Теоретико-методологические основы формирования и развития финансово-промышленных групп в мире

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

1

www.iqtisodiyot.uz

Ж.Х. Атаниязов,
и.ф.н., доц. ТМИ

ЖАҲОНДА МОЛИЯ-САНОАТ ГУРУҲЛАРИ ШАКЛЛАНИШИ ВА

РИВОЖЛАНИШИНИНГ НАЗАРИЙ-МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ

В данной статье описываются пути формирования финансово-

промышленных групп и основные этапы их развития. Кроме того, исследованы
сущность формирования финансово-промышленных групп во главе с банками,
условия и основные этапы процесса формирования финансово-промышленных
групп.

This article describes the way of formation of financial-industrial groups and the

main stages of their development. Also investigated the essence of the formation of
financial-industrial groups, led by the banks, the conditions and the basic stages of the
formation of financial-industrial groups.

Калитли сўзлар:

корпоратив тузилмалар, молиявий воситачилар,

инвестиция фондлари, монополия, корпорация, диверсификация, холдинг,
облигация, инвестицион фаолият, инвестиция институтлари.

Миллий иқтисодиётда ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини ошириш ва

узлуксизлигини таъминлаш асосида барқарор иқтисодий тараққиётни қўллаб-
қувватлаш учун молиявий институтлар ҳамда ишлаб чиқариш корхоналари
ўртасида мустаҳкам алоқалар ўрнатилиши натижасида юзага келувчи мукаммал
интеграциялашган тизим талаб этилади. Чунки жаҳон иқтисодиёти глобаллашуви
шароитида миллий иқтисодиётда фаолият юритаётган субъектларнинг юқори
даражадаги рақобатбардошлигини таъминлаш лозим. Бунинг учун молия ва
саноат капитали интеграциясини кучайтириш, юқори интеграллашган корпоратив
тузилмаларни шакллантириш ҳамда корпоратив бошқарув тизимининг
самарадорлигини ошириш зарур.

Жаҳон амалиёти кўрсатишича, миллий иқтисодиётда ишлаб чиқариш

салоҳиятини ошириш ва унинг барқарорлигини таъминлашда интеграллашган
корпоратив тузилмаларнинг бир тури бўлган молия-саноат гуруҳларининг ташкил
этилиши муҳим ўрин тутмоқда. Шундай экан, мазкур тузилмаларни
шакллантириш ва улар фаолиятини ривожлантириш амалиётини илмий жиҳатдан
тадқиқ этиш долзарб масалалардан бири ҳисобланади.

Халқаро

тажрибалардан

маълумки,

молия-саноат

гуруҳларини

шакллантириш бир нечта йўллар орқали амалга оширилади: иштирокчиларнинг
ташаббусига кўра, давлат органларининг қарорлари бўйича ҳамда ҳукуматлараро
битимларга кўра. Барча иқтисодий-ҳуқуқий ваколатлар ҳамда тегишли юридик ва
хўжалик мажбуриятлари билан янгидан ташкил этилган ташкилий тузилмани
ўзида ифодаловчи акционерлик жамиятини тузиш ва алоҳида иштирокчиларнинг

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

2

www.iqtisodiyot.uz

капиталларини ихтиёрий бирлаштириш бирмунча кенг тарқалган усул
ҳисобланади. Иккинчи усул бўлиб, ташкил этилаётган молия-саноат гуруҳи
иштирокчилари ўзларининг акция пакетларини гуруҳ иштирокчиларидан бирига,
одатда, банк ёки молия-кредит институтига ихтиёрий равишда бошқаришга
бериши ҳисобланади. Учинчи усул эса, гуруҳ иштирокчиларидан бири бошқа
корхона ва ташкилотларнинг акция пакетларини эгаллашидан иборат бўлиб,
бунинг натижасида молия-саноат гуруҳи иштирокчилари шаклланади. Акция
пакетларининг бундай эгалланиши ҳар доим ҳам ихтиёрийлик хусусиятига эга
бўлмайди ҳамда битта компанияни бошқасига қўшилиш жараёни билан узвий
боғлиқ бўлиши мумкин.[1]

Молия-саноат гуруҳларининг шаклланиш ва ривожланиш жараёнларини

таҳлил қилиш бундай тузилмалар босиб ўтадиган бир нечта босқичларни
ажратишга имкон беради. Босқичларга ажратиш жараёни молия-кредит
ташкилотлари ва ишлаб чиқариш корхоналари ўртасидаги муносабатлар
ривожланиши таҳлилига асосланади ҳамда ҳар бир босқич мураккаблашган
корпоратив муносабатларнинг маълум даражасини ифодалайди.

