Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
78
EKSPORT VA IMPORTNI IQTISODIY OʼSISHGA SOLIQLAR ORQALI IJOBIY TAʼSIRINI
QOʼLLAB
-QUVVATLASH TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH
Zoxidov Isojon Yunusjon oʼgʼli
Toshkent shaxar Shayxontohur tumani “Gulobod”
MFY tadbirkorlikni rivojlantirish, aholi bandligini taʼminlash va kambagʼallikni
qisqartirish masalalari boʼyicha tuman hokimining yordamchisi
Аnnotatsiya.
Maqolada mamlakatimizda eksport va
importning iqtisodiy oʼsishga ijobiy taʼsirini
qoʼllab
-
quvvatlash tizimini takomillashtirish ahamiyati oʼsganligining sabablari hamda yangi jihatlarini
yoritishga harakat qilingan. Samarali tashqi iqtisodiy faoliyatga oid jahon amaliyoti va eksport va
impo
rtni soliqlar orqali ragʼbatlantirish mexanizmining zamonaviy trendlari tajribalarini oʼzlashtirish
asosida uning samarali vosita va usullarini qoʼllash xususiyatlari va vazifalari bayon etilgan. Oʼzbekiston
Respublikasini 2030-yilgacha ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish istiqbollarida samarali eksportning iqtisodiy
oʼsishga ijobiy taʼsirini qoʼllab
-
quvvatlash yoʼnalishlari asoslab berilgan.
Kalit soʼzlar:
tashqi iqtisodiy faoliyat,eksport, import, eksport saloxiyati, iqtisodiy oʼsish, import
ulushi oʼsishining
tizimli muammolari, eksport operatsiyalarini moliyalashtirish eksportni moliyaviy
qoʼllabquvvatlash, eksportga koʼrsatiladigan moliyaviy xizmatlar, soliq, byudjet siyosati, byudjet, soliq
mamurchiligi, yirik soliq to‘lovchilar, xorij tajribasi, soliq salo
hiyati, soliq yuki, soliq stavkasi, soliq
imtiyozlari.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ СИСТЕМЫ ПОДДЕРЖКИ ПОЛОЖИТЕЛЬНОГО ВЛИЯНИЯ ЭКСПОРТА
И ИМПОРТА НА ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ ЗА СЧЕТ НАЛОГОВ
Зохидов Исоджона Юнусжон угли
г.Ташкент Шайхонтохурский район «Гулобод» МФЮ
Помощник акима района по вопросам развития предпринимательства,
обеспечения занятости и сокращения бедности
Аннотaция.
В статье предпринята попытка прояснить причины и новые аспекты
возросшего значения совершенствования системы поддержки положительного влияния
экспорта и импорта на экономический рост в нашей стране. Описаны особенности и задачи
использования ее эффективных инструментов и методов на основе изучения опыта мировой
практики эффективной внешнеэкономической деятельности и современных тенденций
механизма стимулирования экспорта и импорта за счет налогов. В перспективах социально
-
экономического развития Республики Узбекистан до 2030 года обоснованы направления
поддержки положительного влияния эффективного экспорта на экономический рост.
Ключевые слова:
внешне экономическая деятельность, экспорт, импорт, экспортная
компетенция, экономический рост, системные проблемы увеличения доли импорта,
финансирование экспортных оперaций, финансовое обеспечение экспорта, финансовые услуги,
оказываемые экспорту, налог, бюджетная политика, бюджет, налоговое администрирование,
крупные налогоплательщики, зарубежный опыт, налоговый потенциал, налоговая нагрузка,
налоговая ставка, налоговые льготы.
II SON - IYUN, 2023
78-85
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
79
IMPROVING THE SYSTEM OF SUPPORTING THE POSITIVE IMPACT OF EXPORT
AND IMPORT ON ECONOMIC GROWTH THROUGH TAXES
Zohidov Isodjona Yunusjon Ugli
Tashkent city Shaikhontohur district "Gulobod" MFY Assistant to the district governor on the
issues of development of entrepreneurship, provision of employment and reduction of poverty
Abstract.
The article tried to highlight the reasons and new aspects of the increased importance of
improving the system of supporting the positive impact of export and import on economic growth in our
country. The characteristics and tasks of using its effective tools and methods are described based on
learning the experiences of the world practice of effective foreign economic activity and the modern trends
of the mechanism of promoting export and import through taxes. In the socio-economic development
prospects of the Republic of Uzbekistan until 2030, directions for supporting the positive effect of effective
export on economic growth are justified.
Key words:
foreign economic activity, export, import, export efficiency, economic growth, systemic
problems of import share growth, financing of export operations, financial support of exports, financial
services provided to exports, tax, budget policy, budget, tax administration, large tax payers, foreign
experience, tax potential, tax burden, tax rate, tax benefits.
Kirish.
Eksport va importni qo'llab-quvvatlash tizimi iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish va xalqaro
savdoni rivojlantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Soliqlar eksport va import faoliyati bilan
shug'ullanuvchi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning raqobatbardoshligiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi
mumkin. Shu bois eksport va importni soliq siyosati orqali qo‘llab
-quvvatlash tizimini takomillashtirish
bo‘yicha xorijiy tajrib
ani tahlil qilish zarur.
