“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
1
№ 1, 2017
ЕТАКЧИ СОҲАЛАРНИ АНИҚЛАШ ВА УЛАРНИ ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ
ҚИЛИШ ОРҚАЛИ ҲУДУДЛАРДА ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШНИ
ТАЪМИНЛАШ МАСАЛАЛАРИ
Абдумавлонов Абдували Абдусалом ўғли,
ЎзР Президенти ҳузуридаги ДБА магистратура тингловчиси
E-mail:
Аннотация:
Ўзбекистон Республикаси ҳудудларини қисқа вақт ичида
иқтисодий-ижтимоий ривожлантириш бугунги кунда ўз долзарблигини сақлаб
келмоқда. Ўзбекистондаги Германия Халқаро Ҳамкорлик Ташкилотининг
фикрича ҳудудларни қисқа вақт ичида ривожлантириш учун ҳудуддаги
ихтисослашишга имконияти мавжуд соҳа ривожи учун шароит яратиб бериш
лозим. Мақолада Тошкент шаҳри Миробод тумани мисолида дастурий
таъминот соҳаси ихтисослашиш учун энг мақбул деб топилиб, соҳанинг
тизимли таҳлили амалга оширилди.
Аннотация:
На сегодняшний день, тема социально-экономического
развития регионов Республики Узбекистан сохраняет свою актуальность. По
мнению Организации по Международному Сотрудничество Германии, для
развития территорий в краткие сроки, необходимо создать благоприятные
условия для наиболее специализированной отрасли в регионе. Согласно данной
теории, в рамках исследования, Мирабадский район города Ташкент был
идентифицирован как наиболее специализированный в области программного
обеспечения, было проведено исследование, о результатах которых
рассказывается в данной статье.
Abstract:
Nowadays, the subject of socio-economic development of the regions
of the Republic of Uzbekistan in a short period is still of a high importance.
According to the German International Cooperation Organization, for the
development of the regions in a shortest period, it is necessary to create favorable
conditions first of all for the most specialized industry in the region. Based on this
theory, the study identified that Mirabad district of the Tashkent city is found to be
most specialized region in the field of software development and there were
conducted system analysis of the industry for creation of favorable conditions for it.
Калит сўзлар:
Ҳудудлар иқтисодий-ижтимоий ривожланиш, соҳалар
тизимли таҳлили, информацион технологиялар, дастурий таъминот.
Кириш
Бугунги кунда интеграция жараёнларининг кучайиши шароитида, ҳудудий
омиллар ҳамда минтақаларни барқарор иқтисодий ривожланишини таъминлаш
аҳамияти ошиб бормоқда. Ижтимоий-иқтисодий вазифаларни ҳал қилиш
бўйича амалга оширилаётган айрим дастурлар минтақаларни мутаносиб
ривожланишини тўлақонли таъминлаб бера олмай, шу билан бирга маҳаллий
шарт-шароит етарли даражада ҳисобга олинмайди, натижада, ишлаб
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
2
№ 1, 2017
чиқаришни нооқилона жойлаштиришга ва иқтисодиётда номутаносибликлар
юзага келмоқда
1
.
2016 йил 22 февралда Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан
“Ҳудудларни комплекс ривожлантиришни таъминлашда маҳаллий давлат
бошқаруви органлари фаолиятини такомиллаштиришга оид қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида”ги 2495-сонли қарори имзоланган бўлиб, унда ҳудудлар
иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши даражасини тизимли таҳлил қилиш,
мавжуд
номутаносибликларни
аниқлаш
мақсадлари
устувор
қилиб
белгиланган. Бундан ташқари, ҳудудларни комплекс ривожлантириш
дастурларини
ишлаб
чиқишда
Германиянинг
Халқаро
Ҳамкорлик
Ташкилотининг (GIZ – Deutsche Gesellschaft fur Internationale Zusammenarbeit
GmbH) Ўзбекистондаги "Ҳудудларни барқарор ривожлантириш" лойиҳаси
доирасидаги иқтисодий тадқиқотлари ва инновацион иқтисодиётни барпо
қилиш бўйича ўтказган бир қатор тадбирларини айтиб ўтишимиз керак
2
.
