Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
118
MINTAQAVIY BANKLARNING INVESTITSIYA FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH
Panjiyeva Nodira Normaxmatovna
Termiz davlat universiteti
Annotatsiya.
Ushbu ilmiy maqolada mintaqaviy banklarning xususiyatlari, maqomi va roli,
investitsion faoliyatining sabablari tadqiq etilgan. Mavzuga keys sifatida Osiyo taraqqiyot banki va uning
O’zbekistondagi investitsiya faoliyati keltirilgan. Tadqiqot va tahlil nat
ijasida mintaqaviy banklarning
investitsiya faoliyatini rivojlantirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so’zlar:
mintaqaviy tijorat banki, investitsiya, Osiyo taraqqiyot banki, ijtimoiy investitsiya,
davlat-xususiy sherikligi.
РАЗВИТИЕ ИНВЕСТИЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ РЕГИОНАЛЬНЫХ БАНКОВ
Панджиева Нодира Нормахматовна
Термезский
государственный
университет
Аннотация
.
В данной научной статье рассматриваются особенности, статус и роль
региональных банков, причины их инвестиционной деятельности. В качестве примера
представлены Азиатский банк развития и его инвестиционная деятельность в Узбекистане. В
результате исследования и анализа были разработаны предложения и рекомендации по
развитию инвестиционной деятельности региональных банков
.
Ключевые слова:
региональный коммерческий банк, инвестиции, Азиатский банк
развития, социальные инвестиции, государственно
-
частное партнерство.
DEVELOPMENT OF INVESTMENT ACTIVITIES OF REGIONAL BANKS
Panjiyeva Nodira Normakhmatovna
Termiz State University
Abstract.
This research article examines the characteristics, status and role of regional banks, the
reasons for their investment activity. The Asian Development Bank and its investment activities in
Uzbekistan are presented as a case study. As a result of the research and analysis, proposals and
recommendations were developed for the development of investment activities of regional banks.
Key words:
regional commercial bank, investment, Asian Development Bank, social investment,
public-private partnership.
Kirish.
Zamonaviy iqtisodiy sharoitda mintaqaviy tijorat banklarining investitsion faoliyati mezo
darajada investitsiya siyosatini shakllantirishga ta'sir ko'rsatadi. Investitsiya jarayonlari
dinamikasining pasayishi mintaqaviy tijorat banklaridan investitsiya faoliyatini boshqarish tizimlarini
shakllantirish, investitsiya resurslarini optimallashtirish, mintaqaning investitsiya tashabbuslari va
ustuvor yo
‘
nalishlariga to
‘
liq mos keladigan muvofiqlashtirilgan va muvozanatli investitsiya
strategiyasini shakllantirishga mutanosib yondashishni talab qiladi.
Banklarning investitsiya faoliyatini mintaqaviy investitsiya siyosati bilan uyg
‘
unlashtirishning
aniq zarurligiga qaramasdan, bu jarayonni amaliy amalga oshirishda bir qator tizimli qarama-
qarshiliklarga duch kelmoqda.
VII SON - NOYABR, 2023
UO‘K: 336.712
118-122
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
119
Birinchidan, mintaqaviy banklarning investitsiya faoliyati, birinchi navbatda, bank egalarining
joriy manfaatlariga tayangan holda, mustaqil ravishda rivojlanadi; ikkinchidan, hududiy banklar va
hokimiyat organlari o
‘
rtasida o
‘
zaro hamkorlik yo
‘
lga qo
‘
yilgan joylarda ham investitsiya siyosatini
amalga oshirishda mintaqaning investitsiya resurslari va uning investitsiya sohasidagi raqobatdosh
ustunliklaridan to
‘
liq foydalanilmayapti. Natijada, bu mintaqaviy bozorga xorijiy bank kapitali va
boshqa moliya tuzilmalari kapitalining kengayishiga olib keladi; investitsiya qilingan kapital bo'yicha
olingan daromad ko'pincha mintaqadan tashqariga chiqariladi va mintaqaning differensial
rentabelligining timsolidir. bu.