Ushbu tahlil savdo uchun ijobiy muhit yaratish va xalqaro tranzaktsiyalardan olinadigan iqtisodiy
foydani oshirish uchun mamlakatlar tomonidan qo'llaniladigan muvaffaqiyatli strategiya va
mexanizmlarni aniqlashga qaratilgan. O‘zbe
kistondagi siyosatchilar va manfaatdor tomonlar xorijiy
tajribani o‘rganish orqali eksport va import faoliyatini samarali qo‘llab
-quvvatlovchi va
rag‘batlantiruvchi soliq siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha qimmatli tushunchalarga
ega bo‘
lishlari mumkin. Ushbu tahlilda eksportyor va importchilar uchun soliq imtiyozlari,
soddalashtirilgan bojxona tartib-
taomillari, QQS va bojxona to‘lovlarining samarali rejimlari, savdoni
osonlashtirishning samarali choralari kabi turli jihatlar ko‘rib chiq
iladi. Shuningdek, u ushbu soliq
siyosatining iqtisodiy o'sish, ish o'rinlari yaratish, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar va umumiy
savdo ko'rsatkichlariga potentsial ijobiy ta'sirini o'rganadi.
Adabiyotlar sharhi.
Iqtisodchi olim Аshurovaning
(2018)
xulosasiga koʼra, soliq yukini optimallashtirish maqsadida
foyda soligʼi stavkasining pasaytirilishi byudjet daromadlarining ortishiga, soliq yukining kamayishiga
hamda YaIM ortishiga olib keladi.
Iqtisodchi olim Niyazmetovning (2018)
taʼkidlashicha, Oʼzbekistonda korxonalar foydasini
soliqqa tortishni xalqaro andozalarga uygʼunlashtirish maqsadida, foyda soligʼi stavkasini
tabaqalashtirish, bunda kichik biznes subʼektlari, qishloq xoʼjaligi korxona
lari va notijorat
tashkilotlariga uning nisbatan pastroq stavkasini va rentabellik darajasi yuqori faoliyat turlariga,
aksincha yuqoriroq stavkasini joriy yilish zarur.
Iqtisodchi olim Kanadalik professor Pintoning (2016)
qayd etishicha, foyda soligʼi stavkalari
xalqaro raqobatbardoshlikka sezilarli taʼsir qiladi. Shuningdek, soliq omillari xalqaro raqobatbarshlikni
baholashda muhim omil boʼlib, mamlakatning soliq tizimi
uning xalqaro raqobatbardoshligini
belgilaydigan asosiy faktori hisoblanadi. Mamlakatning xalqaro raqobatbardoshligiga taʼsir qiladigan
soliq tizimining 5 ta asosiy omillari mavjud. Xususan, foyda soligʼi stavkalari, boshqa soliqlar va
yigʼimlar, investitsiya xarajatlari uchun chegirmalar, soliq tizimining murakkabligi va toʼgʼridan
-
toʼgʼri
xorijiy investitsiyalar uchun soliq siyosati davlatning xalqaro raqobatbardoshligiga taʼsir qiladigan eng
muhim soliq omillari hisoblanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
80
Tadqiqot metodologiyasi.
Ilmiy izlanish jarayonida tadqiqot olib borishning guruhlash, tizimli qiyosiy taxlil va tizimli
yondashuv, korrelyatsion, regression, ekspert va taqqoslama tahlil, bashoratlash, ma’lumotlarga
statistik ishlov berish, guruhlash va shu kabi zamonaviy usullardan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Eksport va importning iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sirini soliqlar orqali qo‘llab
-quvvatlash tizimini
takomillashtirish O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishining hal qiluvchi yo‘nalishi hiso
blanadi. Ushbu
maqolada xalqaro savdo bilan shug'ullanuvchi korxonalar uchun qulay muhit yaratishga e'tibor qaratib,
mamlakatda soliq qo'llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish bo'yicha turli chora-tadbirlar va
strategiyalar o'rganildi. Tahlil eksport va import faoliyati bilan bog'liq joriy soliq siyosati va qoidalarini
o'rganishdan boshlanadi. Keyin u ushbu faoliyatning iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'siriga to'sqinlik
qiladigan potentsial qiyinchiliklar va to'siqlarni ta'kidlaydi. Hujjatda xorijiy mamlakatlar, xususan,
eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyoti muvaffaqiyatli bo‘lgan mamlakatlar tajribasiga tayangan holda, eng
yaxshi amaliyotlar va siyosat bo‘yicha tavsiyalar belgilangan. Eksportga yo‘naltirilgan soliq imtiyozlarini
o‘rnatish, bojxona tartib
-ta
omillarini soddalashtirish, savdo to‘siqlarini qisqartirish, savdoga
ko‘maklashish bo‘yicha chora
-
tadbirlarni ilgari surish asosiy e’tibor yo‘nalishlaridandir. Bundan
tashqari, hujjat soliqqa rioya qilishni rag'batlantiradigan va soliqdan bo'yin tovlashning oldini oluvchi
adolatli va shaffof soliq rejimini ta'minlash muhim. Eksport-
import faoliyati bilan shug‘ullanuvchi
tadbirkorlik sub’yektlari uchun qulay muhit yaratish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish, iqtisodiyotni
diversifikatsiya qilishga ko‘makl
ashishga qaratilgan. Ushbu yaxshilanishlarni amalga oshirish orqali
O‘zbekiston iqtisodiy o‘sish, yangi ish o‘rinlari yaratish va umumiy rivojlanish uchun xalqaro savdo
sektorining barcha imkoniyatlaridan foydalanishi mumkin.
