“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
М.Х. Вохидова,
катта илмий ходим-изланувчи, ЖИДУ
ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИ
ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШ МЕХАНИЗМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
ЙЎНАЛИШЛАРИ
В данной статье рассматривается государственная поддержка
предпринимательства с помущью двух функций.
This article discusses the state support of entrepreneurship with pomuschyu two
functions.
Калит сўзлар:
тадбиркорлик, рақобат муҳити, талаб ва таклиф, бозор
коньюнктураси, бозор инфратузилмаси, антимонопол сиёсат.
Иқтисодиётни модернизациялаш жараёнида кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг ривожланиши муҳим аҳамият касб
этади. Йирик маблағлар талаб қилмайдиган, моддий ресурсларнинг нисбатан
қисқа муддат мобайнида ўсиш суръатини кафолатловчи кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектлари иқтисодиётдаги бандлик муаммосини
нисбатан тез ва ортиқча сарф-харажатларсиз таъминлаш, ички бозорни
молиявий ресурслар чегараланган шароитда истеъмол моллари билан
тўлдиришда муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, жамиятда ижтимоий
барқарорликнинг бош кафолати бўлган - ўрта синф, мулкдорлар қатламини
шакллантириш, иқтисодий жиҳатдан фаол бўлган аҳоли улушини ўстириш,
инновацион технологияларни амалиётга жорий этиш, соғлом рақобат муҳитини
шакллантириш, иқтисодиётнинг турли секторлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни
мустаҳкамлаш, муҳими, мамлакат ялпи ички маҳсулоти ўсишини
таъминлашнинг муҳим ва асосий омилидир.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг иқтисодиётдаги ўрни, нафақат
сон жиҳатдан, балки вазифа жиҳатидан ҳам каттадир. Буни биз бозор
коньюнктурасининг ривожланиши, талаб ва таклиф мувозанати ошиши,
рақобат муҳити шаклланишида кўришимиз мумкин.
Шунингдек, тадбиркорликнинг ижтимоий аҳамияти ҳам катта. Буни
қуйидагиларда кўришимиз мумкин:
-
тадбиркорлик субъектлари мустақил равишда ўз ижтимоий-иқтисодий
аҳволини яхшилашдан ташқари, ёлланма ишчиларнинг яшаш даражасини
кўтариш имконига эга бўлади;
-
тадбиркорлик, нафақат иш билан бандлик, балки шахснинг ички
имкониятлари очилиши учун ҳам имконият яратади;
-
тадбиркорлик ишсизлик даражасини қисқартириш ва мамлакатнинг
ижтимоий муаммоларини бартараф этиш имконига эга;
-
мамлакатнинг энг чекка ҳудудларида ҳам инфратузилма ривожланишига
ҳисса қўша олади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
1-расм.Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш шакллари
Манба: Муаллиф ишланмаси
ХХI асрга келиб, нафақат, бозор иқтисодиётига асосланган мамлакатлар,
балки социалистик иқтисодиётга эга мамлакатларда ҳам кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш, бу йўл билан
иқтисодиётда мувозанатни сақлашга алоҳида эътибор бера бошландилар.
Мамлакатимизда ҳам мустақилликнинг илк йилларидаёк кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятини ҳар томонлама қўллаб-
қувватлаш мақсадида ҳуқуқий, иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий асослар
яратилди.
Аммо бозор иқтисодиёти, яъни ўз-ўзини бошқариш, назорат қилиш
иқтисодий тизими даврида ечимини топиши лозим бўлган муаммолар ҳам
мавжуд:
-давлат томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини
қўллаб-қувватлашнинг янги механизмини ишлаб чиқиш;
-инновацион менежмент ва маркетингни такомиллаштириш;
-кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини молиявий ва
бозор рискларидан ҳимоя қилиш механизмини ишлаб чиқиш;
Солиқ ва
йиғимлар бўйича
имтиёзлар бериш
Ташқи иқтисодий
фаолиятини
юксалтириш
КБХТ субъектлари
ҳуқуқий
асосларини яратиш
Хизмат
кўрсатувчи
инфратузилма-
ларни
ривожлантириш
Ўзбекистонда КБХТ фаолиятини
давлат томонидан қўллаб-
қувватлаш механизми
Маънавий,
ижтимоий-
руҳий
қўллаб-
қувватлаш
Молиявий қўллаб-
қувватлаш
Ахборотлар
билан таъминлаш
Суғурта хизмати
кўрсатиш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
-мамлакатимизда франчайзиг сингари инновацион бизнес турининг
ҳуқуқий ва ташкилий-иқтисодий асосларини такомиллаштириш.