Shu bilan birga, zamonaviy hududiy investitsiya infratuzilmasi mintaqaviy investitsiya
faoliyatining ustuvor yo
‘
nalishlarini amalga oshirish sharoitida banklar va moliya-kredit institutlarining
investorlar bilan samarali o
‘
zaro hamkorligiga yo
‘
naltirilmagan. Mintaqaviy tuzilmalar va bank
sektorining investitsiya faoliyati sohasida o
‘
zaro hamkorligining samarali mexanizmini shakllantirishda
sindikatlashtirilgan kreditlashning tashkiliy mexanizmlariga asoslangan boshqaruv tizimi va
balanslangan ko
‘
rsatkichlar tizimi muhim rol o
‘
ynaydi, bu esa kreditlash darajasini oshirish imkonini
beradi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Shunday qilib, mintaqaviy bankning maqomi va rolini aniqlash uchun quyidagi xususiyatlar asos
bo'lishi mumkin.
1. Kapitalning manbai. Bular mahalliy iqtisodiyotning subyektlari bo'lishi kerak. Hozirgi kunda
qonun chiqaruvchi asosiy e'tiborni kapital manbasiga emas, balki hajmiga qaratadi. Bizning fikrimizcha,
tarixan mintaqaviy banklar uchun kapital manbalari deyarli har doim mahalliy va “kam kapital”
bo'lganligini hisobga olish muhimdir. Mintaqaviy banklar (asosiy litsenziyaga ega banklar) yirik
mijozlar uchun tizimli ahamiyatga ega bo'lgan institutlar bilan raqobatlashmaydigan o'rta sinf banklari
sifatida ko'rib chiqilishi kerak. Mahalliy banklar hali ham o'z vazifalari va funktsiyalarini samarali
bajarmoqdalar va kapital va operatsiyalar hajmi ularning xarakteristikasi bo'lib, istiqbolning yo'qligi
haqidagi tezis uchun sabab emas.
2. Tijoriy-ijtimoiy xarakterga ega. Bank maqomini belgilashda faqat foyda olish emas, balki
hududni rivojlantirish vazifalari ham hisobga olingan.
3. Ijtimoiy xarakter. Mintaqaviy bankning faoliyati mintaqa subyektlarining ehtiyojlarini
qondirishga qaratilgan bo'lishi kerak va mahalliy hokimiyatlarning kapitalida ishtirok etgan holda, ijro
etuvchi hokimiyatga emas, balki qonun chiqaruvchi hokimiyatga, mablag'larni boshqaruvchi sifatida
javobgar bo'lishi kerak. Zamonaviy sharoitda mintaqaviy banklar, afsuski, shaharlar va mahalliy
xo'jaliklar bilan yaqin iqtisodiy aloqalarga ega emas. Shuning uchun, bu xususiyat ham hisob-kitoblarga
kiritilmagan.
4. Hududiylik. Darhaqiqat, imkoniyatlar va texnologiyalarning cheklanganligi sababli, mintaqaviy
bank faoliyati mintaqa hayoti bilan bog'liq.
5. Jamoat manfaatiga qaratilgan xayriya xarakteri. Mintaqaviy banklar eng yaxshi an'analarini
davom ettirishlari mumkin, daromadning bir qismini mintaqadagi xayriya va ta'lim muassasalarini
qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish, shuningdek, kapitali kam bo'lgan mintaqaviy ishlab
chiqaruvchilarga yordam berish uchun ishlatishlari mumkin.
6. Afzalliklar. Ularni tartibga solishga yondashuvlarni soddalashtirish uchun emas, balki
mintaqada iqtisodiy faoliyatni integratsiyalashuviga chinakam yordam berish uchun asosiy litsenziyaga
ega bo‘lgan banklarga biriktirish kerak.
Bizning fikrimizcha, jalb qilingan mablag'larni zaxiralash bo'yicha yondashuvlarni o'zgartirish
kerak, chunki mahalliy banklar tomonidan jalb qilingan mablag'lar hajmi pul-kredit siyosati
ko'rsatkichlariga sezilarli ta'sir ko'rsatmaydi, lekin xizmatlar narxini pasaytirish imkonini beradi.
Bizning fikrimizcha, banklarning investitsiya faoliyatining asosiy sabablarini aniqlashimiz
mumkin:
1. Investitsiya faoliyatidan olinadigan daromadning (foydaning) o‘sishi qimmatli qog‘ozlar
bo‘yicha foizlar va dividendlarning o‘sishi, shuningdek bitimlardagi qimmatli qog‘ozlarning bozor
qiymatidagi farq bilan ta’minlanadi [5].
2. Yuqori sifatli qimmatli qog'ozlarni sotib olish orqali bankning optimal likvidligini
barqarorlashtirish.