Amerika Qo'shma Shtatlar soliq siyosati va eksport va importning iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sirini
qo'llab-quvvatlash bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishning uzoq tarixiga ega. Bu boradagi AQSh
tajribasining bir necha asosiy jihatlari:
AQSh hukumati eksportchilarni rag'batlantirish va qo'llab-quvvatlash uchun turli soliq
imtiyozlarini taklif qiladi. Masalan, Interest Charge Domestic International Sales Corporation (IC-DISC)
tovar yoki xizmatlarni eksport qiluvchi AQSh kompaniyalariga soliq imtiyozlari beradi. Chet eldan
olingan nomoddiy daromad (FDII) chegiri AQShning tegishli korxonalariga tovarlar yoki xizmatlar
eksportidan olingan daromadlar bo'yicha soliq majburiyatlarini kamaytirish imkonini beradi. AQSHda
korxonalarga keyinchalik eksport qilinadigan yoki eksport qilinadigan tovarlarni ishlab chiqarishda
foydalaniladigan import qilinadigan tovarlar uchun toʻlangan bojxona toʻlovlarini qaytarishni talab
qilish imkonini beruvchi bojxona toʻlovlarini kamaytirish dasturi mavjud. Ushbu dastur
eksportchilarning xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi va AQSh mahsulotlarining xalqaro
bozorlarda raqobatbardoshligini oshiradi. Ikki tomonlama soliqqa tortilishning oldini olish va xalqaro
savdoni rag'batlantirish uchun AQSh soliq tizimi korxonalarga eksportdan olingan daromadlar bo'yicha
xorijiy hukumatlarga to'lanadigan soliqlar uchun xorijiy soliq imtiyozlarini talab qilish imkonini beradi.
Ushbu qoida xalqaro savdo faoliyatidan olinadigan daromadlarni ortiqcha soliqqa tortishning oldini
olishga yordam beradi. AQSh xalqaro savdoni osonlashtirish uchun Erkin savdo zonalari (FTZ) va tashqi
savdo zonalarini (FTZ) tashkil etdi. Bu zonalar tadbirkorlik subyektlariga bojxona to‘lovlari, aktsiz
solig‘i, davlat va mahalliy soliqlarni to‘lashdan ozod qilish yoki kechiktirish kabi muayyan soliq
imtiyozlarini taqdim etadi.Shuningdek, ular import va eksportchilar uchun ma'muriy yuklarni
kamaytiradigan soddalashtirilgan bojxona tartiblarini taklif etadi. AQSh malakali ilmiy-tadqiqot va
tajriba-konstruktorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi, shu jumladan eksport uchun yangi mahsulotlar
yoki jarayonlarni ishlab chiqish bilan bog'liq bo'lgan korxonalar uchun soliq imtiyozlarini taqdim etadi.
Bu innovatsiyalar va texnologiya taraqqiyotini rag'batlantiradi, jahon bozorlarida raqobatbardoshlikni
oshiradi. AQSh hukumati korxonalarga eksport imkoniyatlarini o'rganish va kengaytirishga yordam
beruvchi savdoni rivojlantirish dasturlarini faol qo'llab-quvvatlaydi. Ushbu dasturlar moliyaviy yordam,
bozorni o'rganish, eksport bo'yicha treninglar va biznesga xalqaro savdoning murakkabliklarini hal
qilishda yordam berish uchun xizmatlarni taqdim etadi. Qo'shma Shtatlar ikki tomonlama soliqqa
tortishdan qochish va xalqaro savdoni rivojlantirish uchun ko'plab mamlakatlar bilan soliq
shartnomalari tuzdi. Bu shartnomala
r mamlakatlar oʻrtasida soliqqa tortish huquqlarini taqsimlash,
ushlab qolinadigan soliqlarni kamaytirish va soliq nizolarini hal qilish mexanizmlarini taqdim etadi. Ular
transchegaraviy tadbirkorlik faoliyati uchun yanada qulay soliq muhitini yaratadi. Umuman olganda,
AQSh tajribasi eksport va importning iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sirini qo'llab-quvvatlovchi soliq siyosati
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
81
va chora-tadbirlarini amalga oshirish muhimligini ko'rsatadi. Soliq imtiyozlarini taqdim etish, bojxona
tartib-taomillarini soddalashtirish, savdoni rag'batlantirish dasturlarini taklif qilish va xalqaro soliq
shartnomalariga kirish orqali AQSh eksportchilar va importchilar uchun qulay ishbilarmonlik muhitini
yaratib, uning iqtisodiy o'sishi va global raqobatbardoshligiga hissa qo'shdi.
