“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
1
М. Абдурахмонова,
тадқиқотчи, ФарДУ
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИ –
ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ГАРОВИ
Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларининг иқтисодиѐтдаги ўрнига алоҳида баҳо бериб,
«…бугунги кунда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ўзининг
иқтисодиѐтимиздаги ўта муҳим ва салмоқли ҳиссаси, роли ва таъсири, содда
қилиб айтганда, бошқа ҳеч бир соҳа ва йўналиш ўрнини босолмайдиган катта
аҳамияти билан давлат ва жамиятимиз ривожида алоҳида ўрин эгаллайди»
1
- деб
тўхталиб ўтдилар.
Кичик бизнес янги - янги иш ўринларини яратиб, бизнинг
шароитимизда иш билан банд аҳолининг 70 фоизидан ортиғини ташкил этиб,
2011-йилда республикамизда – аҳоли жами даромадларининг 47 фоизи
тадбиркорлик фаолиятидан олинмоқда
2
, .....бир сўз билан айтганда, бугун кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга нима халақит бераѐтганини
яна бир бор батафсил, чуқур таҳлил қилиш ва ушбу таҳлил асосида аниқ қарорлар
қабул қилиш даркор”
3
- деб таъкидлаб ўтганлар.
Кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорликнинг
иқтисодиѐтни
ривожлантиришдаги аҳамияти, унинг афзалликлари ва устуворликлари
қуйидагилардан иборатдир: нисбатан кам маблағ сарфлаган ҳолда, янги иш
ўринларини яратишга хизмат қилади; моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларини
самарали тақсимланишига ижобий таъсир кўрсатади; жамиятда ижтимоий
барқарорликни кафолатловчи – тадбиркорлар қатламини шакллантириб,
иқтисодий жиҳатдан фаол бўлган аҳоли улушини кўпайтиради; ишлаб чиқаришга
янги техника ва технологияларни қисқа муддатларда жалб этиб, моддий техника
базасини мустаҳкамлашга замин яратади; соғлом рақобат муҳитини юзага
келтириб, иқтисодиѐтнинг турли секторлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни
мустаҳкамлайди; истеъмол бозорини товарлар билан тўлдириш орқали бюджетга
солиқ тушумлари ҳажмини ортиришга таъсир кўрсатади.
Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда кичик корхоналар фаолиятини
рағбатлантириш мақсадида йилдан-йилга такомиллашиб бораѐтган меъѐрий -
ҳуқуқий асос яратилмоқда.
Амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида 1-жадвал маълумотларида
келтирилган кўрсаткичларнинг йиллар давомида ўсганлигининг гувоҳи бўламиз.
1
Каримов И.А. Кичик бизнес вав хусусий тадбиркорлик ижтимоий ва сиѐсий барқарорлик кафолати. – Т.: Адолат,
2011. − 4 б.
2
Каримов И.А. 2012-йил Ватанимиз тараққиѐтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади// 2011 йилнинг асосий
якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига
бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. 20.01.2012.
3
Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиѐти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. –Т.:
Ўзбекистон, 2010. - 80 б.
