл инвестициялари ички инвестициялардан фарқли ҳолда
ташқи молиялаштириш манбаига киради. Улар миллий иқтисодиѐтга четдан,
уларнинг келишини рағбатлантирган ҳолда жалб қилинади. Лекин чет эл
капиталини жалб қилишнинг ҳамма шакллари ҳам молиялаштиришнинг ташқи
манбаи бўлмаслиги мумкин. Бу, биринчи навбатда, фоиз тўловлари билан
қайтаришни талаб этадиган чет эл кредитлари ва қарзларига тааллуқли. Чунки,
чет эл кредитлари ва халқаро молия институтлари қарзлари маълум вақт ўтгач
асосий қарз билан бирга белгиланган фоизларининг қайтарилишини талаб
этади. Четдан жалб этиладиган хорижий инвестициялар билан чет элдан
киритиладиган кредитларнинг ўзига хос фарқлари мавжуддир. Бу борада
хорижий инвестициялар рисклар доираси билан чет эл кредитлари рисклари
кенглиги фарқланади.
Бозор иқтисодиѐти ислоҳотларини чуқурлаштириш, иқтисодиѐтни
эркинлаштириш ва мулк ҳуқуқини ҳимоя қилишни мустаҳкамлашга қаратилган
чора-тадбирларнинг амалга оширилиши мамлакатимизда инвестиция муҳитини
яхшилаш ҳамда ҳажми тобора ортиб бораѐтган хорижий инвестицияларни жалб
қилишда ижобий таъсир кўрсатади.
Миллий иқтисодиѐтни ривoжлaнтиришдa инвeстиция лойиҳалaрини
aмaлгa oширишнинг аҳамияти бениҳоя кaттa бўлиб, у қуйидaгилaр билaн
изоҳлaнaди:
биринчидaн, xoрижий инвeстициялaр ишлaб чиқaришгa зaмoнaвий
тexникa вa тexнoлoгияларни жoрий этиб, экспoртгa мўлжaллaнгaн
маҳсулотлaрни ишлaб чиқaришни ривoжлaнтирaди;
иккинчидaн, ўрнини бoсувчи тoвaр ишлaб чиқaришни йўлгa қўйиш вa
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
2
бунинг учун xoрижий инвeстициялaрни иқтисодиѐтнинг устувoр сoҳaлaригa
йўналтириш вa пирoвaрдидa аҳолининг мeъѐрдaги турмуш дaрaжaсини
тaъминлaш имкoнини ярaтaди;
учинчидaн, кичик бизнeсни ривoжлaнтириш вa қишлоқ хўжалиги ишлaб
чиқaришини жaдaллaштириш oрқaли ўсиб бoрaѐтгaн аҳолини иш жoйлaри
билaн тaъминлaйди;
тўртинчидaн, кoрxoнaлaрнинг эскиргaн ишлaб чиқaриш қуввaтлaрини,
мoддий-тexникa бaзaсини янгилaйди вa тexник қaйтa курoллaнтирaди;
бeшинчидaн, тaбиий рeсурслaрни қaйтa ишлoвчи кoрxoнaлaрни бaрпo
этишгa кўмaклaшaди вa ҳ. к.
Инвeстициялaр, aввaлo, устувoр тармоқлaргa, яъни нeфть вa xимия
сaнoaти, трaнспoрт, энергетика, eр oсти қaзилмa бoйликлaрини ишлaб
чиқaришгa, қурилиш, телeкoммуникaция тармоқлaригa, қишлоқ хўжалиги
маҳсулотлaрини ишлaб чиқaришгa вa улaрни кенг қaйтa ишлaшгa, туризм
сoҳaлaрини ривoжлaнтиришгa қaрaтилиши лoзим.
Жаҳон иқтисодиѐти тажрибасидан хориж капиталини, хусусан тўғридан-
тўғри хорижий инвестицияларни жалб қилиш инвестициялашда энг самарали
восита эканлиги маълум. Айнан чет эл инвестициялари мамлакатда иқтисодий
ва технологик янгиланиш жараѐнини ҳаракатлантирувчи омил бўлиб хизмат
қилади.
