www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
64
FOND BOZORI RIVOJLANISHINING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA IQTISODIY
O’SISH
BILAN BOG
’
LIQLIGI
Saidov Jasurbek Latipbayevich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Maqolada rivojlanayotgan fond bozorining mazmuni, uning faoliyat
qilishining o‘ziga
xos xususiyatlari hamda uning mamlakatlarning iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari bilan bog’liqligi
o‘rganilgan, O‘zbekiston Respublikasida fond bozorining amal qilish mexanizmlarini takomillashtirishga
qaratilgan tavsiyalar o‘z aksini topg
an.
Kalit so‘zlar:
fond bozori, qimmatli qog‘ozlar, aktsiyalar kapitalizatsiyasi, bozor kapitalizatsiyasi,
fond bozori infratuzilmasi, investitsion qarorlar, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, bozor riski.
ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ФОНДОВОГО РЫНКА И ЕГО СВЯЗЬ С ЭКОНОМИЧЕСКИМ РОСТОМ
Саидов Жасурбек Латипбайевич
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация
.
В статье изучено содержание развивающегося фондового рынка, особенности
его функционирования и его связь с показателями экономического роста стран, отражены
рекомендации, направленные на совершенствование механизмов функционирования фондового
рынка в Республике Узбекистан.
Ключевые слова:
фондовый рынок, акции, капитализация акций, рыночная капитализация,
инфраструктура фондового рынка, инвестиционные решения, макроэкономические показатели,
рыночный риск
.
FEATURES OF THE DEVELOPMENT OF THE STOCK MARKET AND ITS RELATIONSHIP
WITH ECONOMIC GROWTH
Saidov Jasurbek Latipbayevich
Tashkent State University of Economics
Annotation.
the article explores the content of the developing stock market, the specifics of its
functioning and its relationship with the indicators of economic growth of countries, reflects
recommendations aimed at improving the mechanisms of action of the stock market in the Republic of
Uzbekistan.
Keywords:
stock market, securities, stock capitalization, market capitalization, stock market
infrastructure, investment decisions, macroeconomic indicators, market risk.
Kirish.
Bozor iqtisodiyotining muhim segmentlaridan biri
–
bu fond bozori hisoblanib, u vaqtincha bo‘sh
turgan pul mablag‘larini qimmatli qog‘ozlarga joylashtirishga va qayta taqsimlash orqali maqsadli
joylashuvini ta’minlashga xizmat qiladi. Bunday maqsadlarga qimmatli qog‘ozlar bozorining an’anaviy
va noan’anaviy segmentlari hisoblangan qimmatli qog‘ozlarning barcha turlari o‘z samarasini
bergandagina erishiladi. Shu bilan birga, qimmatli qog‘ozlarni j
oylashtirish, ular bilan oldi-sotdi qilish
kabi barcha operatsiyalarni o‘z ichiga oluvchi muomalalarni asosan tijorat banklari amalga oshiradi. Bu
ularning, avvalo, ustav kapitalini oshirish darajasini ta’minlasa, ikkinchidan, bozorlardagi tijorat
faoliyat
i yordamida chet eldagi bo‘sh kapitallarni xarakatga keltiriladi. Shuning uchun, ayni paytda
qimmatli qog‘ozlarning barcha instrumentlari to‘liq va samarali ishlashi uchun mazkur bozorlar
I SON - MAY, 2023
www.e-itt.uz
64-69-sahifalar
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
65
infratuzilmasini zamon talablari asosida rivojlantirish davlat dara
jasiga ko‘tarilishini talab etmoqda.
Mamlakatimizda esa fond bozori infratuzilmasining rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni chuqurroq
tahlil qilish va unda inson manfatlariga qaratilgan aniq maqsadlar belgilanganligi bu vazifaning davlat
darajasiga ko‘tarilganligini yanada yorqin ifodalaydi. Xususan; O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyev “…moliya bozorlari, jumladan, fond bozorini rivojlantirish ham yangi iqtisodiy
sharoitda asosiy maqsadlarimizdan biri bo‘lishi kerak. Yangi moliyaviy instr
umentlarni joriy etish va
obligatsiyalar chiqarish orqali bank xizmatlari ko‘lamini yanada kengaytirish, ilg‘or axborot
texnologiyalari asosida bank tizimini rivojlantirish zarur” deb ta’kidlaganida mutaxassislar va keng
jamoatchilikning e’tiborini aynan m
ana shu dolzarb masala - milliy fond bozorini yanada
rivojlantirishga qaratdi.