Rossiya soliqlar orqali eksport va importning iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sirini qo'llab-quvvatlash
tizimini takomillashtirish bo'yicha turli chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Rossiya eksportchilarni
qo‘llab
-quvvatlash uchun bir qancha soliq imtiyozlarini taqdim etadi. Jumladan, mamlakatimizda kichik
va o‘rta eksport qiluvchilar uchun soliq yukini kamaytirish va soliq hisobotini soddalashtirish imkonini
beruvchi soddalashtirilgan soliq rejimi joriy etildi. Bundan tashqari, eksport bilan bog'liq ayrim
xarajatlar, masalan, transport xarajatlari va marketing xarajatlari soliqqa tortilishi mumkin. Rossiyada
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va eksportga yo'naltirilgan sanoatni rivojlantirish uchun soliq
imtiyozlarini beruvchi maxsus iqtisodiy zonalar (SEZ
) tashkil etildi. Ushbu EIZlar o‘z chegaralarida
faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari uchun soliq imtiyozlari yoki yuridik shaxslardan
olinadigan daromad solig‘i, mol
-
mulk solig‘i va yer solig‘i bo‘yicha chegirmalarni taklif etadi. Bu eksport
fao
liyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar uchun qulay soliq muhitini yaratadi. Eksportchilarni qo‘llab
-
quvvatlash va ularning faoliyatidagi moliyaviy yukni kamaytirish uchun Rossiya Qo‘shilgan qiymat
solig‘ini (QQS) qaytarish mexanizmini joriy qildi. Eksport
chilar eksport maqsadlarida foydalanilgan
tovarlar yoki xizmatlar uchun to‘langan QQS bo‘yicha to‘lovlarni qaytarishni talab qilishlari mumkin, bu
esa ularning pul oqimi va xalqaro bozorlarda raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi. Rossiya
kompaniyalarni ayrim tarmoqlarga, shu jumladan eksport salohiyatiga ega bo'lgan sohalarga sarmoya
kiritishni rag'batlantirish uchun investitsion soliq imtiyozlarini joriy qildi.Ushbu soliq imtiyozlari
korxonalarga investitsiya xarajatlaridan kelib chiqqan holda soliq majburiyatlarini kamaytirish
imkonini beradi, eksportga yo'naltirilgan tarmoqlarga investitsiyalarni rag'batlantiradi va iqtisodiy
o'sishni rag'batlantiradi. Rossiya ikki tomonlama soliqqa tortishning oldini olish va xalqaro savdoni
rivojlantirish maqsa
dida koʻplab davlatlar bilan ikki tomonlama soliqqa tortishdan qochish toʻgʻrisida
bitimlar (DTA) tuzdi. Ushbu kelishuvlar soliqqa tortish huquqlarini taqsimlash, transchegaraviy
to‘lovlar bo‘yicha ushlab qolish soliqlarini kamaytirish va soliq nizolarini
hal etish mexanizmlarini
nazarda tutadi. DTAlar eksport va import faoliyati bilan shug'ullanuvchi tadbirkorlik sub'ektlari uchun
yanada qulay soliq muhitini yaratadi. Rossiya hukumati eksportchilarni moliyaviy va nomoliyaviy
qo‘llab
-quvvatlash maqsadida ek
sportni rivojlantirish bo‘yicha turli dasturlarni amalga oshirdi. Ushbu
dasturlar bozorni o'rganish, xalqaro savdo yarmarkalarida ishtirok etish, eksportni ilgari surish
kampaniyalari va eksport kreditlarini sug'urtalash va boshqa tashabbuslarni moliyalashtirishni taklif
qiladi. Ushbu sa'y-harakatlar Rossiya eksportchilarining raqobatbardoshligini oshirish va ularning
xalqaro bozorlarda o'sishini qo'llab-quvvatlashga qaratilgan. Rossiya tajribasi eksport va importning
iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sirini qo'llab-quvvatlash uchun soliq choralari va imtiyozlarini amalga
oshirish muhimligini ta'kidlaydi. Soliq imtiyozlari, QQSni qaytarish, investitsion soliq imtiyozlarini
taqdim etish va xalqaro soliq shartnomalarida ishtirok etish orqali Rossiya eksportchilar va
importchilar uchun qulay muhit yaratish, iqtisodiy faollikni rag'batlantirish va jahon bozorida
mamlakatning mavqeini oshirishni maqsad qilgan.
Xitoy eksport va importning iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'siri uchun soliq qo'llab-quvvatlash tizimini
takomillashtirish bo'yicha turli chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Xitoy eksportini rag'batlantirish
uchun eksport solig'i chegirmalarini taqdim etadi. Eksportchilar qo'shilgan qiymat solig'i (QQS) va
eksport qilinadigan tovarlar uchun to'langan iste'mol solig'i bo'yicha to'lovlarni qaytarishni talab
qilishlari mumkin. Bu eksportchilarga soliq yukini kamaytirish va ularning xalqaro bozorlarda
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Xitoy ayrim tovarlar va xom ashyo importini
osonlashtirish uchun import bojlarini kamaytirish yoki ozod qilish siyosatini amalga oshirdi. Bu
mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun import qilinadigan materiallar tannarxini pasaytirish, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish va eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni qo‘llab
-
quvvatlashga qaratilgan. Xitoy tashqi savdo va investitsiyalarni rag'batlantirish uchun Erkin savdo
zonalarini (EZ) tashkil etdi. Bu zonalar oʻz chegaralarida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subʼyektlari
uchun turli soliq imtiyozlari, jumladan, bojxona
toʻlovlari, QQS va yuridik shaxslardan olinadigan
daromad soligʻi boʻyicha imtiyozlar yoki chegirmalar taqdim etadi. Bu import va eksport faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi korxonalar uchun qulay soliq muhitini yaratadi.