Республикамизда инвестицион сиѐсатни амалга ошириш мақсадида ҳар
йили инвестицион дастур қабул қилинади. Жумладан, иқтисодиѐтда таркибий
ўзгаришларни янада чуқурлаштириш, устувор тармоқларга инвестициялар
киритиш,
корхоналарнинг
инвестицион
фаолиятини
жадаллаштириш,
модернизация қилиш ва технологик жиҳатдан қайта қуроллантириш
дастурларини амалга оширишга хорижий инвестицияларни, энг аввало,
тўғридан-тўғри инвестицияларни кенг жалб қилиш, улардан самарали
фойдаланиш, янги иш ўринлари яратиш ва шулар асосида республикамиз
иқтисодиѐтини барқарор ва бир маромда ривожлантиришни таъминлашга
қаратилган “Ўзбекистон Республикасининг 2007 йилги Инвестиция дастури
тўғрисида”ги Президент Қарори қабул қилинди
1
.
Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар - ўзга мамлакат резидентлари
томонидан бошқа мамлакат реал активларига маблағ киритиш, уни тасарруф
этиш ва уларнинг ишлатилиши устидан назорат ўрнатиш. Иқтисодий
ҳамкорлик ва ривожлантириш ташкилоти тавсифига кўра акцияларнинг камида
10 фоизига эгалик қилиш.
Қуйида берилган жадвалда мамлакатимизга жалб қилинган
хорижий
инвестициялар,
шунингдек,
тўғридан-тўғри
киритилган
инвестицияларни йиллар бўйича ўзгариш динамикаси келтирилган (1-жадвал).
1
“Ўзбекистон Республикасининг 2007 йилги Инвестиция дастури тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси
Президентининг Қарори, 2006 йил 9 октябрь, ПҚ-484 сон.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
3
1-жадвал
Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётига жалб қилинган ва
тўғридан-тўғри киритилган хорижий
инвестициялар ҳажмининг
йиллар бўйича ўзгариш динамикаси
Йиллар
Хорижий инвестициялар
(млн. АҚШ доллари)
Тўғридан-тўғри киритилган хорижий
инвестициялар (млн. АҚШ доллари)
2001
823,9
96,5
2002
516,5
80,1
2003
602,1
166,7
2004
754,6
333,8
2005
746,6
545,5
2006
895,7
683,8
2007
1009,3
768,4
2008
1700
1258
2009
2856
2264
2010
3635,2
3107,9
* Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси.
Жадвалдан кўриниб турибдики, 2010 йилда хорижий инвестициялар
ҳажми 3,6 млрд.АҚШ доллардан кўпроқни ташкил этган. Бу кўрсаткич 2009
йилдагидан қарийб 800 млн. АҚШ долларга кўп эканини кузатиш мумкин.
Xaлқaрo мoлия институтлaри вa xoрижий кoмпaниялaр билaн тузилгaн
шaртнoмa вa битимлaр aсoсидa 2011 йилдa иқтисoдиѐтимизнинг рeaл сeктoригa
3 миллиaрд АҚШ дoллaридaн oртиқ инвeстиция киритиш кўздa тутилмoқдa.
Шуни таъкидлaш кeрaкки, бу мaблaғнинг 2 миллиaрд 200 миллиoн АҚШ
дoллaридaн oртиғи ѐки 73 фoиздaн зиѐдини тўғридaн-тўғри чeт эл
инвeстициялaри тaшкил этaди
2
.
Тўғридaн-тўғри чeт эл инвeстициялaри ҳисoбидaн иқтисoдиѐтимизнинг
кўплaб тaрмoқлaридa 70 тaдaн oртиқ инвeстиция лoйиҳaсини aмaлгa oшириш
мўлжaллaнмoқдa.