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
2
1- жадвал
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субьектларининг миллий
иқтисодиётдаги ўрнини белгиловчи кўрсаткичлар тавсифи
4
Кўрсаткичлар
Ўлчов
бирлиги
2005
2006
2007
2008
2009
2010
1
2
3
4
5
6
7
8
ЯИМдаги кичик
бизнеснинг улуши
%
38,2
42,1
45,7
48,2
50,0
52,5
Кичик корхона ва
микрофирмалар улуши
%
21,5
23,5
27,4
29,5
31,2
32,7
Фаолият юритаѐтган кичик
корхона ва микрофирмалар
минг
268,6 346,1 392,0 398,6 422,9 425,0
Рўйхатга
олинган
КБ
субъектлари сонидаги улу-
ши
%
87,0
92,1
92,8
91,4
93,4
93,6
Кичик
бизнесда
банд
бўлганларнинг умумий иқ-
тисодиѐтда банд аҳолига
нисбатан улуши
%
65,5
69,3
72,3
72,7
74,2
74,3
Ташқи савдо айланишидаги
улуши, жамига нисбатан
%
20,7
21,7
22,3
21,6
21,8
23,5
Жами товар айланишидаги
улуши
%
43,7
45,3
47,2
47,2
46,5
50,5
Асосий капиталга инвес-
тицияларда кичик бизнес-
нинг улуши
%
22,1
25,2
26,6
27,8
29,2
33,2
КБХТнинг ЯИМдаги улуши 2001 йилда 33,8 фоиздан, 2012 йилда 54 фоизни
ташкил этди. Бу кўрсаткичнинг юқори бўлиши КБХТ томонидан ишлаб
чиқарилаѐтган маҳсулот (иш, хизмат)ларнинг йиллар давомида ўсганлиги
ҳисобига эришилаѐтганлиги жаҳон саҳнасида ўз ўрнини мустаҳкамлаѐтган
Ўзбекистон учун қувонарли ҳолатдир. Шунингдек, охирги 8 йил давомида
республика бўйича жами корхоналар сонидаги кичик корхона ва микрофирмалар
салмоғи ҳам ўсиш йщналишига эга бўлиб, бу ҳолат кичик бизнеснинг
мамлакатнинг маҳсулот экспортидаги улуши, жами товар ва ташқи савдо
айланишларидаги улушларида ҳам кузатилди. Республикамиз бўйича янги иш
ўринларини яратишда ҳам кичик бизнес улуши юқори бўлиб, охирги йилларда
қарийб 70 фоиздан кўпроғини ташкил этмоқда.
Мустақиллик йилларида тадбиркорлик фаолиятини илк ҳуқуқий негизини
яратиш мақсадида 1991йил 15 февралда
«Тадбиркорлик тўғрисида»
ги Қонуни
4
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тадқиқоияи томонидан тайѐрланди.
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
3
қабул қилиниб, амалиѐтга жорий этилди. Мазкур ҳуқуқий асосларнинг яратилиши
КБХТ фаолиятининг йилдан-йилга яхшиланиши, улар сонини кўпайиши ва
фаолият жабҳаларининг кенгайтирилишига замин яратди (2-жадвал).
Юқорида келтирилган фикр-мулоҳазаларимизга таянган ҳолда, КБХТ
фаолиятини ривожланишни қўйидаги бешта босқичга бўлиб, тадқиқ этишни
мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
2 – жадвал
Ўзбекистонда КБХТ фаолиятини ривожланиш динамикаси
5
Йиллар
Жами рўйхатга
олин ган КБХТ
сони (минг та)
Ўтган йилга
нисба тан
ўсиш (%)
КБХТда банд
бўлган лар сони
(минг киши)
Ўтган йилга
нисба тан
ўсиш(%)
1
2
3
4
5
1990
8,8
141,1
268,5
137,8
1991
9,8
111,4
269,2
103,8
1992
52,8
177,0
3728,4
112,2
1993
74,4
140,9
4661,2
125,0
1994
98,5
132,3
5462,9
117,2
1995
142,0
144,1
6577,4
120,4
1996
171,0
120,4
7004,9
106,5
1997
146,7
85,8
3873,7
55,3
1998
165,6
112,9
3548,3
91,8
1999
159,7
102,6
4152,5
117,0
2000
183,0
114,5
4316,5
108,0
2001
201,9
110,3
4687,7
108,0
2002
239,5
118,6
4965,6
105,0
2003
263,8
110,2
5436,7
114,0
2004
277,4
105,1
6038,3
104,1
2005
308,7
111,3
6679,0
110,7
2006
384,1
124,4
7258,6
108,7
2007
422,3
109,9
7762,8
106,9
2008
435,9
103,2
8024,1
103,4
2009
453,0
104,1
8402,3
104,7
2010
454,1
100,1
8639,3
102,8
I босқич (1990-1995 йиллар).
Мазкур босқичда эришилган илк натижа 1990
йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонига асосан барча ҳудудларда
хусусий тадбиркорликни ривожлантириш мақсадида, шахсий томорқа
участкаларини кенгайтириш мақсадида 2,5 миллион оила биринчи марта 550 минг
г. ер участкаларига эга бўлдилар. Бу даврда Ўзбекистон Республикаси
5
Мазкур йиллардаги Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг йиллик ҳисобот маълумотлари асосида
тадқиқотчи томонидан тузилди.