Одатда, ушбу босқичлар корпорацияларнинг алоҳида турлари сифатида

қабул қилинади. Бироқ уларни кетма-кет ривожланиш жараёнининг босқичлари
сифатида қараш корпоратив тузилмаларнинг иқтисодиётдаги ролини аниқлаш ва
молия-саноат гуруҳлари фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш
механизмларини ишлаб чиқишга нисбатан ёндашувларни асослашга имкон беради.

Тадқиқот жараёнида ўтказилган таҳлил молия-саноат гуруҳлари

ривожланишининг бешта асосий босқичларини ажратишга имкон беради:

Биринчи босқич савдо-саноатга асосланган молия-саноат гуруҳларини банк

иштирокисиз шакллантиришдир.

Иккинчи босқич молия-саноат гуруҳларини мустақил банк иштироки билан

шакллантиришдир.

Учинчи

босқич

молия-саноат

гуруҳларини

ички

банк

билан

шакллантиришни қамраб олади.

Тўртинчи босқич молия-саноат гуруҳларини бошқарувчи банк билан ташкил

этиш ҳисобланади.

Бешинчи босқич молия-саноат гуруҳларини ривожланган молия гуруҳи

билан шакллантиришдир.

Биринчи босқичдан иккинчисига ва кейин учинчи босқичга ўтиш

капиталнинг ихтисослашуви ҳамда жамланиши натижасида келиб чиқади. Молия-
саноат гуруҳлари таркибига молия компаниясини киритиш (учинчи ва кейинги
босқичларда) назоратни таъминлаш зарурати ва фаолиятнинг ихтисослашуви
ҳамда фаолият кўламининг ўсиши билан боғлиқ.

Молия-саноат

гуруҳлари

ривожланиш

жараёнининг

тузилмасини

қуйидагича ифодалаш мумкин:

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

3

www.iqtisodiyot.uz

1-расм. Корпоратив тузилмаларнинг ривожланиш жараёни[2]

Молия-саноат гуруҳлари ривожланишининг биринчи босқичида унинг

таркибига фақат саноат ва савдо корхоналари киради, молиявий тузилмалар
мавжуд бўлмайди. Корпоратив тузилма йирик ҳажмдаги фаолиятни амалга
оширувчи саноат корхонасининг асосий хусусиятларини сақлаб қолади. Бундай
тузилмалар бир нечта ишлаб чиқариш корхоналарининг бирлашиши туфайли ёки
битта йирик корхонанинг бўлиниши оқибатида ёхуд корхонанинг ривожланиши
жараёнида янги тузилмалар ташкил этилиши натижасида юзага келиши мумкин.
Ривожланишнинг ушбу босқичида корпоратив тузилманинг молиявий хизматларга
бўлган эҳтиёжи юқори бўлмайди, фақатгина молиявий воситачилар томонидан
кўрсатиладиган энг асосий хизмат турлари талаб этилади.

Корпоратив тузилмалар ривожланишининг иккинчи босқичида у ягона

хўжалик юритувчи субъект сифатида тузилманинг молиявий хизматларга доир
ўсиб бораётган эҳтиёжларини таъминлашга қодир битта банк билан яқин
ҳамкорлик қилади, лекин бу банк корпоратив тузилма таркибига расмий жиҳатдан
киритилмайди.

Учинчи босқичда банк корпоратив тузилма таркибига киради. Корпоратив

тузилма кўп миқдордаги турли хил молиявий хизматларни талаб этади. Шунинг

1. Вужудга келиш.