Тадқиқот методологияси
Юқоридагиларга асосан, ҳудудлар иқтисодиётининг ривожланиш
даражасини тизимли таҳлил қилиш масаласининг долзарблигини инобатга
олган ҳолда, ушбу мақола Германия Халқаро Ҳамкорлик Ташкилотининг
тизимли таҳлил усулидан фойдаланган ҳолда Тошкент шаҳри, Миробод тумани
мисолида, иқтисодий ўсишни таъминлай оладиган соҳанинг тизимли таҳлилини
амалга оширишни мақсад қилиб олди.
Таҳлил ва натижалар
Олиб борилган тадқиқотнинг асосий мақсади Миробод туманидаги қисқа
вақтда иҳтисослашишга имконияти мавжуд соҳани аниқлаш ва соҳани
ривожланишига тўсқинлик қилётган омилларни бартараф этишдир. Тадқиқот
марказида - "дастурий таъминот – мобил ва компютер дастурларини ишлаб
чиқиш" бўлиб, ҳудудда иқтисодий ривожланишни кучайтиришга айнан шу соҳа
танланганига қуйидагилар сабаб бўлди:
▪
ХХI асрда IT компаниялар дунёнинг етакчи субъектларга айланди
(Google, Microsoft, Apple ва бошқалар). Электрон воситалар, транспорт ва хатто
саноат корхоналари дастурий таъминот объектига айланган замонда бу соҳага
талаб ўсиб боради;
▪
Туманда дастурий таъминот учун энг қулай инфратузилма мавжуд.
Худудда 3та алоқа оператори (Uzmobile, Ucell, Beeline), 4 интернет провайдери
(Uzonline, Sarkor telecom, East Telecom, Evo) бош офислари жойлашган, 33та
асосий кўчаларнинг барисида оптик толали кабеллар орқали юқори тезликдаги
интернет ўтказилган. Барча мобиль алоқа операторлари томонидан тақдим
этилган 4G тезлигидаги мобиль интернет туманнинг катта қисмини қоплайди;
▪
Миробод туманидаги хизмат кўрсатиш тармоғи туман ва шаҳар
иқтисодиётида сезиларли катта улушга эга. Энг катта улуш молия хизматлари,
1
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси (2016). Ҳудудларни комплекс ривожлантириш дастурларини
ишлаб чиқиш бўйича методик кўрсатмалар. Манба: Чиноз тумани ҳокимияти [02.07.2016]
2
GIZ (2016). Sustainable economic development in selected regions.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
3
№ 1, 2017
алоқа ва коммуникация хизматларига тегишли бўлиб, буларда маҳаллий
дастурий таъминотга бўлган эҳтиёж юқоридир;
▪
Туманда ўртача ойлик иш ҳақи 2015 йилда 2 258 537 сўм бўлиб, аҳоли
даромадлари ошган сари, қўшимча қулайлик яратиш учун хизматларга талаб
ошиб боради, информацион хизматлар бундан мустасно эмас
3
;
▪
Тумандаги корхоналарнинг асосий қисми савдо ва умумий овқатланиш
соҳасига ихтисослашган ва кескин рақобатда жадал ривожланмоқда. Улардан
таниқлилари (Korzinka.uz, Sunday, Home market ва бошқ.) фаолиятлари
сифатини ошириш учун дастурлардан фойдаланишмоқда;
▪
Туманда Респубика аҳамиятига эга компанияларнинг бош офислари
(GM Uzbekistan, Uzbekistan Airways ва б.), давлат тизими асосий органлари
(Ички ишлар вазирлиги, Ташқи ишлар вазирлиги, Ташқи иқтисодий алоқалар,
инвестиция ва савдо вазирлиги, Марказий банк, Тошкент шаҳар ҳокимияи ва б.)