Xitoy xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va eksportga yo'naltirilgan sanoatni rivojlantirish uchun
Eksportni qayta ishlash zonalarini (EPZ) tashkil etdi. Bu zonalarda ishlab chiqarish va eksport faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlik sub’yektlari uchun soliq imtiyozlari, ya’ni soliq ta’tillari, soliq
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
82
stavkalari pasaytirilgan, soliqqa tortishning soddalashtirilgan tartiblari nazarda tutilgan.EPZ
kompaniyalarga global bozorlarda raqobatbardoshligini oshirish uchun qulay soliq siyosati va
infratuzilma imkoniyatlaridan foydalanish imkonini beradi. Xitoy turli sohalarda, jumladan, transport,
zamonaviy xizmatlar va ishlab chiqarishda biznes solig‘ini qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) bilan
almashtirish bo‘yicha tajriba dasturini amalga oshirdi. QQS islohoti soliq ma’muriyatchiligini tartibga
s
olish, tadbirkorlik sub’yektlarining soliq yukini kamaytirish va umumiy iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirishga ko‘maklashishga qaratilgan. Xitoy
xalqaro savdo bilan bog'liq xavflarni yumshatish uchun eksport kreditlarini sug'urtalash dasturlarini
o'rnatdi. Bu dasturlar chet ellik xaridorlar tomonidan to‘lovni to‘lamaganlik yoki kechiktirilgan
to‘lovlarni qoplashni ta’minlab, eksportchilarga debitorlik qarzlarini ta’minlash va pul mablag‘larini
samarali boshqarishga yordam beradi.
Xitoy tajribasi eksport va importning iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sirini qo'llab-quvvatlash uchun
maqsadli soliq choralari va imtiyozlarini amalga oshirish muhimligini ko'rsatadi. Eksport solig'i
bo'yicha chegirmalarni taklif qilish, import bojlarini kamaytirish, FTZ va EPZlarni yaratish, QQS bo'yicha
islohotlarni amalga oshirish va eksport kreditlarini sug'urtalashni ta'minlash orqali Xitoy xalqaro savdo
bilan shug'ullanadigan korxonalar uchun qulay soliq muhitini yaratdi. Ushbu chora-tadbirlar eksportga
yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni rivojlantirish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish, mamlakatning
umumiy iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo‘shishdan iborat.
O‘zbekiston
da valyuta operatsiyalari amalga oshirilishining asoslanganligi yuzasidan monitoring
olib borish tartibi dori-
darmon vositalarini import qiluvchi korxonalar boʼyicha amalga oshirilgan ishlar
qo‘ydagilarni tahlil qilamiz. “Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan valyuta operatsiyalari amalga
oshirilish
ining asoslanganligi yuzasidan monitoring olib borish tartibi toʼgʼrisida”gi Nizomga (АV roʼyxat
raqami 2467, 12.06.2013-
y.) (keyingi oʼrinlarda –
“Nizom” deb yuritiladi) muvofiq tijorat banklari va
davlat xizmati bojxona organlari tomonidan 9 turdagi maʼl
umotlar davlat soliq organlariga taqdim etib
kelinmoqda. Bunda, davlat soliq xizmati organlari:
-
tijorat banklari va davlat bojxona xizmati organlaridan olingan maʼlumotni elektron axborot
bazalaridagi hamda soliq organlarida mavjud boshqa maʼlumotlar aso
sida monitoring qilishi;
-
monitoring natijalari boʼyicha huquqbuzarlik faktlari sodir etilganligi tasdiqlanganda, davlat
soliq xizmati organlari tomonidan oʼz vakolatlari doirasida qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan
choralar koʼriladi yoki qonunchilik hujjatlariga muvofiq tegishli choralar koʼrish uchun materiallar
huquqni muhofaza qiluvchi organlarga yuboriladi.
Tijorat banklari tomonidan taqdim etilgan maʼlumotlar asosida soliq organlari norezidentlarning
Oʼzbekiston Respublikasi hududida olgan daromadlari boʼyicha norezidentlarning foyda soligʼi toʼgʼri
hisoblanganligi, xizmatlar import boʼyicha qoʼshilgan qiymat soligʼi toʼgʼri hisoblanganligini nazorat
qilib boradilar.
Bunda aniqlangan qoidabuzarliklar boʼyicha soliq organlari tomonidan vakolat
doirasida tegishli
choralar koʼrilib boradi. Shuningdek, ofshor hududlarga amalga oshirilgan toʼlovlar boʼyicha hamda
tovarlar yuqori narxda import qilinishi yuzasidan maʼlumotlar soliq organlari tomonidan transfert
narxlar shakllanishining hamda nazorat
qilinadigan chet el kompaniyalari daromadlariga soliqlar toʼgʼri
hisoblanishining nazorati borasida qoʼllaniladi. Ushbu yoʼnalishlar (Soliq kodeksining VI va VII
boʼlimlari) 2022
-
yilda kuchga kirgan boʼlib, mazkur borada soliq nazorati 2023
-yildan boshlab amalga
oshiriladi
49
.