Yuqoridagi holatlar, fond bozorlari infratuzilmasini zamon talablari asosida rivojlanishi uchun
avvalo shu bozorlarga chiqarilayotgan qimmatli qog‘ozlarning yuqori likvidligi, b
ozorning kapitallashuv
darajasi, daromadliligi, kapitalni oshirish kabi xususiyatlarini ta’minlash uchun hizmat qiladi.
Fond bozorlarining yana bir xususiyatli belgisi - bu ularning risk darajasiga tobeligi hisoblanadi.
Shu sababli fond bozori infratuzi
lmasini samarali rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillarni chuqurroq
tahlil qilish va uning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish lozim.
Ayni paytda fond bozorlari va ularning samarali faoliyati, ularning ishtirokchilari hamda
muomaladagi xalqaro maqomga
ega bo‘lgan yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlar turlari muhim
ahamiyatga ega. Fond bozorlarining rivojlanishi davlatning infratuzilmaviy rivojlanish darajasiga
bevosita bog‘liq bo‘lib, avvalo milliy fond bozorini xalqaro fond bozorlariga integratsiyalashuv
ini
ta’minlash orqali yuqori sur’atda rivojlanishga olib borsa, ikkinchidan, tijorat banklarining yuqori
likvidligi va moliyaviy barqarorligini xalqaro me’yorlarga tenglashuviga olib keladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy tushunchalarning mohiyatini olimlar, ekspertlar
tomonidan tortishuvlar, ilmiy-
nazariy jihatdan qarashlar, o‘sha davr g‘oyalari bilan uyg‘unlashgan, uni
bajaradigan funksiyalari, tamoyillari, o‘ziga xos xususiyatlari, xarakterli tomonlari, bozor segmentlari
orqali hamda ularning
ishtirokchilari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar nuqtai nazaridan yanada
chuqurroq ilmiy asoslab berish takomillashib bir tizimga keltirilmoqda, zamon talablari va fundamental
omillarga mos holda u ilmiy jihatdan asoslangan holda rivojlantirib borilmoqda. Xususan, fond
bozorlarining iqtisodiy mohiyatini turli davrlarda yashab o‘tgan iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil
g‘oyalari orqali nazariyalar yaratilgan. Lekin, har bir iqtisodiy kategoriya doimiy ravishda zamonaviy
omillar asosida takomillashib bo
radi. Jahon fond bozori ham hozirgi kunda qo‘shimcha tarzda
noan’anaviy, zamonaviy, yangi va xilma
-xil funksiyalarni bajarmoqda. Shu nuqtai nazardan uning
iqtisodiy mohiyatini bir nechta iqtisodchi olimlarning nazariy ilmiy qarashlarini, hozirgi zamonaviy
omillarni va boshqa o‘ziga xos tomonlarini hisobga olgan holda chuqurroq o‘rganib chiqish maqsadga
muvofiq.
Adabiyotlar sharhi.