ва 20та банк жойлашган бўлиб, уларнинг бари ўзларининг кенг кўламли
фаолияти ва катта ресурсларни самарали бошқариш учун дастурий таъминот ва
хизматларга муҳтождирлар
4
;
▪
Ахборот-коммуникацион технологиялар соҳасида ўзгаришлар ва
янгиликлар тез содир бўлишини инобатга олиб, дастурий таъминот доимий
янгиланиб борилиши талаб этилади.;
▪
Дастурий хизматлар дунёнинг ихтиёрий бир бурчагидан бошқа
бурчагига интернет орқали сонияларда амалга оширилиши мумкин. Дастурий
таъминот экспортига жисмоний тўсиқлар мавжуд эмас.
Шуни таъкидлаш лозимки, дастурий таъминот соҳасидаги қиймат
яратилиш жараёни, саноат соҳасидан фарқли ўлароқ, минимал тарзда моддий
таъминот ва максимал равишда интеллектуал салоҳиятга асосланган, бутун
жараён бир корхонанинг ўзида бажарилиш имкониятига эгадир.
Соҳадаги қийматлар занжири таҳлил қилинганда (1-чизма) ундаги асосий
ресурс инсон эканлиги аниқланди.
1-чизма. Дастурий таъминот соҳасидаги қийматлар занжири
3
Миробод тумани Статистика бўлими, 2016 йил июль.
4
Миробод тумани Хокимияти, 2016 йил июнь.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
4
№ 1, 2017
Соҳа мутахассислари Тошкент шаҳридаги 4та асосий ихтисослашган олий
таълим муассасаларида ўқитилади
5
. Соҳа марказида доим ғоя туради, ғоянинг
долзарблиги ва бошқа ғояларга нисбатан ажралиб туриши унинг келажакдаги
иқтисодий қайтимини белгилаб беради. Ғоялар дастурий таъминот
корхоналарининг ўзлари, тадбиркорлар, мутахассислар ва ҳатто талабалар
томонидан яратилиши мумкин. Бевосита дастур яратиш жараёнларнинг бари IT
компанияси томонидан бажарилиши ёки баъзилари аутсорсинг қилиниши
мумкин. Мисол учун ҳудуддаги дастурлаш соҳасидаги корхоналар дизайнер
хизматлари доимий равишда керак бўлмагани учун уларни фақат керакли
лойиҳаларда ёллашади. Бажариладиган жараёнлар натижасида дастурий
маҳсулотлар, яъни мобиль ва компьютер дастурлари яралади. Дастурларнинг
сотиш жараёни уларнинг турига қараб фарқланади. Мисол учун, оммавий
дастурлар реклама ёрдамида воситачилар орқали истеъмолчиларга тақдим
этилса, аниқ бир лойиҳа учун яратилган дастурлар савдоси бевосита амалга
оширилади. Соҳанинг яна бир афзаллиги, унда маҳсулот сотувидан сўнг ҳам
фаолият якунланмайди, балки сотувдан кейинги хизматларга йўл очилади.
Бундай хизматларга тренинглар ўтказиш, дастурни созлаш, муаммо юзага
келганда техник кўмак бериш ва дастурни бозордаги ўзгаришларга асосан
янгилаб бориш хизматлари киради.
Танланган ҳудудда ушбу соҳа микро даражада ўрганилганда, маҳаллий
дастурловчи корхоналарнинг асосий рақобатчилари чет элнинг машхур
компаниялари (SAP, Oracle, 1C ва б.) эканлиги аниқланди. Бундай корхоналар
маҳсулоти қиммат бўлишига қарамай, уларнинг таниқли бўлганлиги ва кафолат
тизими ривожланганлиги улар билан рақобат қилишни қийинлаштиради.
Бозорга кирувчи янги дастурловчилар ёш мутахассислардан иборат. Сўнгги
йилларда Ўзбекистонда бир неча халқаро даражадаги IT соҳасида
университетлар очилгани, ушбу университет битирувчиларига янги, халқаро
даражадаги билимлар ва тажрибага эга бўлиш имкониятини берди.