Саноат корхонасининг савдо-саноат корпоратив

тузилмасига бирлашиши

5. Молия-саноат гуруҳларини ривожланган молия

гуруҳи билан шакллантириш.

Алоҳида молия гуруҳини ташкил этиш

2. Ишлаб чиқариш фаолиятини кенгайтириш.

Молия-саноат гуруҳининг молиявий хизматларга бўлган

асосий эҳтиёжларини таъминловчи битта банк билан

ҳамкорлигини мустаҳкамлаш ва фаолиятини кенгайтириш

3. Молия-саноат гуруҳларини ички банк билан

шакллантириш.

Молия-саноат гуруҳлари ичида банк ташкил этиш

4. Ички молиявий инфратузилмани ривожлантириш.

Корпоратив тузилма устидан назорат қилишни банк

эгаллаши

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

4

www.iqtisodiyot.uz

учун, улардан дастлаб ташқи молиявий воситачилар томонидан кўрсатилган
хизматларнинг бир қисми корпоратив тузилма ичига ўтказилади. Ушбу босқичда
корпоратив тузилма корпорациянинг молиявий хизматларга бўлган юқори
эҳтиёжларини таъминлайдиган банкни жалб қилади ёки ташкил этади.

Тўртинчи босқичда банк корпоратив тузилманинг оддий бир қисми бўлиш

билан чекланмайди. У саноат корхонасини сотиб олади ёки корхона мулкдорлари
саноат ишлаб чиқаришини бошқариш соҳасидан молияни бошқариш соҳасига,
корпоратив тузилманинг бошқарув марказига қўшилишади, чунки корпорация
молиясини банк орқали бошқариш самаралироқ ҳисобланади. Ушбу босқичда
банк корпоратив тузилманинг шўъбасидан бош компаниясига айланади ҳамда
молиявий хизматларни кўрсатиш билан боғлиқ барча масалаларни ўзи ҳал қила
бошлайди.

Молия-саноат

гуруҳлари

ривожланишининг

бешинчи

босқичи

корпорациялар ичида молия гуруҳини шакллантириш билан тавсифланади. Молия
гуруҳининг таркибига банклардан ташқари бошқа молия-кредит ташкилотлари,
жумладан, суғурта ва инвестиция компаниялари, пенсия ва инвестиция фондлари
кириши мумкин. Корпоратив тузилманинг барча асосий молиявий эҳтиёжлари
тузилма таркибига кирувчи молиявий ташкилотлардан фойдаланиш орқали
таъминланади. Одатда, молия гуруҳининг шаклланиши қўшилиш ва бирикиш
йўли билан амалга оширилади.

Корпоратив

тузилмаларнинг

ривожланиш

жараёнида

молиявий

компаниянинг роли ўзгариб боради. Биринчи навбатда, ушбу ўзгаришлар
банкнинг ролига тегишлидир. Корпоратив тузилма ривожланишининг турли
босқичларида банк ролининг ўзгаришини қуйидаги жадвалда кўришимиз мумкин.

1-жадвал

Молия-саноат гуруҳлари ривожланишининг турли босқичларида банкнинг

роли[2]

Ривожланиш босқичлари

Банкнинг функциялари

1

2

1. Банк иштирокисиз савдо-саноат

корпоратив тузилмаси

Банклар корпорацияга молиявий хизматларнинг асосий
турларинигина кўрсатишади

2. Мустақил банк иштирокидаги

корпоратив тузилма

Асосий

функцияларни

бажаришдан

ташқари

корпорациянинг молиявий хизматларга доир турли хил
эҳтиёжларини таъминлайдиган битта банк билан яқин
хамкорлик қилади. Молиявий функцияларнинг бир
қисми шўъба компанияларидан фойдаланиш орқали
марказий компания томонидан амалга оширилади

3. Ички банкга эга бўлган

корпоратив тузилма

Банк корпорациянинг молиявий хизматларга доир турли
хил эҳтиёжларини таъминлайди. Корпоратив тузилма
молиясининг жорий бошқарувини амалга оширади