Shuningdek, Butikovning (2009) fikricha: “Bugungi kun nuqtai nazari bilan qaraganda, banklar va
dillerlarning qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bo‘linishida uchta asosiy sababni ko‘rish mumkin. Birinchidan,
qimmatli qog‘ozlarni joylashtirishni kafolatlash bo‘yicha banklarni biznesga kiritish o‘ta xatarli (risk)
tuyuladi. Ikkinchidan, ahvol tashvishli bo‘lib, anderrayter sifatida banklarning roli to‘g‘ridanto‘g‘ri
manfaatlar to‘qnashuvida tashvishli holatga olib keladi. Uchinchidan esa, tashvishli hol asosan moliya
sohasidagi kontsentratsiyaning o‘sib borayotganligini aks ettiradi”
Xojimatovning (2019) fikricha, mamlakatdagi davlat banklari tijorat banklarining qimmatli
qog‘ozlar bozoridagi faoliyatini muvofiqlashtirish bilan birga, ularning fond bozorlari rivojiga ijobiy
ta’siri nihoyatda muhimdir. Fond bozorlarini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib
chiqqan holda, u
larning samaradorligini oshirishda tijorat banklarining noan’anaviy instrumentlarini
keng joriy etish muhim o‘rin egallaydi. Xususan, “avvalo mamlakatimizda fond bozorlarini
rivojlanishtirish, bozorlarni yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlarning noan’anaviy i
nstrumentlarini keng
joriy etish orqali tijorat banklarining kapitallashuvi va bozor kapitallashuvining xalqaro miqyosda
mavqeini oshirish uchun o‘rnatilgan me’yorlarga tenglashtirish, jahondagi yirik xalqaro moliya
-kredit
institutlari bilan teng raqobat d
arajasiga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish uchun o‘zlarining yuqori
likvid an’anaviy obligatsiyalarini muomalaga chiqarish lozim”
Shuningdek, Xojimatovning (2019) fikricha, mamlakatimizda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
va banklarning likvidligini
oshirish uchun fond bozorlariga tijorat banklarining yuqori likvid an’anaviy
obligatsiyalarining xalqaro bozorlarga integratsiyasini rivojlantirish lozim. Mamlakatimizda
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
66
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun, Markaziy bank transmission kanallarinin
g samarasini
inflyatsion targetlashga o‘tish orqali oshirish maqsadida uning mustaqilligini oshirish nihoyatda muhim
hisoblanadi.
Xalqaro kapital bozori rivojlanishining zamonaviy tendentsiyalarini o‘rgangan Qulmatov va
To‘ychiyevlarning (2022) fikricha
,
“xalqaro kapital bozori moliyaviy globallashuv jarayoni mahsuli
bo‘lib, industrial mamlakatlarning umumjahon miqyosida iqtisodiy samaradorligini keskin oshirdi.
Lekin, bu jarayon rivojlanayotgan mamlakatlar rivojiga ijobiy ta’sirdan ko‘ra ko‘proq salbiy ta’sir
ko‘rsatishi hozirda barchaga ayon bo‘lib qoldi. Buning sababi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti
industrial davlatlar iqtisodiyotiga ko‘proq bog‘liqdir”
.
Iqtisodiy adabiyotlarda fond bozori va qimmatli qog‘ozlar bozori bir xil mazmunda
gi
tushunchalar sifatida talqin etilgan. Shu sababli avvalo ushbu tushunchalarning turli davrlarda tadqiqot
olib borgan iqtisodchi-
olimlarning ilmiy ishlarida yoritilishini o‘rganish maqsadga muvofiq, deb
hisoblaymiz.
Kapital bozorining iqtisodiy mohiyati, zaruriyati, tasniflanishi hamda uning mamlakatdagi
iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdagi o‘rni haqida ko‘plab iqtisodchilar ilmiy tadqiqotlar olib borishgan.
Sohaning etakchi olimlaridan Azizovning (2020) fikricha, kapital bozori aholining bo‘sh turgan
mablag
’lari iqtisodiyot tarmoqlariga jalb qilinishida, xorijiy to‘g’ridan
-
to‘g’ri investitsiyalar oqimi
ko‘payishida muhim ahamiyat kasb etadi. O‘z navbatida, fond bozori moliya bozorining tarkibiy qismi
sifatida kredit bozori bilan raqobatga kirishishi kapital
bozorida o‘ziga xos raqobat muhitini yuzaga
keltiradi. Bundan esa iqtisodiyot, qolaversa, farovonlik oshishi hisobiga aholi yutadi. Yana bir yetakchi
iqtisodchi olim professor Elmirzayevga (2019) ko‘ra, pul bozorida naqd pul, qisqa muddatli to‘lov
vositala
ri, bir yilgacha bo‘lgan qisqa muddatli jamg’armalar muomalasi tashkil etiladi. Kapital bozorida
esa “uzun pullar” muomalasi tashkil etilib, unda asosan aktsiyalar va obligatsiyalar amal qiladi.