Дастурий таъминот маҳсулотларининг ўрнини босувчи маҳсулотлар ва
ҳизматлар ўрганилганда, дастурий таъминот ўрнини босувчи бу анъанавий
бюрократик амалиётлиги, ва кичик корхоналар дастурларга пул сарфламаслик
учун анъанавий усулни ишлатишни афзал кўришлари аниқланди. Бу
дастурларга
бўлган
ишончнинг
паст
даражадалигини
билдиради.
Дастурларнинг асосий истеъмолчилари тадбиркорлик субъектлари бўлиб,
уларнинг ҳаражатлардан қочиши туфайли дастурларнинг энг минимал
камчилиги хам уларни дастурдан воз кечишга ундайди. Микро даражада амалга
оширилган таҳлил қўйидаги 2-чизмада келтирилган.
5
Ахборот технологиялари университети, Халқаро Инха, Вестминстер ва Турин политехника университетлари.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
5
№ 1, 2017
2-чизма. Соҳадаги “Беш куч” таҳлили
Тошкент шаҳрида ахборот технологиялар йўналишида бир йилда 2000дан
ортиқ мутахассисларни тайёрлайдиган 4та университет фаолият кўрсатмоқда.
Аммо, уларнинг айримлари маҳаллий шароитда ўз қобилиятларига мос
равишда иш жойи билан таъминланмаганликлари сабабли, чет эл
мамлакатларига кетиб қолиш тенденцияси кузатилмоқда. IT соҳасида
мутахассисларнинг хорижий мамлакатларга кетиб қолишларига сабаблардан
бири сифатида махаллий сармоядорларнинг старт-ап лойиҳаларида қатнашишга
қизиқиши пастлигини айтиш мумкин. Маҳаллий тадбиркорлар старт-ап
лойиҳаларига сармоя киритганидан сўнг қисқа вақт ичида максимал фойда
олишга ҳаракат қилишади ва таваккалга йўл қўйишмайди. Ривожланган
мамлакатларда эса "venture capitalist" деб номланувчи сармоядорлар таваккал
қилиб бир неча старт-ап лойиҳаларига сармоя киритадилар ва старт-апларнинг
тахминан 90% омадсиз чиққан тақдирда ҳам омадли 10% старт-аплардан келган
қайтим ҳисобига, зарарни қоплайдилар. Мамлакатимизда ҳам сармоядор ва IT
мутахассислари орасида шундай алоқани кучайтириш учун "Startup factory"
лойиҳаси амалга оширилмоқда. Бундан ташқари, соҳага кўмаклашувчи
Ўзбекистон IT корхоналари ва ташкилотлари ассоциацияси мавжуд. Аммо,
ушбу ассоциацияга ҳозирги кунда фақатгина 40га яқин корхоналар аъзо
бўлиши, ташкилот кўлами кичиглиги ва бозорда фаол эмаслигини билдиради.
Маълумки, ҳозирги кунда мамлакатимизда IT соҳасига, хусусан
дастурларни
яратишга
сезиларли
эътибор
қаратилмоқда.
Соҳани
ривожлантиришга қўйилган илк қадам бу “Ахборотлаштириш тўғрисида”ги
қонуннинг қабул қилиниши бўлиб, унга кўра “Давлат сиёсатининг асосий
мақсади ахборот хизматлари ва технологиялари бозорини шакллантиришга
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
6
№ 1, 2017
кўмаклашиш ва дастурий маҳсулотлар ишлаб чиқаришни рағбатлантириш” деб
белгиланган. Бундан ташқари, 2013 йил 20 сентябрда Ўзбекистон Республикаси
Президентининг "Мамлакатимизда дастурий таъминот воситалари ишлаб
чиқарувчиларини рағбатлантиришни янада кучайтириш чора-тадбирлари
тўғрисида"ги ПҚ-2042 сонли қарори қабул қилинган бўлиб, мазкур ҳужжат
билан Дастурий таъминот воситалари ишлаб чиқувчиларининг миллий реестри
тузилди ва реестрдаги барча корхоналар 2017 йилнинг 1 январига қадар барча
турдаги солиқлардан озод қилиндилар.