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

5

www.iqtisodiyot.uz

1-жадвалнинг давоми

1

2

4. Бошқарув банкига эга бўлган

корпоратив тузилма

Банк корпоратив тузилманинг марказий компаниясига
айланади ва молиявий хизматларни кўрсатиш билан
боғлиқ бўлган барча масалаларни ўз зиммасига олади.
Молиявий муносабатларни бошқариш мақсадида банк
корпоратив тузилма таркибини шакллантиради, алоҳида
корхона ва ташкилотларни ўзига жалб қилади.
Корпорациянинг бошқарув маркази саноат ишлаб
чиқаришни бошқариш соҳаси билан биргаликда молияни
бошқариш соҳасини ҳам ўзига қамраб олади

5. Ривожланган молия гуруҳига эга

бўлган корпоратив тузилма

Корпорацияда бир нечта банклардан иборат бўлган банк
гуруҳи

шакллантирилади.

Корпорация

таркибига

банклардан

ташқари

барча

асосий

молиявий

функцияларни мустақил таъминлашда корпоратив
тузилмага

имкон

яратадиган

бошқа

молиявий

ташкилотлар ҳам киритилади. Молиявий компаниялар
корпорация

ичида

алоҳида

молия

гуруҳини

шакллантиради

Бошқа молиявий ташкилотлар, жумладан, суғурта компаниялари, пенсия

фондлари, инвестиция фондлари корпоратив тузилма таркибига ривожланишнинг
исталган босқичида киритилиши мумкин. Корпоратив тузилма таркибига
молиявий ташкилотларнинг энг кўп миқдори ривожланишнинг бешинчи
босқичида молиявий компаниялар корпорация ичида алоҳида молия гуруҳини
шакллантирганда киритилади.

Молиявий ресурсларни тўплаш ва улардан самарали фойдаланиш

имконияти корпоратив тузилма таркибига молия-кредит ташкилотларининг
киритилиши билан кескин ошади. Бундай корпоратив тузилмалар нафақат ўзининг
молиявий ресурсларидан фойдаланиш, балки ташқи молиявий муҳитдан қўшимча
ресурсларни жалб этиш имкониятига эга бўлишади.

Молия бозорлари ва бошқа манбалардан жалб этилган ҳамда молиявий

ташкилотларда тўпланган маблағлардан нафақат мавжуд корхоналарда ишлаб
чиқаришни ривожлантиришда инвестициялаш учун, балки тузилмавий
ривожланиш мақсадларида ҳам фойдаланилади.

Таркибида молиявий ташкилотларга эга бўлган корпоратив тузилмалар улар

фаолиятининг барқарор ривожланишига имкон яратувчи кўплаб афзалликларга
эгадир. Жумладан, молиявий компаниялар ўзлари хизмат кўрсатувчи
корхоналарнинг ривожланиш истиқболлари ва молиявий ҳолати тўғрисидаги аниқ
маълумотларга,

шунингдек,

кредитлаш

ёрдамида

уларнинг

молиявий

барқарорлигига таъсир этиш имкониятига эга бўлишади[3].

Корпоратив тузилма таркибида ташкил этилган банк молиявий тизимнинг

бошқа бўғинлари, хусусан, суғурта компаниялари, пенсия ва инвестиция фондлари
билан биргаликда молиявий ресурсларни жалб этиш ва тўплаш ҳамда молия-

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

6

www.iqtisodiyot.uz

саноат гуруҳининг истиқболдаги тузилмавий ривожланишини таъминлашга ёрдам
беради.

Ички молиявий инфратузилмага эга бўлган корпоратив тузилмаларнинг

қўшимча имкониятлари сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: турли
манбалардан олинган муддати турлича бўлган зарурий молиявий ресурсларни
шакллантириш имконияти; одатдаги жалб қилиш усуллари ва манбалари билан
солиштирганда молиявий ресурсларни жалб этишнинг қулай шарт-шароитлари;
ресурсларни фойдали жойлаштиришнинг турли хил вариантларидан фойдаланиш;
молия бозорининг битта секторидаги эҳтимолий рискларни бошқасидаги фойда
ҳисобига қоплаш ва бошқалар.

