Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
27
ELEKTRON PULLAR VA ULARNING RAQAMLI IQTISODIYOTDAGI
O‘RNI
I.f.n., dots.
Ismoilova Gulnora Fayzullaevna
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada elektron pullar va ularning mohiyatini aniqlashga
qaratilgan olimlarning fikrlari va konseptual yondoshuvlar yoritilgan. Elektron pullarning
vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari o‘rganilgan.
Muallif tomonidan elektron pullarni talqin
qilishning konseptual yondashuvlarida klassik olimlar va tadqiqotchilarning turli xil qarashlari
o‘rganilgan va tahlil qilingan. Iqtisodiyotni axborotlashtirish va elektron pullarning kirib kelishi,
elektron pullarga bo‘lgan turlicha talqin shular jumlasidandir.
Kalit so‘zlar
:
elektron pullar, axborot, pul, naqd pul, maxsulot, texnologiya
ЭЛЕКТРОННЫЕ ДЕНЬГИ И ИХ РОЛЬ В ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ
К.э.н., доц.
Исмоилова Гулнора Файзуллаевна
Ташкентский университет информационных технологий
имени Мухаммада ал
-
Хоразми
Аннотация
.
В данной стате представлены мнения и консептуалные подходы
ученых, направленные на определение электронных денег и их сущности. Изучены
возникновение и этапы развития электронных денег.
Автором изучены и
проанализированы различные взгляды учёных
-
классиков и исследователей на
консептуалные подходы к трактовке электронных денег. Среди них информатизация
экономики и внедрение электронных денег, различные трактовки электронных денег.
Ключевые слова
:
электронные денги, информация, деньги, наличные деньги,
продукт, технология
ELECTRONIC MONEY AND THEIR ROLE IN THE DIGITAL ECONOMY
PhD
Ismoilova Gulnora Faizullaevna
Tashkent University of Information Technologies
named after Muhammad al-Khorazmi
Abstract
.
This article covers the opinions and conceptual approaches of scientists aimed at
defining electronic money and its essence. Emergence and development stages of electronic money
are studied. Different views of classical scholars and researchers in conceptual approaches to the
interpretation of electronic money have been studied and analyzed by the author.
Informationization of the economy and the introduction of electronic money, different
interpretations of electronic money are among them.
Keywords:
electronic money, information, money, cash, product, technology
VIII SON - DEKABR, 2023
UO‘K:
336.74
27 - 32
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
28
Kirish.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi elektron pullardan foydalanish va uning xavfini
aniqlash bilan birgalikda elektron pullarni yaratish, saqlash va o‘tkazish uchun
foydalaniladigan turli xil axborot texnologiyalari bilan bog‘liq jihatlarni ham shakllantirishda
ishtirok etadi.
Adabiyotlar sharhi
.
Elektron p
ulni talqin qilishning birinchi ko‘rinishlari naqd pulsiz hisob
-kitoblar va
to‘lovlar doirasida ma’lumotlarni saqlash, qayta ishlash va uzatishning texnologik jarayonlari
bilan bog‘liq edi.
Yegiazaryanning (1999)
“
Ponyatie
elektronnыx
deneg” nomli maqolasi
da
elektron pullarning mazmuni va uning turlari haqida tahlil qilingan.
Kochergin
(2006)
“
Elektronnыe denьgi: teoriya i analiz modeley emissii nomli o‘quv qo‘llanmasida elektron
pullarning emissiya modellarini tahlilini ko‘rish mumkin.
Shuningdek, elektron pullarning
nazariy jihatlar tadqiqot qilingan va tahlil natijalari o‘rganilgan.
G.Ismoilova, M.Rahmatullaev & G.Umarovalar tomonidan Skopus bazasiga kiruvchi
jurnallarda chop etilgan “Macroeconomic development and factors affecting on
it”
11
maqolasida
makroiqtisodiy rivojlanishda pul nazariyalarining ahamiyati tahlil qilingan.
G Ismoilova & R.Fozilov., Bir necha mualliflar tomonidan Skopus bazasida chop etilgan
“Modern money theories”
12
maqolasida ham zamonaviy nazariyalar talqin qilingan va
o‘rganilgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida elektron pullarning ahamiyati
va uning iqtisodiyotdagi o‘rni so`rovnoma va amaliy tahlil usullaridan foydalanilgan holda
tahlil qilingan. Shuningdek, analiz va sintez qilish orqali elektron pullar va elektron
to‘lovlardan foydalanishning o‘rni o‘rganilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
So‘nggi bir necha o‘n yilliklarda elektron pullar haqidagi g‘oyalar axborot texnologiyalari
va kompyuter texnologiyalari evolyusiyasiga parallel ravishda sezi
larli darajada o‘zgardi va
takomillashtirildi, ularni rivojlanish ko‘lami va usullari doimiy ravishda kengaydi. Bu
jarayonlar turli malakatlarda turlicha namoyon bo‘ldi va ular elektron pullarni talqin qilishning
uchta asosiy yondashuvini aniqlashga imkon berdi:
1-rasm. Elektron pullarni talqin qilishning uchta asosiy yondashuvi
https://www.scopus.com/authid/detail.uri?authorId=57209215669
https://www.scopus.com/authid/detail.uri?authorId=57209215669
Elektron pullar
dematerializatsi
ya qilingan shakl
sifatidagi naqd
pul
Elektron
pullar to‘lov
vositasi
sifatida
Elektron pul
oldindan
to‘langan
qiymatga ega
moliyaviy
mahsulot sifatida
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
29
Ushbu yondashuvlar elektron pullarning iqtisodiyotdagi ahamiyati va uning rivojlanish
bosqichlarini takomillashtirishga xizmat qiladi.