Muomala muddati esa bir yildan ortiq bo‘ladi. Kapital bozori
ning pul bozoridan asosiy farqli jihati
uzoq muddatli investitsiyalardan foydalanilishi bilan izohlanadi va kapital bozorining iqtisodiy
mohiyatini aniqlashning asosiy mezoni sifatida bozor ishtirokchilari o‘rtasida kapitalni qayta
taqsimlash va kapitalni
jamg’armalardan investitsiyalarga transformatsiya qilish bilan bog’liq
funksiyalarning o‘zaro bog’liqligi deb hisoblaydi.
Zamonaviy iqtisodchilar Berzon, Buyanov (2019) kapital bozorini ishlab chiqarish omillari
umumiy bozorining ajralmas qismi sifatida iz
oh berishgan. Ular buni tushunish uchun “kapital”
toifasining mazmunini aniqlash kerak deb hisoblaydi. Ya’ni, kapital
-
bu pul, ish haqi to‘lovlari, ishlab
chiqarishni rivojlantirish uchun investitsiyalar ekanligi qabul qilingan. Rossiya Federatsiyasida xizmat
ko‘rsatgan fan arbobi professor Beloglazovaga (2015) ko‘ra, “Kapital bozori
-
bu uzoq pullar, ya’ni bir
yildan ortiq muddatga ega bo‘lgan mablag’lar muomalada bo‘lgan moliya bozorining bir qismidir”
Mamlakat iqtisodiyotida kapital bozori segmentlari
samarali faoliyat olib borishi uchun ma’lum
bir shart-
sharoitlar yaratilgan bo‘lishi kerak. Kapital bozorining eng katta segmenti valyuta bozoridir,
chunki u juda ko‘p sonli operatsiyalarni amalga oshiradi. Valyuta segmenti tashqi savdo operatsiyalariga
xi
zmat qiladi va bu yerda valyuta kursining o‘zgarishidan daromad oladigan eng spekulyativ
operatsiyalar amalga oshiriladi.
Kapital bozorining ikkinchi yirik segmenti sug’urta xizmatlari bozoridir. Daromadning katta qismi
sug’urtalovchilarning badallari hi
sobiga olinadi. Ushbu turdagi xizmatlarni taqdim etuvchi
kompaniyalar turli o‘lchamlarda bo‘lishi mumkin, ammo eng katta ishtirokchilar transmilliy
kompaniyalardir. Bu ishlab chiqarish sektori, shuningdek, uy xo‘jaligi sektori manfaatlariga xizmat
qiladi.
Kapital bozorining yana bir muhim segmenti fond bozoridir. Zero, qimmatli qog’ozlar bozori
moliyalashtirishning eng muhim manbalaridan biri bo‘lib, odatda iqtisodiyotning barometri sifatida tan
olinadi. U har xil turdagi qimmatli qog’ozlar, shuningdek de
rivativlar - fyuchers va optsionlar bilan
savdo qiladi. Ushbu segment omonatchilarni yanada faol investitsiya faoliyatiga undaydi va eng muhimi,
mablag’larni qayta taqsimlash imkonini beradi. Real sektor vakillari ko‘pincha qo‘shimcha moliyaviy
daromad oli
sh maqsadida moliyaviy aktivlarining bir qismini qimmatli qog’ozlarda saqlaydilar. Bundan
tashqari, ular turli vaqt oralig’ida risklar va daromadlarni taqsimlash imkonini beruvchi investitsiya
portfellaridan foydalanadilar.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada ilmiy abstraktsiyalash, tasviriy statistika, ekspert baholash, guruhlashtirish, dinamik
tahlil usullaridan foydalanilgan.
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
67
Tahlil va natijalar.
Dunyo bo‘ylab fond bozori faoliyatiga hukumatning aralashuv siyosati doimiy ta’sir ko‘rsatadi
.