Жаҳон мамлакатларида молия-саноат гуруҳларининг кенг тарқалган

шаклларидан бири банклар ташаббускорлиги ва етакчилигида ташкил этилган
молия-саноат гуруҳларидир.

Банклар етакчилигидаги молия-саноат гуруҳлари одатда пул маблағларини

ишончли ва етарлича фойдали жойга сарфлашдан манфаатдор бўлган молия
институтлари томонидан ташкил қилинади. Чунки бозорнинг ўзгарувчан
конъюнктураси шароитида капитал қўйиш диверсификацияси натижасида молия-
кредит муассасаларининг ишончлилиги ортади.

Банклар етакчилигидаги молия-саноат гуруҳлари марказида молия-кредит

ташкилотлари, аксарият ҳолларда йирик тижорат банки бошчилигидаги банк
холдинги бирлашмаси туради. Одатда, улар таркибига инвестицион компаниялар,
саноат корхоналари, савдо компаниялари, траст ва молия компаниялари, реклама
ва консалтинг, суғурта фирмалари киради. Молия компаниялари савдо, саноат,
транспорт корхоналари акцияларини мақсадга мувофиқ бирлаштириб (тўғридан-
тўғри ёки холдинг тузилмалари тузиш орқали) гуруҳ негизига айланадилар.[4]

Банклар етакчилигидаги молия-саноат гуруҳларининг марказий компанияси

ўзи назорат қилувчи корхоналар акцияларини тўплаб олувчи холдинг
ҳисобланмайди, балки корхоналарни бошқариш бўйича ўз функцияларини назорат
пакети эгалари, яъни банклар номидан амалга оширади. Марказий компания
менежмент ва корхоналарни бошқаришга ихтисослашган бўлиб, облигацияларни
муомалага чиқариш ва инвестицион ресурсларни жалб этиш ишлари билан
умуман шуғулланмайди. Бунинг учун молия-саноат гуруҳлари таркибида махсус
молия муассасалари мавжуд.

Мамлакатимизда молия-саноат гуруҳларининг шакллантирилиши, ўз

навбатида, тижорат банкларининг инвестицион фаолиятини янада кенгайтиришга,
экспорт қилувчи корхоналар ҳамда кичик бизнесни қўллаб-қувватлаш борасидаги
чора-тадбирларни амалга оширишни давом эттиришга, иқтисодиётнинг реал
сектор корхоналари томонидан инвестиция лойиҳаларини амалга оширишни
жадаллаштириш мақсадида тижорат банкларининг ушбу лойиҳаларда ўз кредит
ресурслари билан фаол иштирок этишларини таъминлашга ва пировард натижада
уларни йирик инвестиция институтларига айлантиришга шароит яратади.

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

7

www.iqtisodiyot.uz

Мамлакатимизда молия-саноат гуруҳларини шакллантириш жараёни

қуйидаги асосий босқичларни ўз ичига олиши лозим:

–

молия-саноат гуруҳларини ташкил этишнинг мақсадга мувофиқлиги ва

долзарблигини аниқлаш ҳамда уларни шакллантириш бўйича дастлабки ташкилий
ишларни амалга ошириш;

–

корхоналарни бирлаштиришнинг мақсадларини белгилаш;

–

молия-саноат гуруҳи учун мўлжалланган иштирокчиларнинг ишлаб

чиқариш, илмий ва кадрлар салоҳияти тўғрисида маълумот олиш;

–

молия-саноат гуруҳи иштирокчиларининг дастлабки таркиби бўйича

таҳлил ўтказиш;

–

молия-саноат гуруҳининг фаолият йўналишини, шунингдек, молия-

саноат гуруҳининг фаолият соҳаларини кенгайтиришга имкон берувчи лойиҳалар
бўйича иштирокчилар тақдим этган 2-3 йиллик даврдаги фаолиятнинг янги
дастурларини муҳокама қилиш;