Maʼlumot uchun: Soliq kodeksining 181
-
moddasiga asosan, taraflaridan birining roʼyxatdan
oʼtkazilish joyi, yashash joyi yoki soliq rezidentligi joyi ofshor yurisdiktsiya boʼlgan shaxs
hisoblanadigan bitimlar transfert narxlar shakllanishi doirasida nazorat qilinadigan bitimlar doirasiga
kiradi. Soliq kodeksining 204-moddasiga muvofiq, ofshor hududda joylashgan aktiv chet el kompaniyasi
yoki aktiv chet el xolding kompaniyasi nazorat qilinadigan chet el kompaniyasining foydasini soliq
solishdan ozod qilinmaydi.
Taʼkidlash joizki, Nizomda qayd etilgan mezonlar qaysi holatda shubhali deb topilishi va qaysi biri
boʼyicha qanday choralar koʼrilishi lozimligi aniq belgilanmagan. Tovarlar yuqori narxda import
qilinishi yoki ofshor hududlarga mablagʼlar oʼtkazilishi
qonunchilik buzilishiga olib kelishi
belgilanmagan va buning uchun javobgarlik choralari qonunchilikda qayd etilmagan.
Shuningdek, Nizomning 4-
bandida Oʼzbekiston Respublikasi Davlat bojxona qoʼmitasi har oyda,
hisobot oyidan keyingi oyning 5-sanasiga qadar, olib kirilayotgan (olib chiqilayotgan) tovarlarning
49
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi
-
Toshkent: G‘afur G‘ulom nashriyot uyi 2020.
- 640 b.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
83
bojxona rasmiylashtiruvida bojxona organiga tovarning faktura qiymatini eksport qiluvchi (import
qiluvchi) mamlakatda tovarning maʼlum qilingan qiymatiga nisbatan asossiz ravishda oshirish
(kamaytiris
h) maqsadida notoʼgʼri maʼlumotlar koʼrsatilgan hujjatlar taqdim etilganda (tasdiqlovchi
hujjatlar hamda xulosa ilova qilingan holda) Oʼzbekiston Respublikasi Davlat soliq qoʼmitasiga
yuborilishi belgilangan.
Bundan tashqari, asossiz ravishda import qiymat
ini oshirish holatlari Davlat bojxona qoʼmitasi,
Davlat soliq qoʼmitasi, Markaziy bank boshqaruvi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligining qarorlari
bilan Tovarlar tashqi savdosiga oid shartnomalar ijrosida asossiz ravishda import qiymatini oshirish,
eksport qiymatini pasaytirish holatlarini aniqlash Metodikasiga (keyingi oʼrinlarda –
“Metodika” deb
yuritiladi) muvofiq tasdiqlanadi.
Shu sababli, soliq organlari tomonidan yuqori narxda import qilinganlik holatlari boʼyicha
maʼlumotlar Iqtisodiy jinoyat
larga qarshi kurashish departamentiga yuboriladi. Yuqoridagilardan kelib
chiqib, Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2022
-yil 27-apreldagi PF-122-son Farmoni 2-ilovasi
bilan tasdiqlangan Yoʼl xaritasining 56
-
bandiga muvofiq, “Idoralararo valyuta nazorati” tizimini yaratish
asosida raqamlashtirish va yanada takomillashtirish maqsadida:
-
valyuta operatsiyalari amalga oshirilishining asoslanganligi yuzasidan maʼlumotlarni
shakllantirish va axborot almashinuvini tashkil etish tartibini;
- valyuta operatsiyalarini shubhali operatsiyalar deb topilishining mezonlari va alomatlari
aniqlash usullarini;
- valyuta operatsiyalari amalga oshirilishining asoslanganligi yuzasidan monitoring olib borish
tartibini belgilovchi “Valyuta operatsiyalari amalga oshi
rilishining asoslanganligi yuzasidan monitoring
olib borish tartibi toʼgʼrisidagi Nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori loyihasi Markaziy bank tomonidan
ishlab chiqilgan boʼlib, bugungi kunda tegishli vazirlik va idoralar bilan kelishilmoqda.
Hududiy davlat
soliq xizmati organlari tomonidan Nizomga va Metodikaga muvofiq Oʼzbekiston
Respublikasiga dori-
darmon vositalari (keyingi oʼrinlarda “tovarlar”) importini amalga oshirgan 44 ta
korxonalar tomonidan tovarlar asossiz ravishda yuqori narxda import qilinganli
gi holatlari oʼrganib
chiqildi.
Oʼrganish natijasida quyidagilar aniqlandi:
I. Davlat bojxona qoʼmitasining maʼlumotlariga asosan 2022
-
yil yanvarь
-
noyabrь oylari davomida
30 ta korxonalar tomonidan 141 ta holatda 5,4 mln.dollarlik tovarlar Oʼzbekistonga 7,
4 mln.dollarga
(yaʼni 2,0 mln.dollarga yuqori narxda) olib kirilgan. Ushbu holatlar yuzasidan hududiy davlat xizmati
soliq organlari tomonidan monitoring olib borilganda, 21 ta korxonalar tomonidan 107 ta holatda 258,1
ming dollarga yuqori narxda import qilingan tovarlar Metodikaga muvofiq qiymati asossiz oshirilgan
deb topilmagan.