Қуйида келтирилган расмдан кўриш мумкинки, 2010 йилда иқтисодиѐтга
киритилган тўғридан-тўғри инвестициялар 2009 йилга нисбатан 10,5 фоизга
ошган ва унинг катта қисми, яъни 60,1 фоизи нефть-газ тармоғини
модернизациялашга, ишлаб чиқаришни техник ва технологик қайта қуришга ва
геология қидирув ишларига сарфланган. Агар ушбу кўрсаткич таҳлилини 2005
йилга нисбатан оладиган бўлсак, тўғридан-тўғри жалб қилинган хорижий
сармоялар 2010 йилда қарийб беш баробарга кўпайганлигини қайд этиш
мумкин (1-расм.).
2
Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга
хизмат қилади” Президент И.Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш
якунлари ва 2011 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. – Ўзбекистон овози, 2011 йил 22-январь.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
4
1-расм.
2005-2010 йиллар давлат Инвестиция дастурлари доирасида
тўғридан-тўғри хорижий сармояларнинг жалб қилиниш динамикаси,
млн. АҚШ доллари.
Иқтисодиѐтни модернизациялаш шароитида инвестицияни макро-
иқтисодий тартибга солишда хорижий инвестициялар оқимининг кўпайиши
миллий иқтисодиѐтнинг ривожланишида малакали кадрлар, аҳолининг
ишбилармон қатлами ҳамда олимларнинг қисқа муддатли иқтисодий-илмий
лойиҳаларини амалга оширишда хусусий сармоялардан фойдаланиш эвазига
мамлакатда замонавий технология ва нау-хауларнинг яратилиши, янги
иқтисодий соҳа ва тармоқларнинг вужудга келиши каби кўплаб иқтисодий
ўсишларга ҳам эътибор қаратилмоғи кўзда тутилмоғи даркор.
Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, автомобиль, кимѐ, электроника
саноатида хорижий инвестицияли корхоналарнинг тўлақонли фаолият
кўрсатиши инвестицияларни қабул қилган мамлакатга янги техника ва
технологияларни, маркетинг ва янги бошқарув усуллари кириб келишини
таъминлайди. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, тўғридан-тўғри хорижий
инвестициялар бошқа хорижий инвестицияларга нисбатан иккита муҳим
афзалликка эга:
Биринчидан, улар узоқ муддатли характерга эга, шу сабабли қисқа
муддатли капиталларнинг чиқиб кетишини вужудга келтирмайди. Бу эса, жаҳон
хўжалик алоқаларининг глобаллашуви ва байналминаллашуви шароитида
макроиқтисодиѐт барқарорликни сақлаб туриши учун муҳим аҳамиятга эга.
Иккинчидан,
тўғридан-тўғри
хорижий
инвестициялар
тўлов
мажбуриятларини вужудга келтирмайди ва шундан келиб чиққан ҳолда ташқи
қарзларнинг вужудга келиши ѐки ошишига олиб келмайди. Бу, айниқса, ташқи
қарз жиддий муаммо бўлган мамлакатлар учун муҳим аҳамиятга эга. Албатта,
бевосита хорижий инвестициялар жалб этиш инвестицияларни қабул қилаѐтган
мамлакатлар учун ҳар доим ҳам фойдали бўлавермайди. Амалиѐтда кузатилган
ҳолатга кўра, инвестициядан самарали фойдаланиш учун инвестиция қабул
қилаѐтган мамлакат ва хорижий инвесторлар манфаатлари бир-бирига мувофиқ
келиши лозим.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
5
Инвестицияларни молиялаштириш манбалари қуйидагилардан иборат
бўлади:
- давлат бюджетининг капитал ҳаражатлари;
- корхоналарнинг ўз маблағлари;
- маҳаллий тижорат банклар кредитлари;
- хорижий инвестиция ва кредитлар.