–

давлат монополияга қарши сиёсати талабларини ҳисобга олган ҳолда

миллий ва хорижий бозорларнинг жорий ва истиқболдаги эҳтиёжларига
маҳсулотларни лойиҳалаштирилган номенклатурасининг мувофиқлигини таҳлил
қилиш;

–

молия-саноат гуруҳини ташкил этишнинг умумий лойиҳасини ишлаб

чиқиш;

–

молия-саноат гуруҳини шакллантириш бўйича ишлаб чиқилган лойиҳани

тегишли ҳукумат органлари билан келишиш ва давлат рўйҳатидан ўтиш учун
зарур ҳужжатларнинг тўлиқ мажмуасини тайёрлаш.

Фикримизча, молия-саноат гуруҳларини шакллантиришнинг иқтисодий

мақсадга мувофиқлигини дастлабки таҳлил қилиш босқичида қуйидаги
жиҳатларни ҳисобга олиш лозим:

1.

Гуруҳларнинг асосий ғоясини пухта тузиш ва саноат фаолиятининг айни

шу соҳасида молия-саноат гуруҳларини ташкил этиш имконияти ва заруратини
аниқлаш.

2.

Бундай соҳаларни аниқлашда хўжалик фаолиятини диверсификациялаш

имкониятини ҳисобга олиш керак. Шунингдек, молия-саноат гуруҳларининг
асосий ғояси энг замонавий технологиялар ва юқори сифатли маҳсулотларни
ишлаб чиқаришга ҳамда доимий равишда ишлаб чиқариш фаолиятини
такомиллаштириб боришга қаратилган бўлиши лозим.

3.

Келажакда гуруҳ фаолият юритиши режалаштирилган бозорни таҳлил

қилиш муҳим шартлардан ҳисобланади.

4.

Олдинги босқичларда бажарилган ишлардан келиб чиқиб, молия-саноат

гуруҳининг иқтисодий самарадорлиги ва унинг омилларига имкон борича тўлиқ ва
ҳар томонлама баҳо берилади.

5.

Молия-саноат гуруҳини ташкил этиш лойиҳасини ишлаб чиқишда

биргаликдаги мажбуриятлар ҳамда молия-саноат гуруҳининг бошқарувини
таъминлаш масалалари ҳал этилган бўлиши лозим. Бунда асосий масалалардан

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

8

www.iqtisodiyot.uz

бири бўлиб, гуруҳ доирасида банк, саноат ва бошқа тузилмалар манфаатларини
ўзаро мувофиқлаштириш механизмини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Натижада
молия-саноат гуруҳи доирасида хўжалик юритишнинг ягона стратегиясини ишлаб
чиқиш шаклланади.

Молия-саноат гуруҳига иштирокчиларни танлаб олиш аниқ тарзда амалга

оширилиши, ҳар бир иштирокчининг мақсад ва вазифалари белгилаб олиниши
лозим.

Барча қайд этилган шароитларни ҳисобга олиб таъкидлаш жоизки, молия-

саноат гуруҳини шакллантириш жараёнида гуруҳ иштирокчиларини иқтисодий
таҳлил (экспертиза) қилиш бир қатор меъёрларга асосланиш лозим. Жумладан:

–

молия-саноат гуруҳи доирасидаги биргаликдаги фаолият натижасида

кутилиши мумкин бўлган самарадорлик;

–

бош компаниянинг устав капиталига қўшилган улуш миқдори;

–

нақд пул маблағлари;

–

корхонанинг қисқа муддатли мажбуриятлари;

–

ўз маблағларининг миқдори;

–

бюджет олдидаги муддати ўтган қарзлар миқдори;

–

асосий воситалар ҳолати (бошланғич ва қолдиқ қиймати).

Дастлабки иқтисодий таҳлилнинг ушбу барча элементларини ҳисобга олиш

гуруҳ иштирокчилари таркибини шакллантириш ва молия-саноат гуруҳи
лойиҳасини ишлаб чиқишга имкон беради.