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
4
Конституцияси,
«Мулкчилик», «Корхоналар», «Кооперация», «Тадбиркорлик»,
«Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари», «Монополистик фаолиятни чеклаш»,
«Кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш»
тўғрисидаги қатор қонун ва фармонлар қабул қилиндики
6
, уларда аҳолининг
онгида бозор муносабатларини шакллантириш ҳамда хусусий мулкчиликка эга
бўлиш ҳис туйғусини уйғотиш асосий вазифа сифатида белгиланди. 1990-1995
йиллар даврида, ҳудудларда иқтисодий ислоҳотларнинг барча йўналишларида
самарали институционал ўзгаришлар амалга оширилиб, бу ўзгаришларнинг асоси
мулкка, ишлаб чиқариш воситаларига, ерга, кўчмас мулкка, тармоқларни
бошқаришда давлат монополиясини бартараф этиш, мол-мулкдан самарали
фойдаланишга ҳамда миллий бойликнинг ўсиш суръатларини барқарор
таъминлашга эришилди.
II босқич (1996-2000 йиллар).
Мазкур йилларда фаолият юритаѐтган КБХТ
субъектларини ривожланишига эришиш борасида янада кенг имкониятлар
яратилиб, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, уларга нисбатан белгиланган
имтиѐзлар таркиби янада кенгайтирилди. КБХТ фаолиятини ҳудудларда янада
такомиллаштиришга оид ҳуқуқий кафолатланган база яратилди ҳамда давлат
тасарруфидан чиқарилган ва хусусийлаштирилган мулкни, объектларни сотиб
олишда юридик, жисмоний ва хорижий шахсларнинг маблағлари бўйича
декларациялаш талаб этилмади ҳамда танлов асосида, хусусий мулкни сотиб олиш
имконияти юзага келди. Оилавий асосда ташкил этилган микрофирмаларни
ташкил этиш учун уларга миллий ҳамда хорижий валютада кредит бериш
механизми жорий этилди. Ўзбекистон ҳудудида, халқ истеъмол товарларини
ишлаб чиқаришга ихтисослаштирилган қўшма корхоналар устав фондида
хорижий сармоя улуши 50% дан ортиқ бўлса, хорижий валютадаги тушумдан
солиқ солишдан ҳамда шу корхоналарнинг Ўзбекистон Марказий банкида
рўйхатга олинган пайтдан бошлаб беш йил муддатга мажбурий солиқдан озод
қилинди. Ушбу босқичда тадбиркорлик субъектларининг манфаатларини ҳимоя
қилувчи ва мувофиқлаштириб турувчи марказ “Товар ишлаб чиқарувчилар ва
тадбиркорлар палата”си ташкил этилиши тадбиркорликни ривожлантириш
жараѐнига бевосита ижобий таъсир кўрсатди.
III босқич (2001-2003 йй).
Бу босқичда Президент Ислом Каримов томонидан
КБХТ фаолиятини ривожланишига тўсқинлик қилувчи барча омиллар, улар
фаолиятига асоссиз равишда аралашаѐтган, назорат қилаѐтган, турли баҳоналар
билан тўсқинликни вужудга келтираѐтган ҳокимият идоралари, маҳаллий
ташкилотларнинг ноқонуний хатти-ҳаракатларини бартараф этиш мақсадида,
Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 11 декабрдаги
«Хусусий корхона
тўғрисида»
ги қонуни қабул қилинди. Мазкур йилларда ҳудудлардаги КБХТнинг
ишлаб чиқариш йўналишлари кенгайтирилиб, фаолият турлари кўпайтирилди,
ҳудудларда фаолият юритаѐтган хизмат кўрсатиш инфратузулмаси фаолиятларига
6
Ўзбекистон Республикаси Қонун ва Фармонлари. − Т.: Ўзбекистон, 1992, 28-29, 159-163−Б.
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
5
катта эътибор қаратилди
7
. Шунингдек, КБХТ фаолиятини такомиллаштиришга
хизмат қилувчи қатор ҳуқуқий, ташкилий ва иқтисодий чора-тадбирлар комплекси
ишлаб чиқилди
8
. Мазкур босқичда ўз фаолиятини амалга оширган КБХТнинг
асосланмаган харажатлари ва таваккалчиликларини камайтириш, улар
фаолиятини, айниқса, ҳудудлардаги ишлаб чиқариш соҳасидаги фаолиятини
кенгайтиришга, қўшимча инвестицияларни йўналтиришга, фойда миқдорини
оширишга катта эътибор қаратилди.