3. Minimal risk bilan qimmatli qog'ozlarni sotib olish orqali aktivlarni diversifikatsiya qilish va
risklarni boshqarish.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
120
4. Emitent faoliyatiga sho‘ba va qaram aksiyadorlik jamiyatlarida ishtirok etish portfelini yaratish
orqali nazorat qilish va ta’sir ko‘rsatish.
So’nggi 20 yil davomida minimal risk bilan faoliyat olib borayotgan banklardan biri Osiyo
taraqqiyot bankidir. U Osiyo mamalkatlarida ijtimoiy, infratuzilma obyektlarini moliyalashtirishga
qaratilgan loyihalarga homiylik qiladi yoki ularni hamkorlikda moliyalashtiradi. Birgina 2022 yilda bank
tomonidan 20
473 ta loyiha moliyalashtirilgan bo’lib (1
-rasm), ular orasida Markaziy Osiyo, jumladan
O’zbekistonda ham moliyalashtirilgan loyihalar mavjud.
1-rasm. Osiyo taraqqiyot bankining 2022-yildagi loyihalari
Osiyo taraqqiyot banki O
‘
zbekistonda 1995-yildan buyon faoliyat yuritib kelmoqda. OTB kam va
o
‘
rtacha daromadli qishloq oilalari uchun 56 mingdan ortiq uy-joy qurilishiga hissa qo
‘
shdi. Davom
etayotgan dastur orqali qo‘shimcha 14500 ta uy qurishga
yordam beradi.
OTB qishloq joylarda 793 ta oilaviy poliklinika ochish va jihozlashga yordam berdi. OTB bilan
hamkorlik qiluvchi moliya institutlaridan 37,9 mingdan ortiq kichik va o‘rta korxonalar (ulardan 32
foizini ayollar boshqaradi) tijorat kreditlarini oldi.
Energetika sohasida OTB Tolimarjon va Taxiatosh elektr stansiyalarida estrodiol gaz zavodlarini
qurish va elektr uzatish liniyalarini yaxshilashga ko‘mak ko‘rsatmoqda. U, shuningdek,
avtomatlashtirilgan hisobga olish tizimini o‘rnatish orqali milliy elektr
ta’minoti korxonasiga moliyaviy
barqarorlikni yaxshilashga yordam bermoqda.
OTB Markaziy Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik (CAREC) dasturi koridorlari boʻylab
avtomobil va temir yoʻl loyihalarini moliyalashtirmoqda.
“Suv ta’minoti va kanalizatsiya” investitsiya dasturi doirasida 4800 dan ortiq xonadon ishonchli
suv ta’minotiga ulandi va 170 ming aholi sifatli sanitariya xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega
bo‘ldi. OTB hozirda Qoraqalpog‘istondagi 116 qishloq fuqarolar yig‘inidagi
388 ming aholini toza suv
bilan ta’minlash, Jizzax shahrida kanalizatsiya tizimini kengaytirish, Toshkent viloyatida yangi ichimlik
suvi tozalash inshootini qurish bo‘yicha ish olib bormoqda. Shuningdek, Toshkent viloyatining Yangiyo‘l
va Chinoz tumanlari
da 220 mingdan ortiq aholi foydalanishi mumkin bo‘lgan suv ta’minoti tizimini
kengaytirishga ko‘maklashmoqda.
Beshta hududda 3,2 milliondan ortiq aholi qishloq xoʻjaligi yerlarini suv bilan taʼminlovchi
irrigatsiya infratuzilmasidan foydalanmoqda. OTB, shuningdek, ekinlarni diversifikatsiya qilish va
xususiy sektorning O‘zbekiston bog‘dorchilik qiymat zanjiri va i
nfratuzilmasi, shuningdek, chorvachilik
qiymati zanjirlarida ishtirokini kengaytirishni qo‘llab
-quvvatlamoqda.
OTB davlat-xususiy sheriklikni, jumladan Surxondaryo viloyatida quyosh energetikasi loyihasini,
Toshkent shahridagi markazlashtirilgan issiqlik taʼminotini va davlat maktablarini taʼmirlashni,
Namangan shahrida suv taʼminoti va kanalizatsiya infratuzilmasini yaxshilashni qoʻllab
-quvvatlamoqda.