Молия-саноат гуруҳлари фаолиятининг самарадорлигини оширишда,

гуруҳлар таркибига нафақат йирик, балки ўрта ва кичик корхоналарни ҳам фаол
равишда жалб этиш ҳамда уларни йирик тармоқларга айлантириб ўзаро яқин
кооперацион алоқаларни ривожлантириш лозим. Шу билан бирга, молия-саноат
гуруҳлари доирасида шўъба ва қўшма корхоналарни ташкил этиш механизмини
кенгайтириш ҳамда гуруҳ доирасидаги молиявий ташкилотлар фаолиятининг
шакллари ва турларини кенгайтириш, улар таркибига нафақат универсал
банкларни, балки ихтисослаштирилган банклар, инвестицион фондлар ва
молиявий компанияларни киритиш лозим.

Фикримизча, молия-саноат гуруҳларини ташкил этиш жараёни қуйидаги

шартларга риоя қилган ҳолда амалга оширилиши лозим:

1. Биринчи навбатда, гуруҳларни технологик ва кооперацион алоқадор

бўлган ички ва ташқи бозорларда рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи
саноат корхоналари негизида ташкил этиш.

2. Марказий компания билан гуруҳ иштирокчиларининг ташкилий-

иқтисодий муносабати учун асос сифатида холдинг ёки траст муносабатларидан
фойдаланиш.

3. Капиталларнинг бирлашиши билан боғлиқ салбий монополистик

тенденциялар юзага келишининг олдини олиш. Бу эса, маҳсулотларнинг тегишли
турлари бўйича рақобатчилар мавжудлигини ёки битта тармоқдаги (минтақа)

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

9

www.iqtisodiyot.uz

маҳсулот бозорида қатор молия-саноат гуруҳларини мақсадли шакллантиришни
тақозо қилади.

4. Корхона (ташкилот)ларни гуруҳ таркибига киришининг ихтиёрлигини

таъминлаш. Бунда томонларнинг иқтисодий манфаатларини ҳисобга олган ҳолда
биргаликдаги фаолиятнинг иштирокчиларини танлаш ва молия-саноат гуруҳи
лойиҳасини ишлаб чиқишда корхоналарнинг шахсий ташаббусини эътиборга
олиш лозим.

Молия-саноат гуруҳлари шаклланиши ва ривожланишининг жаҳон

тажрибаси асосида хулоса қилиш мумкинки, улар молиявий муассасалар ва саноат
корхоналари

ўртасидаги

интеграцияни

кучайтириш,

ишлаб

чиқариш

тармоқларини барқарор ривожлантириш ҳамда мамлакат иқтисодий салоҳиятини
юксалтиришнинг таъсирчан инструменти бўлиб хизмат қилади. Шу билан
биргаликда, амалиёт миллий ва жаҳон бозорларида кенг кўламда ва барқарор ўрин
эгаллаш истиқболига эга бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун зарур
мажмуани

таъминлашда

молия-саноат

гуруҳларини

шакллантириш

ва

ривожлантириш заруратини кўрсатмоқда. Халқаро тажрибаларни чуқур тадқиқ
этиш ва хорижий тажрибанинг мақбул томонларидан фойдаланиш бу жараённинг
мамлакатимизда ҳам самарали ривожланишига имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1.

Мирошин С.М. Разработка методов и механизмов эффективного

формирования и функционирования финансово-промышленных групп: Дис. ...
канд. экон. наук: - Москва, 2004. – С.38.

2.

Кудаков А.С. Особенности формирования финансово-промышленных

корпоративных структур и их влияние на экономику страны. // Проблемы
современной экономики, №3(23), 2007. – C. 11.

3.

Кудаков А.С. Методология формирования и развития финансовой

инфраструктуры корпоративных объединений. Автореф. Дис. ... канд. экон. наук:
- Санкт-Петербург, 2007. – С.29.

4.

Мовсесян А.Г., Смитиенко Б.М. Финансово-промышленные группы:

зарубежный опыт и реалии России. – М.: Изд. ФА при Правительстве РФ, 1996. –
С.59-60.