“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
У.Р. Холиқов,
мустақил изланувчи, ТДИУ
ФОНД БОЗОРИ: НАЗАРИЯ ВА ТАЛҚИН
В статье проанализированы научно-теоретические взгляды и спорные
вопросы зарубежных экономистов по теоретическим и методологическим
вопросам фондового рынка, сформулированы собственные мнения и научно-
теоретические выводы автора по этим вопросам.
In this article includes analysis scientific-theoretical sights and questions at
issue of foreign economists about essence of stock market, own opinions,
interpretation and scientific-theoretical conclusions of the author on these questions
are formulated.
Калитли сўзлар:
фонд бозори, ссуда капитали, қимматли қоғозлар,
қимматли қоғозлар бозори, капиталлар бозори, кредит, инвестиция.
Халқаро амалиётдан маълумки, айни пайтда иқтисодиётда фонд бозори ва
унинг воситаларидан фойдаланиш масалалари иқтисодий тизимнинг кўпгина
йўналишларида, жумладан ипотекали кредитлашда, илмий сиғими кўп бўлган
ишлаб чиқаришда, венчурли молиялаштиришда, суғрута ва пенсия
таъминотида ҳамда бошқа соҳаларда кенг йўлга қўйилган.
Ўз навбатида, инвестициялар, ссуда капитали, қимматли қоғозлар бозори
ва фонд бозорининг моҳияти, хусусиятлари иқтисодиётдаги роли ҳамда
муаммоларига оид илмий-назарий ва услубий масалалар классик ва замонавий
иқтисодий мактаб вакиллари, иқтисодчи олимлар ҳамда мутахассиларнинг
кўплаб илмий тадқиқотларида ўзига хос тарзда тадқиқ қилинганлиги бугунги
кунда барча мутахасссисларга маълум.
Шунингдек, фонд бозори қимматли қоғозлар бозорининг таркибий қисми
сифатида нафақат иқтисодий сиёсатнинг элементларидан бири, балки бозор
иқтисодиёти шароитида бир қатор иқтисодий йўналишларни ўзида
умумлаштирувчи муҳим ва ўзига хос элементи бўлиб ҳисобланади.
Ҳар бир мамлакат иқтисодиётида ўзаро мутаносибликни, барқарор
ривожланиш ва иқтисодий ўсишни таъминлашда Ҳукумат банк-молия тизими
орқали фонд бозоридан ҳамда инвестициялардан фаол фойдаланади.
Шунингдек, фонд бозори ва инвестициялар давлат иқтисодий сиёсатининг
устувор мақсадларига эришишда қулай шарт-шароитлар яратади.
Хорижий давлатларда макроиқтисодий, монетар, фискал ва инвестиция
сиёсатидаги кўп йиллик тажрибаларга қарамасдан, 2008 йилда юзага келган
глобал инқироз барча мамлакатларга ўз таъсирини ўтказди.
Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози юз берганидан ўтган сўнгги саккиз
йил давомида дунё мамлакатларида амалга оширилган инқирозга қарши изчил
чоралар ҳамда қатъий ислоҳотлар натижасида иқтисодий ва инвестицион
фаоллик кучайди, халқаро фонд бозорлари индекси инқироздан олдинги
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
даражадан ҳам юқори даражага кўтарилди, инфляция суръатлари пасайди ва
пировардида иқтисодий ўсишга эришилди.
Жумладан
, Dow Jones
индекси
2008
йил
сентябридаги
11133,6
банддан
2009
йилнинг
мартида
35
фоизгача
,
яъни
7235,5
бандгача
пасайган
бўлса
, 2016
йилнинг
2
ноябрида
17959,6
бандгача
кўтарилди
.
Бу
эса
инқироздан
олдинги
кўрсаткичдан
анча
юқоридир
[1].
Бугунги кунда кўпчилик давлатларда иқтисодий ўсишга эришилган
бўлсада, айни пайтда дунё иқтисодиётида ишсизлик даражаси, тўлов баланси,
бюджет тақчиллиги ва ташқи қарзларнинг ўсиши каби жиддий ва мураккаб
макроиқтисодий муаммолар сақланиб қолмоқда. Ушбу жиддий муаммоларни
бартараф этишда дунё иқтисодиётида макроиқтисодий, шу жумладан монетар
ва фискал сиёсат билан бирга фонд бозори ҳамда инвестициялар
самарадорлигини кескин ошириш тақозо этилмоқда.
Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон қудратли иқтисодиётга ва мустаҳкам
банк-молия тизимига эга бўлган, жадал суръатлар билан ривожланаётган,
ташқи қарзи ниҳоятда кам бўлган ҳамда глобал инқироз таъсирига қарамасдан
сўнгги 12 йил давомида ўртача 8 фоиздан юқори бўлган барқарор иқтисодий
ўсишни таъминлаётган, экспорт салоҳияти ошиб бораётган дунёдаги саноқли
мамлакатлардан бири ҳисобланади.
Аммо, айни пайтда дунё иқтисодиётида ўз ечимини тўлиқ топмаган
ишсизлик даражаси, тўлов баланси, бюджет тақчиллиги ва ташқи қарзларнинг
ўсиши каби макроиқтисодий муаммолар сақланиб қолмоқда. Ушбу жиддий
муаммоларни бартараф этишда дунё иқтисодиётида макроиқтисодий сиёсат
билан бирга фонд бозори ва инвестициялар самарадорлигини кескин ошириш
тақозо этилади.
Жумладан, 2016 йилнинг август ойида Евроҳудудда ишсизлар сони 10,1
фоизни ташкил этган бўлса, Грецияда 23,2 фоизни, Испанияда 19,5 фоизни,
Францияда 10,5 фоизни, Бразилияда 11,8 фоизни, Мисрда 12,5 фоизни,
Белгияда 8,2 фоизни, Туркияда 10,7 фоизни, Аргентинада 9,6 фоизни,
Колумбияда 8,5 фоизни, Канадада 7,0 фоизни, Польшада, 8,3 фоизни,
Венесуэллада 7,3 фоизни, Италияда, 11,4 фоизни, Жанубий Африкада 26, 6
фоизни ташкил этди [2].
Таъкидлаш жоизки, фонд бозори ва инвестициялар давлатнинг ишлаб
чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш, истеъмол, жамғариш, экспорт ва импорт
соҳасида амалга оширилаётган чора-тадбирларида муҳим роль ўйнайди.
Ўз навбатида, фонд бозорида жамланган маблағлар давлатнинг
институционал, таркибий, инвестициявий, фискал, пул-кредит, иқтисодий,
ижтимоий, ташқи иқтисодий, илмий-техникавий йўналишларидаги чора-
тадбирларни амалга оширишда кенг фойдаланилади.
Фонд бозорининг моҳияти, хусусиятлари, назарий ва услубий
масалаларига ўз фикримизни ва назарий қарашларимизни баён этиш мақсадида
мақоламиз ҳажмининг чеклангалигини инобатга олиб, фонд бозорига берилган
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
илмий таърифлар ва фикр-мулоҳазаларга қисқача тўхталиб ўтишни мақсадга
мувофиқ кўрдик.
Таъкидлаш жоизки, халқаро амалиётда “фонд бозори”га нисбатан
берилган илмий таърифлар борасида турлича талқинлар мавжуд бўлиб, улар
бир-биридан фарқланади ва ягона ёндашувни ташкил этмайди. Шу сабабли,
фонд бозори ва қимматли қоғозлар бозори борасида иқтисодчи олимлар
ўртасида баҳсли масалалар ҳанузгача давом этаётган бўлсада, хорижлик
иқтисодчи олимларнинг берган илмий таърифлари ва фикрлари ҳам қизиқарли
бўлиб, уларнинг айримларини тадқиқ этишни лозим топдик.
Жумладан, хорижлик иқтисодчи олимлардан Раймон Барр фонд бозорига
қуйидагича таъриф беради. “Фонд бозори техник институт сифатида бўш пул
маблағларини қайта тақсимлаш функциясини бажаради, мулк ҳуқуқига боҳо
беради, рискларни қайта тақсимлайди, ишчи айланмасида иштирокчилар
ўртасида маълумотларни қайта тақсимлайди. Шу боис фонд бозори дейилганда
жамғармаларни йиғувчи ва бир жойга жамловчи узоқ муддатли бўш турган
капиталлар бозори тушунилади. Ушбу маблағлар узоқ муддатга тегишли
тармоқларга йўналтирилади”[3].
Бизнинг назаримизда Раймон Барр фонд бозорини аввало, техник
институт сифатида кўради, уни бўш пул маблағларини, рискларни ва
маълумотларни иштирокчилар ўртасида қайта тақсимлашини эътироф этади
ҳамда уни жамғармаларни йиғувчи ва бир жойга жамловчи узоқ муддатли бўш
турган капиталлар бозори сифатида тушунади. Ўз навбатида, ушбу маблағлар
узоқ муддатга тегишли тармоқларга йўналтирилишини айтади.