Соҳанинг умумий таҳлили давомида ҳудуддаги IT бозорида дастурлаш
платформалари таъминотчилари йўқлиги ҳамда ушбу платформа лицензиялари
учун дастурчилар валютада харажат қилишларига тўғри келиши аниқланди.
Шунингдек, айрим махсус техника анжомлари чет эл онлайн магазинларига
нисбатан 2 баробар қиммат нархда бўлиб, корхоналар учун ноқулайлик
яратмоқда. Соҳадаги ресурслар ҳақида гапирганда, ундаги кадрлар тақсиллиги
ва мутахассисларнинг чет элга кетиб қолиш жараёни мавжуд эканлигини қайд
этишимиз лозим. Сармоядорларнинг дастурлаш соҳасида таваккалдан қўрқиши,
ушбу соҳадаги ғоя ва старт-апларга кучли босим ўтказмоқда. Маҳаллий
дастурий маҳсулотларга бўлган ишончсизлик ва брэнд кетидан қувиш
натижасида Ўзбекистон бозорида чет элнинг йирик корхоналари ўрнашиб,
маҳаллий корхоналарнинг ривожланишига имкониятлар чекланмоқда. Бунинг
барчаси ўз навбатида, маҳаллий IT корхоналарнинг бизнес моделига таъсир
қилиб, уларни максимал равишда буюртмачиларга ён босишларига сабаб
бўлмоқда.
Хулоса ва таклифлар
Юқоридагиларга асосан, ҳулоса қилиш мумкинки, амалга оширилган
тадқиқот давомида қисқа муддатда ривожланиш стратегияларини аниқлаб олиш
учун Миробод туманидаги ҳудудий иқтисодиётни ривожлантирувчи соҳа, яъни
дастурий таъминот соҳаси асосли равишда танланди ва тизимли таҳлил
ёрдамида ўрганилди. Соҳанинг муваффақиятли ўсиш имкониятлари ҳудуддаги
ақлий ва инфратузилмавий ресурсларнинг етарлилиги билан асосланган бўлиб,
ушбу ҳудудни келажакда информацион соҳа ва ғоялар маркази сифатида
кластерга айлантириш имконияти мавжуд бўлиб, қуйидаги қўшимча чора
тадбирлар кластер ривожланишини тезлаштириши аниқланди:
- ҳудудда дастурлаш платформалари ва махсус техник таъминотчилари
вакилликларини фаолиятини йўлга қўйиш ва платформаларни лицензияларини
миллий валютага сотилишини ташкил этиш;
- туман ҳудудида IT технопарклар ташкил қилиш орқали соҳа
мутахассисларида ғоялар яралишини қўллаб қувватлаш ва технопарклардаги
тадбирлар доирасида сармоядорлар ва мутахассислар ўртасидаги алоқани
кучайтириш;
- электрон ҳукумат лойиҳаси доирасида туманда жойлашган давлат
ташкилоти ва корхоналар фаолиятини оптималлаштириш ва дастурлаш
жараёнларини маҳаллий дастурчиларга шартнома асосида топшириш ва шу
орқали дастурларга талаб яратиш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
7
№ 1, 2017
- Интернет тезлигини секундига ўртача 20Мбит гача ошириш ва маҳаллий
IT корхоналарнинг чет элдаги буюртмачиларга хизмат кўрсатишини
осонлаштириш;
- мавжуд информацион технологиялар соҳасига алоқадор йирик
корхоналарга (UzZTE, Huawei, UzMobile, Evo, Beeline, Ucell, Sarkor) ўз
фаолиятларида фойдаланадиган дастурий таъминотнинг камида 50% маҳаллий
дастурлардан иборат бўлишини белгилаш;
- иқтисодиётда муҳим аҳамиятга эга бўлган корхоналарга (Ўзбекистон
ҳаво йўллари, Ўзбекистон темир йўллари, ЎзАвтосаноат ва бошқ.) дастурий
таъминотларда чет эл компанияларига боғланиб қолмаслик учун маҳаллий
дастурлардан фойдаланишни тавсия этиш, шу орқали маҳаллий дастурларга
талабни ошириш ва ахборот хавфсизлигини таъминлаш;
- дастурлар очиқ манбаси, яъни "open source" базасини яратиш ва шу
орқали бошланғич даражадаги дастурлаш корхоналарига тажриба ва ғоялар
базасини яратиш.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
BMZ: Federal Ministry for Economic cooperation and development (2015).