Qolgan 34 ta holatda 16 ta korxonalar boʼyicha quyidagi ishlar amalga oshirilgan:
Аndijon viloyati dagi 1 ta korxona tomonidan 4 ta holatda jami 466,9 ming dollar miqdoridagi
tov
arlar import qilingan boʼlib, davlat bojxona xizmati organlarining maʼlumotiga asosan mazkur
tovarlarning eksport qiluvchi mamlakatdagi qiymati 247,3 ming dollarni tashkil etgan holda, tovarlar
narxi 219,6 ming dollarga oshirilgan. Namangan viloyatidagi 2 ta korxonalar tomonidan 2 ta holatda
jami 74,8 ming dollar miqdoridagi tovarlar import qilingan boʼlib, davlat bojxona xizmati organlarining
maʼlumotiga asosan mazkur tovarlarning eksport qiluvchi mamlakatdagi qiymati 31,2 ming dollarni
tashkil etgan holda, tovarlar narxi 43,6 ming dollarga oshirilgan. Toshkent shahar 9 ta korxonalar
tomonidan 11 ta holatda ja mi 1 013,5 ming dollar miqdoridagi tovarlar import qilingan boʼlib, davlat
bojxona xizmati organlarining maʼlumotiga asosan mazkur tovarlarning ekspo
rt qiluvchi mamlakatdagi
qiymati 410,9 ming dollarni tashkil etgan holda, tovarlar narxi 602,6 ming dollarga oshirilgan.
Yirik soliq toʼlovchilar boʼyicha hududlararo davlat soliq inspektsiyasidagi 4 ta korxonalar
tomonidan 17 ta holatda jami 1780,8 ming d
ollar miqdoridagi tovarlar import qilingan boʼlib, davlat
bojxona xizmati organlarining maʼlumotiga asosan mazkur tovarlarning eksport qiluvchi mamlakatdagi
qiymati 905,7 ming dollarni tashkil etgan holda, tovarlar narxi 875,1 ming dollarga oshirilgan. Davlat
bojxona qoʼmitasining maʼlumotlariga asosan 2021
-yil davomida 24 ta korxonalar tomonidan 201 ta
holatda 2,5 mln.dollarlik tovarlar Oʼzbekistonga 3,6 mln.dollarga (yaʼni 1,0 mln.dollarga yuqori narxda)
olib kirilgan. Ushbu holatlar yuzasidan hududiy davlat xizmati soliq organlari tomonidan monitoring
olib borilganda, 15 ta korxonalar tomonidan 180 ta holatda 194,9 ming dollarga yuqori narxda import
qilingan tovarlar Metodikaga muvofiq qiymati asossiz oshirilgan deb topilmagan.
Qolgan 21 ta holatda 11 ta
korxonalar boʼyicha quyidagi ishlar amalga oshirilgan:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
84
Samarqand viloyati 1 ta korxona tomonidan 2 ta holatda jami 68,5 ming dollar miqdoridagi
tovarlar import qilingan boʼlib, davlat bojxona xizmati organlarining maʼlumotiga asosan mazkur
tovarlarning eksport qiluvchi mamlakatdagi qiymati 43,0 ming dollarni tashkil etgan holda, tovarlar
narxi 25,5 ming dollarga oshirilgan. Toshkent shahar 7 ta korxonalar tomonidan 15 ta holatda jami
1006,7 ming dollar miqdoridagi tovarlar import qilingan boʼlib, davlat boj
xona xizmati organlarining
maʼlumotiga asosan mazkur tovarlarning eksport qiluvchi mamlakatdagi qiymati 488,9 ming dollarni
tashkil etgan holda, tovarlar narxi 517,7 ming dollarga oshirilgan. Toshkent viloyati 1 ta korxona
tomonidan 1 ta holatda jami 65,1
ming dollar miqdoridagi tovarlar import qilingan boʼlib, davlat bojxona
xizmati organlarining maʼlumotiga asosan mazkur tovarlarning eksport qiluvchi mamlakatdagi qiymati
19,5 ming dollarni tashkil etgan holda, tovarlar narxi 45,6 ming dollarga oshirilgan. Yirik soliq
toʼlovchilar boʼyicha hududlararo davlat soliq inspektsiyasidagi 2 ta korxonalar tomonidan 3 ta holatda
jami 348,4 ming dollar miqdoridagi tovarlar import qilingan boʼlib, davlat bojxona xizmati organlarining
maʼlumotiga asosan mazkur tovarlar
ning eksport qiluvchi mamlakatdagi qiymati 110,6 ming dollarni
tashkil etgan holda, tovarlar narxi 237,8 ming dollarga oshirilgan.
Xulosa va takliflar.
Eksport va importning iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sirini soliqlar orqali qo‘llab
-quvvatlash tizimini
t
akomillashtirish bo‘yicha.
Eksportga yo‘naltirilgan korxonalarni rag‘batlantirish maqsadida eksportyorlar uchun soliq
imtiyozlarini, masalan, korporativ soliq stavkalarini pasaytirish yoki imtiyozlarni berish. Xom ashyo va
oraliq tovarlarni olib
kirishni osonlashtirish uchun import qiluvchilar uchun bojxona to‘lovlarini
kamaytirish yoki imtiyozlar kabi soliq imtiyozlarini joriy etish.
Tovarlarni portlar va chegaralarda rasmiylashtirishni tezlashtirish uchun bojxona tartib-
taomillarini soddalashtir
ish. Import va eksport jarayonlarida qog‘ozbozlikni qisqartirish va
samaradorlikni oshirish uchun elektron bojxona tizimini joriy etish. Barqarorlik va shaffoflikni
ta'minlash uchun bojxona bahosi va tasnifi bo'yicha aniq yo'riqnomalarni belgilang.