Молиялаштириш манбалари таркибига тўхталадиган бўлсак, 2010 йилда
умумий инвестициялар ҳажмида давлат бюджети маблағлари 7,4 фоиз; чет эл
инвестициялари 28,8 фоиз; корхоналар ва аҳоли маблағлари 47,3 фоизни
ташкил этган.
Молиялаштириш манбалари бўйича асосий капиталга киритилган
инвестицияларнинг тақсимланиши қуйида келтирилган (2-жадвал).
2-жадвал
Молиялаштириш манбалари бўйича инвестициялар таркиби, фоизда
Молиялаштириш
манбалари
2005 й. 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.
2011 й.
(прогноз)
Давлат бюджети
12,7
10,7
9,0
9,0
8,1
7,4
5,1
Чет эл инвестициялари
19,2
19,0
22,8
25,8
32,4
28,8
25,3
Корхоналар ва аҳоли
маблағлари
60,3
60,0
59,0
53,9
46,9
47,3
49,0
Бошқа манбалар
7,8
10,3
9,2
11,3
12,6
16,5
20,6
*
Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси.
Ушбу рақамлар 2011 йилда мос равишда давлат бюджети маблағлари 5,1
фоиз; чет эл инвестициялари 25,3 фоиз; корхоналар ва аҳоли маблағлари 49,0
фоиз ва бошқа манбалар 20,6 фоизга тенг бўлиши башорат қилинмоқда.
Ўзбекистон Республикаси кўп укладли иқтисодий давлат бўлиб, унда
инвестициялар катта роль ўйнайди. Республикада қабул қилинган инвестиция
тўғрисидаги қонунда кўрсатилишича, инвестиция иқтисодий самара, фойда,
даромад олиш ѐки ижобий ижтимоий натижага эришиш учун сарфланадиган
пул маблағларидир.
Узоқ муддатли истиқболга мўлжалланган, мамлакатимизнинг салоҳияти,
қудрати ва иқтисодиѐтимизнинг рақобатдошлигини оширишда ҳал қилувчи
аҳамият касб этадиган навбатдаги муҳим устувор йўналиш асосий етакчи
соҳаларни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш, транспорт ва
инфратузилма коммуникацияларини ривожлантиришга қаратилган стратегик
аҳамиятга молик лойиҳаларни амалга ошириш учун фаол инвестиция сиѐсатини
олиб боришдан иборат.
Мамлакатимизда 2010 йилда 2009 йилга нисбатан 13,6 фоизга кўп, яъни 9
миллиард 700 миллион АҚШ долларига тенг миқдордаги инвестициялар
ўзлаштирилди, бу ялпи ички маҳсулотнинг қарийб 25 фоизини ташкил этади
3
.
3
Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиѐтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга
хизмат қилади” Президент И.Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
6
Ушбу инвестицияларнинг салкам 72 фоизи ишлаб чиқариш
корхоналарини барпо этишга, жумладан, 38 фоизга яқини асбоб-ускуна ва
илғор технологиялар сотиб олишга йўналтирилди. Бу борадаги умумий
қўйилмалар ҳажмида хорижий инвестициялар ва кредитлар улуши 28,8 фоизни,
тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар миқдори эса 2 миллиард 400 миллион
доллардан зиѐдни ташкил этди.
Барча молиявий манбалар ҳисобидан техник ва технологик қайта
жиҳозлаш учун йўналтириладиган инвестициялар ҳажми 3 миллиард 800
миллион доллардан ошгани ѐки 2010 йилдаги барча капитал қўйилмаларнинг
37,5 фоизини ташкил этгани принципиал муҳим аҳамиятга эгадир.
Иқтисодиѐтда
таркибий
ўзгаришларни
янада
чуқурлаштириш,
корхоналарнинг инвестиция фаолиятини жадаллаштириш, ишлаб чиқаришни
модернизация қилиш, техник ва технологик жиҳатдан қайта қуроллантириш
дастурларини амалга оширишда хорижий инвестициялар, аввало, тўғридан-
тўғри инвестицияларнинг ўрни беқиѐсдир.