IT sector promotion in developing and emerging countries.
groups.itu.int/LinkClick.aspx?fileticket=HLju6vFJJ5o%3D&tabid=1862
2.
Dunning, J.H. (2000). Regions, globalization and the knowledge-based
economy. Oxford University Press.
http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download;jsessionid=1597E48B525B204
83A833927306F05AB?doi=10.1.1.126.5894&rep=rep1&type=pdf
3.
European Union Community research (2008). Regional research intensive
clusters
and
science
parks.
Манба:
https://ec.europa.eu/research/regions/pdf/publications/sc_park.pdf)
4.
Ketels, C.H.M. (2006). Michael Porter's competitiveness framework: recent
learnings and new research priorities. Journal of Industry Competition and Trade.
(
https://www.researchgate.net/publication/5151058_Michael_Porter's_Competitivene
ss_Framework-Recent_Learnings_and_New_Research_Priorities
5.
Pussep, A., et al. (2011). The software value chain as an analytical
framework for the software industry and its exemplarly application for vertical
integration measurement. Proceedings of the 17
th
Americas Conference on
Information
systems.
Detroit,
Michigan.
https://www.researchgate.net/publication/215459405_The_Software_Value_Chain_
6.
Rocheska S., et al. (2015). A new methodological approach for designing the
software
industry
value
chain.
Манба:
http://eprints.uklo.edu.mk/108/1/ecoforum.pdf)
7.
Газета онлайн (2016). Дастурий таъминот ишлаб чиқарувчиларга солиқ
имтиёзлари.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2017 йил
8
№ 1, 2017
http://gazeta.norma.uz/publish/doc/text98455_dasturiy_taminot_ishlab_chiqaruvchil
8.
Ўзбекистон
Республикаси
Ахборот
технологиялари
ва
коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги (2015). Краткий обзор
развития информационных технологий и коммуникаций в Узбекистане.
(
http://www.ccitt.uz/upload/medialibrary/836/836e4eaa34471e065201d503dbcf866a.
9.
Ўзбекистон
Республикаси
Ахборот
техгологиялари
ва
коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги (2015). Информационно-
аналитический отчет: Анализ состояния и перспектив развития Интернет в
Республике Узбекистан.
http://www.ccitt.uz/upload/medialibrary/485/4855c66cadb11514c611849a3cd
10.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси (2016). Ҳудудларни
комплекс ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқиш бўйича методик
кўрсатмалар.
11.
Double Technology (2016). Манба:
12.
GIZ (2016). Sustainable economic development in selected regions.
https://www.giz.de/en/worldwide/15474.html
13.
Light Solutions (2016). Манба:
14.
Sarkor
Telecom.
Internet
service
provider
(2016).
Манба:
http://sarkor.uz/rus/info/coverage/ethernet
15.
Software.uz (2016). Дастурчилар ва дастурий маҳсулотлар миллий
16.
Startup
Factory:
Idea.
Accelerator.
Business.
(2016).
Манба:
17.
UZINFOCOM (2016). Компьютер ва ахборот технологияларини
ривожлантириш ва жорий этиш маркази. Манба:
[10.07.2016]
18.
Ассоциация предприятий и организаций информационных технологий
19.
Тошкент ахборот технологиялари университети (2016). Манба:
https://tuit.uz/umumiy-malumot.html