Soliq shaffofligi va aniqligini oshirish: Eksport va import bilan bog'liq soliq qonunlari va
qoidalarining shaffofligini ta'minlash. Transchegaraviy operatsiyalarni soliqqa tortish bo'yicha aniq
ko'rsatmalar berish va soliq qoidalarini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish.Aniqlikni ta'minlash va
soliq bilan bog'liq har qanday muammolarni zudlik bilan hal qilish uchun oldindan qaror qabul qilish va
nizolarni hal qilish mexanizmlarini takommilashtirish.
Eksportchilar va importchilarni moliyaviy qo'llab-quvvatlash uchun ixtisoslashtirilgan
moliyalashtirish dasturlari yoki fondlarini tashkil etish. Banklar va moliya institutlarini eksport va
import faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlik sub’ektlariga imtiyozli kreditlash shartlarini taklif
qilishni rag‘batlant
irish. Xalqaro savdo operatsiyalari bilan bog'liq risklarni kamaytirish uchun eksport
kreditlarini sug'urtalash sxemalarini ishlab chiqish.
Eksport va import jarayonlarini boshqarishda biznesga yo'l-yo'riq va yordam berish uchun
savdoni rag'batlantirish agentliklari va sanoat birlashmalari bilan hamkorlik qilish.
Ushbu taklif etilayotgan chora-tadbirlarni amalga oshirish soliq siyosati orqali eksport va
importning iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sirini qo‘llab
-quvvatlash tizimini takomillashtirishga yordam
beradi. Soliq imtiyozlarini berish, bojxona tartib-taomillarini soddalashtirish, soliq shaffofligini
ta’minlash, eksport va importni moliyalashtirish va yordam berish orqali O‘zbekiston xalqaro savdo
bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlik sub’ektlari uchun qulay
sharoit yaratishi mumkin. Bu iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish, bandlik imkoniyatlarini yaratish, eksport va
import tarmoqlarining raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi.Eksport va importning iqtisodiy
o‘sishga ijobiy ta’sirini qo‘llab
-quvvatlashda ushbu chora-tadbirlarning samaradorligi va dolzarbligini
ta’minlash uchun doimiy baholash, monitoring va manfaatdor tomonlarni diqqat bilan ko'rib chiqishi
kerak.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Pinto, O. (2016). Tax Factors affecting International Competitiveness: Canada vs. United States
Perspective. International Journal of Business and Social Science. Vol. 7, No. 12; December 2016.
Ашурова Н.Б. (2018) Барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашда солиққа тортиш
механизмини такомиллаштириш: и.ф.д (Doctor of Science) илмий даражасини олиш учун ёзилган
диссертatsiя. –
Тошкент,.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
85
Ниязметов И.М. (2018) Солиққа тортиш механизмларини такомиллаштириш орқали солиқ
тизими барқарорлигини таъминлаш: и.ф.д (Doctor of Science) илмий даражасини олиш учун
ёзилган диссертatsiя. –
Тошкент.
Нормурзаев У.Х. Иқтисодиётни тартибга солишда солиқ имтиёзларининиг аҳамияти ва
бюджет даромадларини шакллантиришдаги роли//Экономика и финансы (Узбекистан). 2014.
№4.
URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/i-tisodiyotni-tartibga-solishda-soli-imtiyozlarininig-a-
daromadlarini-shakllantirishdagi-roli
Нормурзаев Умид Холмурзаевич Солиқ имтиёзлари орқали иқтисодиёт тармоқлари ҳамда
соҳаларида тизимли таркибий ислоҳотларни қўллаб
-
қувватлаш сиёсати // Экономика и
финансы (Узбекистан). 2020. №4 (136). URL: https://cyb
erleninka.ru/article/n/soli-imtiyozlari-or-ali-
i-tisodiyot-tarmo-lari-amda-so-alarida-tizimli-tarkibiy-islo-otlarni-llab-uvvatlash-siyosati.
Нормурзаев, У. (2021). Тадбиркорларни қўллаб
-
қувватлашда солиқ имтиёзларини бериш
орқали самарали усуллардан фойдаланиш йўллари. Economics and education, (3), 91
-95.
Нормурзаев, У. (2022). хукуматимиз томонидан солиқ маъмурчилиги бўйича 2018
-2022
йилларда амалга оширилган солиқ ислоҳотлари натижалари. Иқтисодиёт ва инновatsiон
технологиялар, 10(5), 325
-330.
Нормурзаев,
У. (2023). солиқ имтиёзлари бериш тартибини такомиллаштириш
масалалари. Economics and education, 24(1), 334
-339.
Нормурзаев, У. (2023). Янги Ўзбекистон тараққиёт стратегияси доирасида молия
бозорининг долзарб муаммолари тадбиркорликни тенг рақобат шароитларини яратиш ҳамда
яширин иқтисодиёт улушини қисқартириш йўлари. Приоритетные направления, современные
тенденции и перспективы развития финансового рынка, 88
-89.
Нормурзаев, У. Х. (2021). 2021 йилдаги солиқ маъмурчилиги ҳамда солиқ кодексига
киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар юзасидан. Интернаука, (6
-2), 99-100.