Хусусан, хорижлик замонавий ва таниқли иқтисодчи олимлардан бири
Грэгори Менкью шундай таъриф беради. “Кўп ҳолларда фонд бозорига оид
шундай таъриф тез-тез учрайди, яъни у хохловчи шахсларга жамғарма қилиш,
акция ва облигация бозорида ўз маблағларини қарздорларга бериш имконини
берувчи молиявий муассалар йиғиндисидир”[4].
Ушбу таърифда Г. Менкью фонд бозорини ушбу бозор иштирокчиларига
жамғарма қилиш, акция ва облигация бозорида ўз маблағларини қарздорларга
бериш имконини берувчи молиявий муассалар йиғиндиси сифатида эътироф
этади ҳамда унинг таърифи мазмун жиҳатидан Раймон Баррнинг таърифидан
кескин фарқ қилади.
Хорижлик замонавий ва таниқли иқтисодчи олимлар К.Р. Макконнелл ва
С.Л. Брю шундай таъриф беради: “Фонд бозори-капитал маблағларини тавсия
этувчи ва сотиб олувчиларни бир жойга жамловчи институтдир”[5].
Мазкур таърифда К.Р. Макконнелл ва С.Л. Брюлар фонд бозорини энг
аввало, капитал маблағларини тавсия этувчи ва сотиб олувчиларни бир жойга
жамловчи институт сифатида эътироф этади ҳамда уларнинг таърифи мазмун
жиҳатидан олдинги олимларнинг таърифидан фарқ қилади.
Шундай қилиб, хулоса қилиш мумкинки, мамлакат молия тизимининг
таркибий қисми сифатида фонд бозори бир қатор иқтисодчиларнинг илмий
ишларида бўш пул маблағларининг ҳаракатини таъминловчи механизм
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
сифатида қаралади. У қарз олувчига капитал маблағларни сотиб олиш учун
маблағларни жалб қилиш имконини беради.
Ушбу ёндашувлар билан фонд бозорининг моҳиятига оид таърифлар
чегараланмайди. Бозорнинг ушбу тури бозор иқтисодиётининг муайян
ривожланиш даврида пул муомаласининг янги шаклига бўлган талабнинг юзага
келиши билан пайдо бўлди.
Замонавий бозор муносабатлари шароитида фонд бозорининг
шаклланиши пул капитали салмоғининг ва ролининг ўсиши, ссуда
капиталининг ва кредит муносабатларининг ривожланиши, капиталнинг
чекланиши ва эркин ҳаракатланиши жараёнида юзага келадиган қарама-
қаршиликларни ҳал этиш билан бошланади.
Ўз навбатида, хорижлик иқтисодчи олимларнинг ссуда капиталига оид
илмий таърифлари ҳам қизиқарли. Жумладан, иқтисодчи Н.Б.Лазерева бу
борада шундай дейди: “Ссуда капитали юқорида қайд этилган барча талабларга
мос келади, у капиталнинг ҳаракати ва сокинлиги ўртасидаги қарама-
қаршиликларни ҳал этиш шакли сифатида пайдо бўлган”[6].
Мазкур таърифда хорижлик иқтисодчи Н.Б.Лазерева ссуда капиталига
ўзига хос тарзда таъриф берган. Хусусан, уни капиталнинг ҳаракати билан
бевосита боғлаган ҳолда, капиталнинг ҳар қандай ҳаракати ва бўш турган
пайтдаги, яъни сокинлиги ўртасидаги зиддиятларни бартараф этиш шакли
сифатида пайдо бўлган, дея эътироф этади.
Шунингдек, хорижлик иқтисодчилардан бири А.Н.Беспалов бу борада
хусусан, шундай дейди: “Ссуда капитали кредит муносабатларига асосланади
ва у мулк капиталидан капитал фукциясидан ажралиб чиқишга асосланган”[7].
Мазкур таърифда А.Н.Беспалов ссуда капитали кредит муносабатларига
асосланганлигини таъкидлаб ўтади.
Таъкидлаш лозимки, ссуда капиталининг пайдо бўлиши билан бозор
хўжалигидаги ишлаб чиқариш муносабатлари мураккаблашади. Ссуда
капиталининг эгасига мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи сақланиб қолади, капиталга
эга бўлиш ва ундан фойдаланиши ҳуқуқи амалдаги капиталистга, яъни ссуда
капиталидан фойдаланаётган шахсга ўтади.