IV босқич (2004-2008 й).
Бу босқичнинг асосий хусусияти – барча
ҳудудларда КБХТга давлат эътибори кучайтирилди. Айниқса, ишлаб чиқариш
соҳаларида самарали фаолият юритаѐтганларга молиявий, иқтисодий, ҳуқуқий-
ташкилий комплекс шарт-шароитлар яратилди. Республика ва маҳаллий
ҳукуматлар билан тадбиркорлар ўртасида ўзаро ҳамкорлик муҳитини вужудга
келишида, жаҳон мамлакатлари ва халқаро молия институтлари тажрибасида
донорларнинг тадбиркорлик, ишбилармонлик муҳитини яхшилаш учун қўллаб-
қувватлашга қаратилган халқаро ѐрдами, иқтисодиѐтнинг барқарор суръатларда
ўсишини таъминлашга кўмаклашуви ҳам ошиб борди. 2005 йилдан бошлаб, кичик
бизнесни солиққа тортиш тизимида тўпланган тажрибаларга таянган ҳолда, туб
ўзгаришлар амалга оширилди. Бунда кичик бизнес субьектлари фаолиятини
ривожлантириш, молиявий қўллаб-қувватлаш иқтисодиѐтни ривожлантиришнинг
устувор вазифаси сифатида белгиланди. Мазкур субъектлар фаолиятини айнан
солиқлар орқали рағбатлантириш юзасидан қатор чора-тадбирлар амалга
оширилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 20
июндаги
ПФ-3620-сонли
“Микрофирмалар
ва
кичик
корхоналарни
ривожлантиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида”
ги Фармони билан 2005 йил 1 июлдан бошлаб микрофирмалар ва кичик
корхоналар учун ягона солиқ, бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси, Республика
йўл жамғармаси ва Мактаб таълими жамғармасига мажбурий ажратмалар тўлаш
ўрнига ягона солиқ тўлови жорий этилди. 2005 йилда Ўзбекистон Республикаси
Президентининг
“Тадбиркорлик субъектлари томонидан тақдим этиладиган ҳисобот
тизимини такомиллаштириш ва уни ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни
кучайтириш тўғрисида”
ги ПҚ-100-сонли Қарори қабул қилинди. Мазкур қарорга
мувофиқ, 2005 йил 1 июлдан бошлаб микрофирмалар ва кичик корхоналар
солиқлар, ажратмалар ҳамда бошқа мажбурий тўловлар бўйича ҳисоб-китобларни
давлат солиқ хизмати органларига ҳар ойда тақдим этишлари ўрнига, ҳар чоракда
тақдим этишлари белгиланди. Солиқ тўловчилар томонидан солиқ идораларига
тақдим этиладиган ҳисоботлар сони қисқартирилди, солиқ идораларига ташриф
буюришлари, молиявий ҳисоботларга ортиқча вақт ва маблағ сарфлашининг олди
олинди. Тадбиркорлик субъектларидан ҳисоботларни электрон алоқа воситалари
7
Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодиѐтида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлар
тўғрисидаги 24.01.2003. №ПФ-3202сонли Фармони.
8
Каримов И.А. Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисидаги 24.03.2003. №ПФ-
3226 сонли Фармони.
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
6
орқали қабул қилиш тизими йўлга қўйилди.
V босқич (2009-йилдан ҳозирги кунга қадар).
Бу босқичнинг хусусиятли
томони шундаки, КБХТни янада жадал фаолият юритиши, уларни ташкил
этишдаги жараѐнларни такомиллаштириш юзасидан қатор чора-тадбирлар ишлаб
чиқилиб, амалиѐтга жорий этилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2009 йил 15 майда
“Тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлаш
ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”
ги Қарори қабул қилинди.