2020-yilning birinchi yarmida jahon mamlakatlari COVID-
19 pandemiyasini e’lon qilganidan so‘ng, fond
bozorlari oldingi global moliyaviy inqirozlar (masalan, 1930-, 1987- va 2008-yillar) va Ispan grippi,
SARS va Ebola pandemiyasi davridagi darajalarga nis
batan ham misli ko‘rilmagan yuqori
volatillik(o‘zgaruvchanlik)ni qayd etdi.
Qimmatli qog‘ozlar moliya bozorida amal qiladigan moliyaviy instrumentlarning boshqa
turlaridan farqli o‘laroq eng katta va alohida bozoriga ega bo‘lgan guruhini tashkil etganligi
munosabati
bilan uni o‘rganish alohida yondashuvni talab etadi.
Qimmatli qog‘ozlar iqtisodiyotda o‘z ahamiyati, o‘rni va funksiyalarini allaqachon isbotlaganligiga
qaramay, ularning mazmuni to‘g‘risida hanuzgacha qizg‘in bahslar davom etmoqda. Qimmatli qog‘ozlar
bozorida bir paytning o‘zida bozor aylanmasining ob’ekti hamda tomonlarga mulkiy va boshqa turdagi
huquqlar bilan birga, majburiyatlarni ham berish xususiyatiga ega bo‘lganligi bois, ularning iqtisodiy
mohiyatini aniqlashda ushbu iqtisodiy hodisanin
g ham iqtisodiy, ham yuridik jihatlarini o‘zida
jamlovchi integratsiyalashgan yondashuv haqida fikr yuritish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Yuqoridagi ta’riflardan kelib chiqqan holda, “fond bozori” va “qimmatli qog‘ozlar bozori”ni bir xil
mazmundagi tushunchal
ar sifatida qarashni o‘rinli, deb hisoblaymiz. Bir vaqtning o‘zida qimmatli
qog‘ozlar fond bozori (qimmatli qog‘ozlar bozori)da harakatlanadi.
Fond bozori -
qimmatli qog‘ozlar emissiyasi va ularning oldi
-
sotdisi bilan shug‘ullanadigan soha
va qimmatli qog‘ozlar muomalasi bo‘yicha moliyaviy munosabatlar majmui bo‘lib, uning asosiy vazifasi
“jamg‘arma
-
investitsiya” mexanizmini ishga tushirish, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga va
texnika taraqqiyotiga zarur bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni to‘plash va ta
qsimlash, yuridik va jismoniy
shaxslarning sarmoyalarini jalb qilish, ularni yanada ko‘paytirish va iqtisodiyot tarmoqlariga
yo‘naltirish orqali iqtisodiyotning modernizatsiyalashuvini ta’minlash kabilardan iborat. Shuningdek,
fond bozori va unda faoliyat
ko‘rsatayotgan vositachilar moliyaviy tizimning tarkibiy qismi bo‘lib,
ortiqcha mablag‘larni investorlardan iste’molchilarga qayta taqsimlash jarayonini tezlashtirishga
imkoniyat beradi.
Fond bozorida bir paytning o‘zida bozor aylanmasining ob’ekti hamda t
omonlarga mulkiy va
boshqa turdagi huquqlar bilan birga, majburiyatlarni ham berish xususiyatiga ega bo‘lganligi bois,
ularning iqtisodiy mohiyatini aniqlashda ushbu iqtisodiy hodisaning ham iqtisodiy, ham yuridik
jihatlarini o‘zida jamlovchi integratsiyal
ashgan yondashuv haqida fikr yuritish maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
Fond bozorida bo‘sh turgan
apitaliga aylantirish, so‘ngra
uni ishlab chiqarish jarayonlari ishtirokchilari (banklar, korxonalar, firmalar, shuningdek, mamlakat
a
holisi) o‘rtasida taqsimlash munosabatlari: qimmatli qog‘ozlar, korxonalarning aktsiyalari hamda
davlat obligatsiyalari bilan oldi-sotdi operatsiyalari olib boriladi. Fond bozori pul kapitalining qayta
taqsimlanishida ishtirok etadigan banklar, fond birjalari va boshqa moliya-kredit muassasalari
majmuini o‘z ichiga oladi. Kapital bozori
pul bozori bilan birga iqtisodiyotning tarmoqlari va hukumat
uchun tashqi kapital manbai hisoblanadi, ssuda kapitaliga talab va taklifni shakllantiradi.