2-расм. Давлат томонидан тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш
йўналишлари
Манба: Муаллиф ишланмаси
Кўпгина ривожланган мамлакатларда тадбиркорлик субъектларини давлат
томонидан қўллаб-қувватлаш график бўйича қуйидаги: иқтисодий, ҳуқуқий,
ижтимоий ва сиёсий йўналишларда амалга оширилади.
Мамлакатимизда тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ва иқтисодий
жиҳатдан қўллаб-қувватлаш мақсадида қуйидаги ишлар амалга оширилган эди:
Охирги 4 йилда хусусий мулкчиликнинг ролини ошириш ва уни ҳимоя
қилишни кучайтириш, ишбилармонлик муҳити ва бизнес шарт-шароитларини
янада яхшилашга қаратилган 15 дан ортиқ, шу жумладан “Хусусий мулкни
ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”,
“Тадбиркорлик
фаолияти
эркинлигининг
кафолатлари
тўғрисида”,
“Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги рухсат бериш тартиб-тамойиллари
тўғрисида”, “Оилавий тадбиркорлик тўғрисида”, “Рақобат тўғрисида”ги
қонунлар қабул қилинди. 186 турдаги рухсат бериш тартиботлари ва
лицензиялар, 65 та статистик ва 6 та солиқ ҳисоботи шакллари бекор қилинди.
Солиқ ва статистика ҳисоботларини топшириш тизими, шунингдек, божхонада
ҳужжатларни расмийлаштириш жараёнлари тўлиқ электрон шаклга ўтказилди.
1-жадвал
Мамлакат ялпи ички маҳсулотида тадбиркорликнинг улуши[1]
Мамлакат номи
ЯИМ даги улуши %
Буюк Британия
50-53
Германия
50-52
Италия
57-60
Иқтисодий
Ижтимоий
Ҳуқуқий
Сиёсий
Давлат
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
Франсия
55-62
АҚШ
50-52
Япония
52-55
Россия
10-11
Ўзбекистон
55-57
Давлатимиз томонидан тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш
натижасини 1-жадвал маълумотларидан ҳам, тадбиркорлик субъектларининг
ЯИМдаги улуши ривожланган мамлакатлар қаторида 55-57 % ташкил
этганиданоқ кўришимиз мумкин.
Давлат тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлашни икки функция
орқали амалга оширади:
Биринчи функция: ушбу функцияда тадбиркорлик субъектларини қўллаб-
қувватлаш механизми ва инструментлари, ҳуқуқий-норматив асослари
яратилади. Иккинчи функцияда тадбиркорлик субъектларини давлат томонидан
қўллаб-қувватлаш йўналишлари ишлаб чиқилади. Биринчи функция
мамлакатда фаолият юритаётган тадбиркорлик субъектларига тааллуқли бўлса,
яъни ҳуқуқий асослар ҳамма учун бир хил, ижтимоий ҳимоя ва иқтисодий-
молиявий имтиёзлардан барча фойдаланиш ҳуқуқига эга, аммо иккинчи
функциядан танлов ёки лойиҳаларда иштирок этиб, мамлакатда иқтисодиётни
диверсификация қилиш ва инновацияларни жорий этиб, ходимлар малакасини
мунтазам ошириб бораётган тадбиркорлик субъектлари фойдаланишлари
мумкин. Иккинчи функция, одатда, мамлакатлар томонидан қуйидаги
мақсадларда қўлланилади:
-
илм-фан ва техника-технологияни қўллаб-қувватлаш;
-
инновацион менежмент ва маркетингни ривожлантириш;
-
тадбиркорлик субъектларини бозор рискларидан ҳимоя қилиш
механизмини шакллантириш;
-
антимонопол сиёсатнинг самарали механизмини йўлга қўйиш, монопол
тузилмаларни деструктуризациялаш;
-
нархларни эркинлаштириш;
-
мамлакат бозорларининг чет эллик инвесторлар учун очиқлигини
таъминлаш;
-
экспортни ривожлантириш ва импортни чеклаш.
Иккинчи функция бўйича қуйидагиларни амалга оширишни таклиф
этамиз:
1-йўналиш: “Энг яхши инновацион тадбиркорлик” дастури асосида амалга
оширилади. Ушбу лойиҳада сўнгги уч йил ичида фаолиятини модернизация
қилган тадбиркорлик субъектлари иштирок этиши мумкин. Ушбу лойиҳа
Савдо-саноат палатаси томонидан амалга оширилади.