Фикримизча, қимматли қоғозлар ва ссуда капитали ўртасида жуда кўп
умумийлик мавжуд. Жумладан, улар нисбатан мулк капиталининг ва капитал
функциясининг мустақил амал қилишини назарда тутади ҳамда кредит асосида
амалга оширилади. Хусусан, қимматли қоғозлар ва кредит мулкнинг турли хил
титулларидан иборат, бу эса уларга муайян миқдордаги капитал қийматига эга
бўлиш ҳуқуқини бериш, фойдаланиш, сақлаш ва даромад олишга имкон
беради.
Шунингдек, улар бўш турган пул маблағларини жамлаш ва бир жойга
тўплаш ҳамда инвестицион маблағлар сифатида фойдаланишнинг турли
шакллари ҳисобланади. Шу билан бирга, қимматли қоғозлар ва ссуда
капиталлари бозори молия бозорининг таркибий ва ажралмас қисмидир.
Хорижлик
иқтисодчилардан
М.И.Туган-Барановскийнинг
илмий
ишларида фонд бозорининг роли кредитни ташкил этишда банкларнинг ролига
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
яқин ҳолда талқин этилади, бунда шу нарса қайд этиладики, “капиталистик
хўжалик юритиш тизимида ҳар йили йиғиладиган катта миқдордаги капитални
тақсимлаш имконияти учун бу тизим барча капиталлар таклифини бир жойга
тўплашни ва уларга бўлган талабни мувофиқлаштирувчи марказий муассасага
муҳтож бўлади”[8].
Ушбу олимнинг фикрича, фонд бозори кредитни ташкил этишда
банкларга хос бўлган ролни бажаради, банклар эса пул эгалари томонидан
вақтинча қўйган бўш пул маблағларини алоҳида ташкилотлар ўртасида муайян
муддатларга жойлаштиради. Вақтинча бўш капиталларни доимий асосда
жойлаштириш учун биржа фаолият юритади. Банк ҳам биржа ҳам доимий
равишда жойлаштиришни излаётган капиталларни бир жойга тўпловчи, таклиф
этувчи ва вақтинча жойлаштирувчи омбор ҳисобланади. Унинг фикрича, фақат
фонд биржасининг пайдо бўлиши билан капиталистик хўжалик томонидан
талаб этиладиган шартларда кичик капиталларнинг йирик капиталларга
айланиши юзага келиши мумкин бўла бошлади.
Шунга ўхшаш нуқтаи-назар хорижлик иқтисодчи олим Рудольф
Гильфердингнинг илмий ишларида учрайди. Бунда мулкга бўлган муносабатни
қимматли қоғозлар айланмасининг марказий банди сифатида ажратиб
кўрсатилади[9].
Олимнинг фикрича, қимматли қоғозлар муомаласида мулкни бериш,
мулкнинг оддий титуллари муомаласи, бир вақтнинг ўзида мулкнинг истеъмол
қиймати ўтказилиши кузатилмаганлиги назарда тутилган.
Таъкидлаш жоизки, фонд бозорига оид тасаввурлар ўтган асрнинг 90-
йилларига қадар маҳаллий тадқиқотчиларнинг илмий ишларида асосан режали
иқтисодиёт ананаларига таянар эди. Ушбу бозор пул маблағларини жамлаш
воситаси сифатида талқин қилинарди. Бундан келиб чиққан ҳолда,
макроиқтисодий назария доирасида фонд бозорининг моҳияти таҳлилига оид
масалалар сиёсий иқтисоднинг капитал ва сохта капитал каби тамал
категориялари орқали амалга оширилар эди. Шундай қилиб, бунда молиявий
бозорнинг роли ўзига хос қайта тақсимлаш механизмидир.
Масаланинг яна муҳим ва қизиқарли жиҳати шундаки, замонавий
иқтисодий адабиётда “қимматли қоғозлар бозори” ва “фонд бозори”
тушунчаларининг бир хил аҳамиятга эга эканлиги хусусида ҳанузгача баҳсли
мунозаралар давом этмоқда. Қимматли қоғозлар борасида ўта обрўли
хорижлик мутахассислардан бири профессор Я.М.Миркин фонд бозри ва
қимматли қоғозлар бозори тушунчалари бир-бирига мос келади, деб
ҳисоблайди[10]. Шунга қарамасдан, айрим олимлар принципиал жиҳатдан
ушбу тушунчаларни бир вақтнинг ўзида қўллашдан қочадилар.
Бизнинг назаримизда одатда улар, илмий ишларида қоида тариқасида ё
“қимматли қоғозлар бозори” ёки “фонд бозори” лўғатини қўллайдилар. Амалда
ҳеч бир муаллиф нима учун фонд бозорида “қимматли қоғозлар бозори”
лўғатини қўллаш мумкинлигини бевосита тушунтириб бермаган.