Ka
pital bozori kompaniyalar va davlatning qisqa muddatli qimmatli qog‘ozlari bilan ham
shug‘ullanadi. Kapital bozori qimmatli qog‘ozlarni sotuvchilar va sotib oluvchilar, ixtisoslashgan fond
brokerlari, savdo va tijorat banklari, markaziy bank, pensiya fondlari,
a kompaniyalari,
investitsiya kompaniyalari, sanoat korxonalari, xorijiy investorlar, korxonalar, tashkilotlar ishtirok
etadilar. Manbalar va kiritilgan sohalariga qarab xalqaro va milliy kapital bozorlari bor (valyuta bozori,
birja).
Kapital bozori ikki asosiy vazifani bajaradi:
a)
birlamchi bozor yoki yangi emissiya bozori, bunda investitsiya va boshqa maqsadlar uchun
zarur bo‘ladigan kapital yangi aktsiya,
a boshqa qimmatli qog‘ozlarni chiqarish hisobiga
shakllantiriladi;
b)
ikkilamchi bozor, bunda mavjud
r bilan operatsiyalar
olib boriladi. Ikkilamchi bozor qimmatli qog‘ozlarni sotuvchilardan xaridorlar qo‘liga o‘tishni
engillashtiradi. Kapital bozori mamlakat moliya t
izimida muhim o‘rin egallab, aholining jamg‘arilgan
mablag‘larini investitsiyalarga va investitsiyalarni qimmatli qog‘ozlar portfeliga aylantirish mexanizmi
bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekistonda 200 dan ortiq brokerlik idoralariga ega bo‘lgan “Toshkent”
994 yildan boshlab qimmatli qog‘ozlar savdosi bilan shug‘ullanadi.
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
68
Kapital bozori (qimmatli qog‘ozlar bozori) moliya tizimining asosiy bo‘g‘ini sifatida uning
barqarorligini ta’minlash, mamlakat raqobatbardoshligini oshirishga ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omil
hisoblanadi. Shu bois rivojlangan mamlakatlarda undan iqtisodiyotga investitsiya jalb qilishning asosiy
vositalaridan biri sifatida keng foydalaniladi. Negaki, kapital bozori rivojlanmasa, raqobatbardosh
iqtisodiyotni shakllantirish hamda investitsiyaviy faollikni oshirish borasidagi barcha harakatlar
besamar ketadi. Shu ma’noda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021
-
yil 13apreldagi “Kapital
bozorini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PF
-6207-son Farmoni bilan
mamlakatimizda kapital bozorini rivojlantirish yuzasidan aniq vazifalar belgilab berilganligi kapital
bozorini taraqqiy ettirish borasida muhim qadam bo‘ldi, deyish mumkin (
Farmon 2021).
Har qanday biznes subyekti, u xoh jismoniy, xoh yuridik shaxs bo‘lsin, o‘zining biron tadbirkorlik
faoliyatini amalga
oshirish uchun aksariyat holatlarda qo‘shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezadi.