71
Годовой отчет АБР за 2022 год (
ADB Annual Report 2022)
20 473
16 346 tasi mustaqil
loyihalar
1 131 tasi mustaqil
bo'lmagan loyihalar
2 736 tasi savdo va
ta'minot zanjirini
moliyalashtirishga
qaratilgan loyihalar
257 tasi texnik
yordam
11 390 tasi
hamkorlikdagi
loyihalar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
121
Biz qo‘llab
-
quvvatlayotgan har bir loyihada OTB O‘zbekistonning ekologik va ijtimoiy himoyasini
kuchaytirish, xaridlar, moliyaviy menejment va korruptsiyaga qarshi kurash sohasida xalqaro
amaliyotga rioya etilishini hamda gender tengligini ta’minlash uchun
hukumat bilan yaqin hamkorlik
qiladi.
2017-
yilda boshlangan islohotlar O‘zbekiston bilan hamkorligimizni kengaytirdi. Bizning
yordamimiz endi har qachongidan ham ko'proq islohot bo'yicha maslahatlar bilan uyg'unlashgan.
O‘zbekiston bizga energetika, avtomobil yo‘llari va temir yo‘llar, suv ta’
minoti va kanalizatsiya, qattiq
maishiy chiqindilarni boshqarish, suv resurslarini boshqarish va qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya
qilish, davlat moliyasi, kapital bozorlarini rivojlantirish va ipoteka kreditlari sohasidagi islohotlarni
amalga oshirishd
a ko‘maklashishimizga ishonadi.
Loyihalari rejalashtirish/dasturlashda quyidagi bir necha mezonlarga asoslanib, suveren
moliyalashtirish (hukumatga kreditlar) uchun yangi loyihalarga ustuvor ahamiyat berildi:
Sektorni rivojlantirish ehtiyojlari.
Bizning qo'shimcha qiymat va imkoniyatlarimiz.
Loyihani amalga oshirish uchun tegishli vazirlik va idoralarning o'zlashtirish imkoniyatlari.
Hukumatning chet eldan qarz olishdagi cheklovlari.
Taklif etilayotgan loyihalarni amalga oshirishga tayyorligi.
Loyihaga xususiy sektorni jalb qilish usullari.
O‘zbekistonda OTB Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi oqibatida yuzaga kelgan ijtimoiy
-
iqtisodiy inqirozni yumshatish uchun BRACE dasturi doirasida 500 million dollar kredit ajratdi.
Mablag'lar hukumatga 2022-yilda 8,9 milliondan ortiq himoyaga muhtoj odamlar uchun ijtimoiy
yordam to'lovlarini saqlab qolishga yordam berdi. Kredit, shuningdek, bug'doy va boshqa asosiy oziq-
ovqat mahsulotlarining ichki narxlarini barqarorlashtirishda hukumatni qo'llab-quvvatlash orqali oziq-
ovqat xavfsizligini ta'minlashga yordam berdi.
O‘zbekistonda OTB irrigatsiya tizimlarini modernizatsiya qilish va Orol dengizi havzasidagi
fermer xo‘jaliklarida suvdan foydalanish samaradorligini oshirish uchun 150 million dollar kredit va 3
million dollar grant ajratdi. Loyiha suvni barqaror boshqarish amaliyoti va texnologiyalarini joriy etadi
hamda 476 kilometr (km) irrigatsiya va drenaj infratuzilmasini yangilaydi, bu esa fermerlarga tez-tez
suv ta'minotidagi uzilishlarni bartaraf etish va iqlim o'zgarishlariga yaxshiroq dosh berishga imkon
beradi.
Loyiha doirasida taqdim etilayotgan texnik yordam O‘zbekistonning qishloq va suv xo‘jaligi
sohasidagi siyosat va institutlarni mustahkamlaydi.
O'zbekistonda OTB mamlakatning uchinchi yirik shahri bo'lgan Namanganning 1,8 million aholisi
uchun suv va havo sifatini yaxshilash bo'yicha davlat-xususiy sheriklik (DXSh) loyihasi bo'yicha
maslahat xizmatlarini ko'rsatdi. Sirdaryodagi suv sifatini yaxshilash va issiqxona gazlari chiqindilarini
yiliga taxminan 7694 tonnaga kamaytirish maqsadida O‘zbekistondagi suv sektoridagi birinchi DXSh
loyihasi bo‘lgan oqava suvlarni tozalash loyihasi bo‘yicha konsalting xizmatlari ko‘rsatildi. OTB loyiha
tuzilishi, mu
zokaralar va tender savdolarida yordam berdi, bu esa 96 million dollarlik loyiha boʻyicha
DXSh kelishuvlarini imzolashga olib keldi.Bu ish Oʻzbekiston va boshqa DMClar uchun chiqindi suvlarni
tozalash boʻyicha kelgusida DXSh sarmoyalari uchun asos boʻlib x
izmat qilishi kutilmoqda
Xulosa va takliflar.