Хорижлик иқтисодчилардан Б.Б.Рубцов “фонд бозори” лўғати иқтисодий
адабиётда “кенг маънода” ва “тор маънода” қўлланилиши мумкин, деб
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
ҳисоблайди [11]. “Кенг маънода” қимматли қоғозлар бозори ва фонд бозори
қимматли қоғозлар ҳаракатини таъмишлашда воситачи институт сифатида
талқин қилинади.
Хулоса қилиш мумкинки, юқорида биз хорижлик иқтисодчи олимлар ва
мутахассисларнинг фонд бозорига ва қимматли қоғозлар бозорига оид илмий
таърифларини таҳлил қилиб чиқдик. Уларга нисбатан ўз танқидий фикр-
мулоҳазалармизни баён этдик. Уларнинг таърифлари бир-биридан фарқ
қилиши билан бирга баҳсли мунозаларни ҳам келтириб чиқаради. Умуман,
хорижлик иқтисодчи олимларнинг илмий ишларида фонд бозори
корпорацияларнинг қимматли қоғозлар бозори, деган фикр учрайди.
Хорижлик иқтисодчи олимларнинг илмий таърифларидан фарқли ўлароқ,
биз фонд бозорига қуйидагича таъриф берамиз: “Фонд бозори – иқтисодий
институт бўлиб, қимматли қоғозлар бозорининг таркибий қисми ҳисобланади
ва унда молиявий активлар кўринишидаги махсус товарлар, яъни қимматли
қоғозлар инвестиция мақсадларида сотилади”.
Ўз навбатида, мазъкур таъриф фонд бозорининг қандай бозорлигини
яққол кўрсатиб беради. Кўпчилик иқтисодчи олимлар ҳам қимматли қоғозлар
бозори фонд бозорига нисбатан кенг тушунчалигини эътироф этади. Чунки
фонд бозорида барча қимматли қоғозлар эмас, балки фақатгина фонд
қимматликлари, яъни инвестицион қоғозлар олди-сотди қилинади.
Айни пайтда “фонд бозори”ни амалиётга ким ва нима учун
киритганлигини ҳамда унинг дастлабки луғавий маъноси қандай бўлганлигини
ҳеч ким айтиб беролмайди. Ундан ташқари, нафақат фонд бозори
иштирокчилари, балки кўпчилик олимлар ва тадқиқотчилар учун бугунги
кунда “қимматли қоғозлар бозори” ва “фонд бозори” тушунчалари турли хил
маънони англатади ва бу борада ягона тўхтамга келинмаган.
Ушбу категорияларни аралаштириб юбориш, ўз навбатида, қимматли
қоғозлар бозори ва фонд бозорининг иқтисодий институт сифатида уларнинг
иқтисодий моҳиятини нотўғри талқин қилишга олиб келади.
Хулоса
сифатида
айтиш
мумкинки,
келгусида
фан-техника
тараққиётининг ривожланиши ва илмий тадқиқотларнинг олиб борилиши
натижасида фонд бозори ва қимматли қоғозлар борасида аниқ чегаралар,
илмий хулосалар, илмий таърифлар ва ягона ёндашув шаклланади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. The Economist, November 5th 2016, page 89 маълумотлари.
2. The Economist, November 5th 2016, page 88 маълумотлари.
3. Барр Р. Политическая экономия. Т.-М. Международные отношения,
1995, С.319
4. М. Грегори. Принципы экономикс. – СПб.: Питер Кем., 1999, С.538.
5. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. – М: Инфра М, 2003, С.62.
6. Лазарева Н.Б. Фондовый рынок (Вопросы методологии и теории). -М.,
2004, С.12-16
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
7. Беспалов А.Н. Институциональные основы фондового рынка. -М.,
МАКС Пресс, 2003, С.12.
8. Туган–Барановский М.И. Значение биржи в современном
хозяйственном строе. Банковская энциклопедия, том 2.-Киев: изд-во
Барановской Энциклопедии, 1913.
9. Гильфедринг Р. Финансовый капитал. -М.: Издательство политической
литературы, 1959, С.156.
10. Миркин Я.М., Институциональные и региональные измерение рынка.
Рынок ценных бумаг, 2001, №5, С.100.
11. Рубцов Б.Б. Мировые фондовые рынки: современное состояние и
закономерности развития. -М.: ФА, 2000, С.8.