Bizga ma’lumki, bugungi kunda ko‘pgina ijtimoiy
-iqtisodiy loyihalarni moliyalashtirish manbasi sifatida
davlat tomonidan beriladigan mablag’lar yoki tijorat banklarining
kreditlari asosiy dastak vazifasini
bajarib kelmoqda. Shuning uchun ham moliyaviy bozorni taraqqiy ettirish bo‘yicha hukumatimiz oldida
turgan asosiy vazifalardan biri kapital bozorini rivojlantirish, qaysidir ma’noda uni bozor
iqtisodiyotining samarali elementiga aylantirish va harakatga keltirish masalasi hisoblanadi. Bu borada
amalga oshirilishi belgilangan ishlarning normativ-
huquqiy asosi sifatida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2021-yil 13-
apreldagi “Kapital bozorini yanada rivojlantirish chor
a-tadbirlari
to‘g’risida”gi PF
-6207-
sonli Farmoni hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022
-yil 17-
yanvardagi “Kapital bozorini qo‘llab
-quvvatlashning samarali mexanizmlarini joriy etishga doir
qo‘shimcha chora
-
tadbirlar to‘g’risida”dagi PQ
-90-son
Qarorlarini keltirib o‘tish o‘rinli. Ushbu me’yoriy
hujjatlarda kapital bozorini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari belgilab berilgan bo‘lib, ular
quyidagilar (Qaror 2022):
-
kapital bozorining raqobatbardoshligini oshirish va uning kapitallashuvini 2023-yil yakuniga
qadar 45 trln. so‘mga yetkazish, bank tomonidan kreditlashga muqobil bo‘lgan samarali
moliyalashtirish mexanizmini yaratish;
-
xalqaro moliya bozorlari bilan faol integratsiyalashuv, zamonaviy axborotkommunikatsiya
texnologiyalaridan keng f
oydalanish va xorijda muvaffaqiyatli sinovdan o‘tgan ilg’or yondashuvlarni
qo‘llash orqali barcha toifadagi investorlar uchun kapital bozorining qulayligini oshirish;
-
kapital bozorining uyg’un faoliyati va uning barcha segmentlari rivojlanishini ta’minlash orqali
2023-yil yakuniga qadar respublika va hududiy investitsiya dasturlari doirasida loyihalarning qimmatli
qog’ozlar chiqarish orqali moliyalashtirilgan qismini 5 foizga yetkazish;
-
sohaga ilg’or xalqaro amaliyotni joriy qilish, ortiqcha to‘siqlar va cheklovlarni bartaraf etish
orqali fond bozorida rivojlanish maqsadlariga yo‘naltirilgan
investitsiyalarni faol moliyalashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;
-
xalqaro mezonlar va tajribalarni joriy qilgan holda, kapital bozorini tartibga solishning
yaxlitligini va tizimli tavakkalchiliklarning oldini olishni ta’minlovchi qonunchilik bazasini yaratish;
-
kapital bozorini zamonaviy talablarga javob beradigan kadrlar bilan ta’minlash tizimini
rivojlantirish, istiqbolli, shu jumladan xorijiy mutaxassislarni jalb qilish uchun jozibador shart-
sharoitlarni yaratish;
-
kapital bozori uchun soha mutaxassislarini tayyorlash va qayta tayyorlash, ularning malakasini
oshirishni tizimli yo‘lga qo‘yish;
-
minoritar investorlar, kapital bozorining boshqa ishtirokchilari hamda aholi keng
qatlamlarining bilimlari, ko‘nikmalari va moliyaviy savodxonligini oshirishni qo‘llabquvvatlash
dasturlari doirasida 2023-yil yakuniga qadar 40 ming nafar aholini qamrab olish.
Xulosa va takliflar.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, samarali faoliyat ko‘rsatuvchi fond
bozori iqtisodiy o‘sish sur’atlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan omillardan biridir. Rivojlangan fond bozori
korxonalarga katta hajmdagi sarmoya talab qiluvchi loyihalarni moliyalashtirishda risklarni munosib
baholash va diversifikatsiyalash, mablag’larni samarali jalb qilish imkonini beradi. Bundan tashqari,
fond bozori iqtisodiy tendentsiyalarning indikatori bo‘lib xizmat qilishi mumkin, bu esa manfaatdor
tomon
larga (shu jumladan, hukumatga) o‘zining harakatlar strategiyasini ishlab chiqish va samarali
amalga oshirilishiga imkon beradi.
Fond bozorini davlat tomonidan tartibga solishning asosiy elementlaridan biri fond bozori
to‘g’risidagi qonunchilikning uning
ishtirokchilari tomonidan amal qilinishi ustidan nazoratdir. Nazorat
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
69
organlari tajribasi hamda qimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilari faoliyatini umumlashtirish bo‘yicha
nazorat elementlarini uslubiy jihatdan tizimlashtirish lozimdir. Yuqoridagilardan kelib chiqib,
fikrimizcha, fond bozorini davlat tomonidan tartibga solish tizimini bilvosita (to‘g’ridan
-
to‘g’ri) va
bevosita usullarga ajratish mumkin.