Xalqaro mintaqaviy banklarning investitsiya faoliyatini rivojlantirish global tendentsiyalarni ham,
mahalliy xususiyatlarni ham hisobga oladigan kompleks yondashuvni talab qiladi. Quyida mazkur
banklarning investitsiya faoliyatini rivojlantirishning asosiy
strategiyalari va yo‘nalishlari keltirilgan:
1. Mintaqaviy bozorlarni chuqur tushunish
Mintaqaviy iqtisodiyot va investitsiya muhiti haqida aniq ma'lumotlarni olish, turli
mintaqalarning o'ziga xos xususiyatlari va ehtiyojlariga javob beradigan investitsiya mahsulotlari va
strategiyalarini ishlab chiqish talab etiladi.
2. Investitsiya portfelini diversifikatsiya qilish
Aktsiyalar, obligatsiyalar, venchur investitsiyalar va barqaror rivojlanish loyihalari kabi turli xil
aktivlarni amaliyotda qo’llash zarur
3. Raqamli texnologiyalar integratsiyasi
72
Какие проекты Азиатский банк инфраструктурных инвестиций развивает в Узбекистане. https://uz.kursiv.media/2023
-10-
09/kakie-proekty-aziatskij-bank-infrastrukturnyh-investiczij-razvivaet-v-uzbekistane/
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
122
Investorlar uchun qulay raqamli vositalarni ishlab chiqish va joriy etish, investitsiya
imkoniyatlarini aniqlash va xatarlarni boshqarish uchun ilg'or tahliliy vositalardan foydalanish
rivojlanishning asosiy talabi hisoblanadi.
4. Barqaror va mas’uliyatli sarmoya kiritish
Barqaror rivojlanishga hissa qo'shadigan va ijobiy ijtimoiy ta'sir ko'rsatadigan loyihalarga
ustunlik berish zarur
5. Hamkorlik va sheriklik
Yirik loyihalarni amalga oshirish uchun boshqa moliya institutlari, davlat idoralari va xususiy
sektor bilan hamkorlikni rivojlantirish maqsadga muvofiq.
6. Innovatsiyalar va yangi mahsulotlarni ishlab chiqish
O'zgaruvchan bozor sharoitlari va texnologik tendentsiyalarga moslashtirilgan yangi investitsiya
mahsulotlarini yaratish va ilgari surish zarur. Investitsiya strategiyalari va xizmatlarini doimiy ravishda
yangilash va takomillashtirish uchun tadqiqot va ishlanmalarga sarmoya kiritish talab etiladi.
Mintaqaviy banklarning investitsiya faoliyatini rivojlantirish portfelni diversifikatsiya qilish,
innovatsiyalar integratsiyasi, barqaror investitsiyalar, strategik sheriklik, kadrlarni doimiy ravishda
o‘qitish va malakasini oshirishni o‘z ichiga olgan kom
pleks yondashuvni talab qiladi. Bunday yondashuv
banklarga nafaqat moliyaviy natijalarini yaxshilash, balki ular faoliyat yuritayotgan hududlarning
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga ham hissa qo‘shish imkonini beradi.
Adabiyotlar / Литература /
Literature:
Буланов Ю.Н. О стратегическом планировании деятельности банков в изменяющихся
рыночных и регулятивных условиях // Сибирская финансовая школа. 2016. № 5. С. 77–
90. URL:
https://elibrary.ru/item.asp?id=27334636
Грузицкий Ю. Гомельский городской банк // Банкаўскi веснiк. 2003. № 25. С
. 53
–
55. URL:
http://www.fox-notes.ru/spravka/PDF_030713_030.pdf
Дроздова Е. Положение о городских общественных банках от 30 января 1912 года //
Банкаўскi веснiк. 2006. № 1. С. 55–
56. URL: http://www.nbrb.by/bv/arch/330.pdf
Зверькова Т.Н. Региональные банки: исторический опыт функционирования и
современность // Финансовая аналитика: проблемы и решения. 2017. №8 (338).
URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/regionalnye-banki-istoricheskiy-opyt-funktsionirovaniya-i-
sovremennost
(дата обращения: 28.11.2023).
Кириллов А.К. Городские банки Западной Сибири (вторая четверть XIX –
начало XX века).
Новосибирск: Офсет, 2003. 192 с.