Бунда илғор технологияларни татбиқ этиш, янги иш ўринлари яратиш ва
шу асосда мамлакат иқтисодиѐтининг барқарор ва бир маромда
ривожланишини таъминлаш имконияти яратилади. Ривожланган давлатлар
тажрибаси шуни кўрсатадики, чет эл инвестицияси жалб қилиниши мазкур
давлатларнинг юксак даражада тараққий этишида ҳал қилувчи омиллардан
бири бўлиб хизмат қилади.
Хорижий инвестициялар киритилишидан асосий мақсад ишлаб
чиқарилган товарларнинг экспорт салоҳиятини ошириш, истеъмолчиларни
жаҳон талабларига мос келадиган товарлар билан таъминлашдир.
Ўзбекистонда
иқтисодий
ислоҳотларни
чуқурлаштириш
ва
ривожлантиришда ташқи иқтисодий омиллардан самарали фойдаланишга
эришиш учун қуйидагиларни таклиф қиламиз:
1. Хорижий инвестицияларни жалб қилишда ички муҳитни яхшилаш,
солиқ юкини камайтириш ва солиқ тизимини соддалаштириш, хорижий
инвестицияларни рўйхатга олиш тизимини соддалаштириш.
2. Хорижий сармоядорни қизиқтирувчи соҳалар, объектларни аниқлаш ва
улар тўғрисидаги маълумотлар мажмуини шакллантириш, бизнес режалар ва
уларни иқтисодий ривожлантириш лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва иқтисодий
жиҳатдан манфаатли бўлган соҳаларга чет эл капиталини жалб қилиш.
3. Экспортда қайта ишланган, тайѐр маҳсулотлар салмоғини кўпайтириш,
айниқса, пахта ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларни қайта ишлашни ошириш ва
бу соҳага хорижий инвестицияларни кенг жалб қилиш.
4. Импорт ўрнини босувчи маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ҳамда ишлаб
чиқаришни маҳаллийлаштиришни ривожлантириш учун йирик ишлаб
чиқарувчи корхоналар билан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
корхоналари билан самарали алоқасини таъминлаш зарур, яъни йирик
корхоналарга ярим тайѐр маҳсулотлар, бутловчи қисмларни етказиб
берувчилари бўлишлари зарур.
якунлари ва 2011 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. Ўзбекистон овози, 2011 йил 22 январь.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2 ноябрь, 2011 йил
7
5. Чет эл инвесторлари учун қулай инвестицион муҳитни яратиб бериш ва
улар учун кафолатли қонунчилик тизимини такомиллаштириш;
6. Экспортга ишлайдиган кичик ва ўрта корхоналарни кўпайтириш ва
уларни самарали фаолият юритишлари учун етарли шарт-шароитлар яратиш ва
давлат томонидан имтиѐзли кредит линиялари ҳажмини ошириш ва ҳ.к.
Бугунги кунда юртимизда фаолият кўрсатаѐтган корхоналарни жадал
модернизация қилиш ва техник қайта жиҳозлашни таъминлаш, юксак
технологиялар асосида ишлайдиган автомобилсозлик ва газ-кимѐ, электр
техникаси ва тўқимачилик, озиқ-овқат ва фармацевтика, ахборот ва
телекоммуникациялар тармоғи ҳамда бошқа йўналишлардаги янги ва
замонавий ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этишга қаратилган фаол
инвестиция сиѐсатини юритишга устувор эътибор берилмоқда.
Бу имтиѐзларни беришдан мақсад - ҳорижий инвестицияларни кўпроқ
жалб қилиш орқали иқтисодиѐтимизнинг реал сектори салоҳиятини ошириш,
юртимиз ҳудудларида янги, замонавий технологияларга асосланган ишлаб
чиқариш корхоналарини ташкил этиш, янги иш ўринларини кўпайтириш,
пировард натижада мамлакатимизни барқарор ва мутаносиб тарзда иқтисодий
ва ижтимоий ривожлантиришдир.