Rivojlanayotgan fond bozorining rivojlangan bozorga aylanish jarayonini o‘rganish natijasida
ushbu jarayonning asosiy iqtisodiy, texnik va siyosiy muammolari aniqlandi.
Iqtisodiy muammolarga iqtisodiy rivojlanish muammolarini hal etish, xususan, iqtisodiyotning
moliyaviy jihatdan to‘yinganlik darajasini oshirish, jamoaviy investitsiyalash tizimini rivoj
lantirish va
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni barqarorlashtirish kiradi.
Rivojlanayotgan va rivojlangan fond bozorlari tahlili shuni ko‘rsatdiki, iqtisodiyot pul resurslari
bilan qanchalik to‘yingan bo‘lsa, xo‘jalik aylanmasida qimmatli qog‘ozlar komponen
ti shunchalik yuqori
bo‘ladi, yalpi ichki mahsulotga nisbatan fond bozori kapitallashuvi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Fond bozorining rivojlanishi bevosita iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish siyosatiga bog‘liq, ammo
rivojlanayotgan mamlakatlar har doim ha
m to‘g‘ri va malakali siyosat olib boravermaydi. Zamonaviy
sharoitda mamlakatning iqtisodiy o‘sishi ushbu iqtisodiyot tovar va moliya bozorlarining jahon
bozorlariga dinamik ravishda integratsiyalashuviga bevosita bog‘liq bo‘lib, bu o‘z navbatida bozorlarn
i
erkinlashtirishni talab etadi. Biroq moliya sektorini erkinlashtirish bozor riski (tavakkalchiligi)
ko‘lamini hisobga olgan holda mutanosib ketma
-ketlikda amalga oshirilishi kerak.
Rivojlanayotgan fond bozorini rivojlangan bozorga aylantirishning texnik vazifalari
quyidagilardan iborat: jahon fond bozoriga samarali integratsiya qilish uchun zarur infratuzilmani
ta’minlash va fond bozoridagi faoliyatni tartibga soluvchi qonunchilik bazasini takomillashtirish.
Ko‘pgina rivojlanayotgan fond bozorlariga xos
bo‘lgan muammo shundaki, rivojlanayotgan
mamlakatlarda odatda fond bozori infratuzilmasini rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan davlat va
jamiyatning e’tibori yetarli darajada bo‘lmaydi, davlat tomonidan qo‘llab
-quvvatlanmaydi. Binobarin,
fond bozorining rivojlanganligi uning mamlakat uchun qanchalik dolzarb va muhim ekanligiga bevosita
bog‘liq bo‘lib, bu davlatning xohish va qat’iyatida o‘z aksini topadi. Shuningdek, davlatning siyosiy
qo‘llab
-quvvatlovi milliy fond bozori manfaatlarini xalqaro moliya bozorlarida himoya qilish shaklida
ham ayniqsa muhimdir.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Azizov U.O‘.
(2020)
“Kapital bozori: Iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi drayver”
https://finance.uz/index.php/uz/fuz-menu-biznes-uz/6939-kapital-bozoriitisodijsishni-ta-minlovchi-
drajver
Elmirzayev S.E. (2019) va boshqalar. Moliya bozori. Darslik /
–
T.: “IQTISODMOLIYA”, –
324 b.
Farmon (2021)
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021
-yil 13-
apreldagi “Kapital bozorini
yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g’risida”gi PF
-6207-sonli Farmoni
Qulmatov Ch., To‘ychiyev N.
(2022) Xalqaro kapital bozori rivojlanishining tendentsiyalari.
Экономика. Научно
-
аналитический электронный журнал. Выпуск № 2. Июль
e-journal.uz
Qaror (2022)
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022
-yil 17-
yanvardagi “Kapital bozorini
qo‘llab
-quvvatlashning samarali mexanizmlarin
i joriy etishga doir qo‘shimcha chora
-tadbirlar
to‘g’risida”dagi PQ
-90-son Qarori
Xojimatov R.X. (2019) Fond bozorini rivojlantirish xususiyatlari va istiqbolli bank vositalari.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 2,
mart-aprel.