Шунингдек, жаҳонда молиявий - иқтисодий инқирози давом этаѐтган пайтда, ўз
вақтида шаклланган шарт - шароитни тўғри таҳлил этган ҳолда, мамлакатимизда
2009-2012 йиллaргa мўлжaллaб “Инқирoзгa қaрши чoрaлaр” дaстурининг қaбул
қилиниши ҳукуматимиз томонидан амалга оширилган асосий стратегик тадбир
бўлди. Дaстурда кoрxoнaлaрни мoдeрнизaция қилиш, тexник вa тexнoлoгик қaйтa
жиҳoзлaшни янaдa жaдaллaштириш, зaмoнaвий, мoслaшувчaн тexнoлoгиялaрни
кeнг жoрий этиш, иқтисодиѐтда реал сектор корхоналарини қўллаб-
қувватлашнинг асосий йўналишлари сифатида маҳсулот таннархини пасайтириш,
экспортчи корхоналарга солиқлар бўйича имтиѐзлар бериш, қaтъий тeжaмкoрлик
тизимини жoрий этиш, хўжалик юритувчи субьектлар зиммасидаги солиқ юкини
камайтириш ва бу орқали улар фаолиятини рағбатлантириш каби вазифалар
қўйилди. Мазкур дастур доирасида амалга оширилган тадбирлардан бири солиқ
юкини енгиллаштириш, солиққа тортиш тизимини соддалаштириш ва унификация
қилиш бўйича хўжалик тузилмаларини қўллаб-қувватлаш мақсадида қўшимча
чоралар кўрилди. 2011 йил Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов
томонидан
«Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
»
йили деб эълон қилиниб,
Давлат дастури қабул қилинди.
Дастур йўналишлари минтақаларда КБХТ
фаолиятини янада ривожлантириш; КБХТ фаолиятини янада тартибга солиш
юзасидан қонунлар ва қонун ости хужжатларини танқидий баҳолаб, тубдан қайта
кўриб
чиқиш;
КБХТ
фаолиятини
молиялаштириш
механизмини
такомиллаштириш, хомашѐ ресурлари, шунингдек, давлат харидлари тизимидан
фойдаланиш самарадорлигини ошириш; КБХТнинг экспорт салоҳиятини
ривожлантириш учун зарур ташкилий, ҳуқуқий, молиявий механизмларни
такомиллаштиришга қаратилган бўлиб, ушбу дастурни самарадорлигига эришиш
мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001йил 11 мартдаги
“Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредит улушини
кўпайтиришга оид қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”
ги Қарори мувофиқ
тижорат банкларининг имтиѐзли кредит бериш жамғармалари ҳисобидан
бериладиган кредитларнинг асосан, олис етиб бориш қийин бўлган манбалардаги,
шунингдек, меҳнат ресурслари керагидан ортиқ бўлган жойларда КБХТ
корхоналарида, шунингдек, фермер хўжаликларида юқори технологик ва
инновацион технологияларни қўллаш мақсадида уларни молиялаштириш учун
ажратилган кредитлар хажмини ошириш белгиланди. Шунингдек, 2011йил 24
августда КБХТсубъектларининг тижорат банклари билан ўзаро ҳамкорлик
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
7
механизмини янада такомиллаштириш ва соддалаштириш, тадбиркорлик
субъектларига хизмат кўрсатиш сифатини ошириш, уларга ажратилаѐтган
кредитларни, биринчи навбатда, янги ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этиш,
мавжуд ишлаб чиқариш қувватларини модернизация қилиш ва технологик
янгилашга йўналтириладиган узоқ муддатли кредитлар ҳажмини ошириш
мақсадида
“Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун
қулай ишбилармонлик муҳитини шаклларнтиришга доир қўшимча чора-
тадбирлари тўғрисидаги”
Фармони қабул қилинди. Шу ўринда КБХТни
кредитлаш жараѐнига хорижий банклар ва халқаро молия институтларининг
кредит линиялари йилдан-йилга ошиб бормоқда.
Шундай қилиб, Ўзбекистонда КБХТ субъектлари фаолиятини давлат
томонидан
қўллаб-қувватлаш
рақобатбардошлик
қобилиятини
ошириш,
истиқболда самарали фаолиятнинг фаоллашиши ва миллий иқтисодиѐтнинг
янада ривожланишига хизмат қилади. Табиийки, келгусида илм-фан ютуқларига
асосланган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари равнақига кенг
йўл очиб бериш орқали соҳа мавқеи янги поғоналарга кўтарилади.