2-йўналиш: “Энг яхши юқори малакали ходим” лойиҳаси тадбиркорлик
субъектларида фаолият юритаётган ходимларнинг замонавий техника ҳамда
технологиядан фойдаланиш даражасини ҳамда жорижий тилларини билиш
қобилиятини синовдан ўтказиш ҳисобланади. Ушбу лойиҳада ғолиб бўлган
ходимлар хорижда малака ошириш имкониятига эга бўлади. Ушбу лойиҳа
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
Вазирлар Маҳкамаси ва Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлиги томонидан
ташкил этилади.
Шу ўринда солиқ имтиёзларининг ҳам “Энг намунали солиқ тўловчи”
номинациясида мунтазам равишда қонунда кўрсатилган тартибда солиқ ва
божларни тўлаб борган тадбиркорлар учун ҳам қўлланилиши, энг мақбул
йўналишлардан бири ҳисобланади.
Шунингдек, франчайзинг сингари бизнес турини ривожлантиришнинг
ҳуқуқий ва сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий механизмини ишлаб чиқиш,
иккинчи функциянинг асосий йўналишларидан бири бўлиши зарур. Одатда,
франчайзинг хорижий эллик йирик компанияларнинг мамлакатимизда
маҳсулот ёки хизматни ишлаб чиқариш ёки кўрсатиш учун бериладиган
ишончи сифатида намоён бўлади, аммо ички тадбиркорларнинг ҳуқуқларини
ҳимоя қилиш мақсадида шартнома келишувларининг ҳам намунавий
меъёрларини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ. Франчайзингни мамлакатимизда
ривожлантиришдан асосий мақсад, экспортга йўналтирилган сифатли маҳсулот
ишлаб чиқариш ва ички бозорда нарх эркинлигини таъминлашдир.
Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини янада ривожлантириш ва
самарадорлигини ошириш учун давлат бюджети, халқаро молия институтлари,
маҳаллий бюджет, тижорат банклари, микромолиялаш ташкилотлари, хусусий
инвесторлар ва тадбиркорлик субъектларининг ўз маблағларидан самарали
фойдаланиш муҳим ҳисобланади. Тадбиркорлик субъектларининг ушбу тарзда
кўллаб-кувватланиши пировард натижада уларнинг ракобатбардошлиги
оширилиши, техник ва технологик базаси янгиланиши, ишлаб чиқариладиган
маҳсулотлар таннархини камайтириш ва диверсификация қилиш, меҳнат
унумдорлиги, фойда ва рентабеллик даражаси ошишига эришилади.
Фикримизча,
тадбиркорлик
фаолиятини
самарали
молиялаштириш
механизмини ишлаб чикиш ва уларни рағбатлантириш максадида куйидаги
чора-тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ: иқтисодий барқарор
ўсишнинг узоқ муддатли суръатлари ва иқтисодий мувозанатни таъминлашга
хизмат қилувчи маҳаллий дастурларни ишлаб чиқиш; иқтисодиётни
диверсификациялаш, ички ва ташқи бозорларда талаб юқори бўлган
рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқарилишига йуналтирилган соҳа ва
тармоқларни техник ва технология жиҳатдан қайта жиҳозлашни амалга
ошириш;
қишлоқ
жойларда
ижтимоий-иқтисодий
ишлаб
чиқариш
инфратузилмасини ҳар томонлама қўллаб-қувватлашга қаратилган узоқ
муддатли, ўзаро чуқур боғланган чора-тадбирлар комплексини амалга ошириш;
аҳолининг иш билан бандлигини тизимли таъминлаш, кичик тадбиркорлар
манфаатидан келиб чиқиб, банклар тизимини янада такомиллаштириш, аҳоли
ва тадбиркорлик хўжаликларининг бўш маблағларини тижорат банклардаги
депозитларга жалб килинишини рағбатлантириш; янги ўрта синф вакиллари -
мулкдорлар, тадбиркор
ва ишбилармон
субъектлар
манфаатларини
химоялашни кучайтириш.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, бозор иқтисодиёти шароитида бўлса ҳам,
кўринмас қўллар ва ҳуқуқий-сиёсий асослар билан тадбиркорлик
субъектларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш механизмини ишлаб чиқиш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
ва буни иккинчи функция ёрдамида амалга ошириш босқичма-босқич
ривожланиб бораётган мамлакатимиз учун зарур.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Каримов И. Бош мақсадимиз-иқтисодиётимизда олиб бораётган
ислоҳотларни ва таркибий ўзгаришларни кескин чуқурлаштириш, сусусий
мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка кенг йўл очишдир. – Т.:
Ўзбекистон, 2016-й. 11-бет
2.
Предпринимательство: Учебник для вузов /Под ред. проф.
В.Я.Горфинкеля, проф. Г.Б.Поляка, проф. В.А.Швандара. – М.: Банки и биржи,
ЮНИТИ, 2001. 18-бет.