1-jadval
Elektron pullarni talqin qilishning konseptual yondashuvlari
13
Elektron pulni talqin
qilishga konseptual
yondashuv
Elektron pulni talqin qilish
1. Elektron pullar
naqd pulning
demateriallash-
tirilgan shakli
sifatida
“...elektron pullar –
kredit muassasasi tomonidan chiqarilgan, kompyuter
xotirasida ma’lumot ko‘rinishida taqdim etilgan, ham to‘lov vositasi, ham
muomala vositasi vazifasini, shuningdek pulning boshqa funksiyalarini
bajaradigan va barcha imkoniyatlarga ega bo‘lgan banknotalardir. an’anaviy
naqd kredit pullarining asosiy xususiyatlari (banknotlar va mayda tangalar),
ular uchun to‘lov jarayoni ularni to‘lovchining kompyuteridan oluvchining
kompyuteriga o‘tkazish (qayta yozish) orqali amalga oshiriladi. Boshqacha
qilib aytganda, bu naqd kredit pulining yangi turidir. Elektron pulni naqd
pulning barcha asosiy xususiyatlari qondirilgan taqdirdagina shunday deb
atash mumkin: muomalaga layoqatlilik, foydalanishning ko‘p qirraliligi, bank
hisob varag‘i bilan to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri aloqaning yo‘qligi va kliring. Ulard
an
foydalanish bilan hisob-
kitoblar bir martalik va yakuniy bo‘lishi kerak”
(
Егиазарян
, 1999).
«Elektron pul deganda Internet kabi axborot tarmoqlari orqali uzatilishi
uchun kompyuter chipida yoki shaxsiy kompyuterda saqlanadigan
ma’lumotlarga aylantiriladigan pul yoki pul o‘rnini bosuvchi vositalar
tushuniladi.
2. Elektron pul
oldindan to‘langan
qiymatga ega
moliyaviy mahsulot
sifatida
1996-yil oktyabr oyida Xalqaro hisob-kitoblar banki tomonidan
tayyorlangan
iste’molchiga tegishli bo‘lgan mablag‘lar yo
ki "qiymat"
to‘g‘risidagi ma’lumotlar iste’molchining egaligidagi elektron qurilmada
saqlanadigan "oldindan to‘langan" yoki "qiymatli" moliyaviy mahsulotlar
"Elektron pul" atamasi ma’nosini anglatadi (Егиазарян
, 1999).
“Elektron pullar keng ma’noda nafaqat emitent, balki boshqa firmalar
foydasiga to‘lovlarni amalga oshirishda keng qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan va
bank hisob varaqlaridan majburiy foydalanishni talab qilmaydigan texnik
qurilmada pul qiymatining elektron saqlanishidir. Tranzaksiyalarni amalga
oshiradi, lekin oldindan to‘lovni amalga oshiruvchi vosita sifatida ishlaydi”
(“
Ye
vropa Markaziy bankining elektron pullar to‘g‘risidagi hisoboti” 1998
yil) (
Энциклопедия
, 2009).
3.Elektron
pul to‘l
ov vositasi
sifatida
Elektron pullar emitentga da’vo arizasi bilan ifodalanadigan pul qiymati
bo‘lib, u: 1.elektron qurilmada saqlanadi; 2.o‘z zimmasiga olgan
majburiyatlar miqdoridan kam bo‘lmagan miqdorda pul mablag‘lari
olinganidan keyin beriladi; 3. to
‘lov vositasi sifatida nafaqat emitent, balki
boshqa firmalar tomonidan ham qabul qilinadi” (Yevropa Parlamenti va
Kengashining 18.09.2000 yildagi Direktivasi).№ 2000/46 / EC "Elektron
pullar sohasidagi faoliyat va ushbu faoliyat bilan
shug‘ullanadigan
mua
ssasalarning prudensial nazorati to‘g‘risida")
(
Кочергин
, 2006).
"Elektron pul" atamasi elektron qurilmada saqlanadigan va emitentdan
tashqari uchinchi shaxslar tomonidan to‘lov sifatida qabul qilingan pul
emitentiga da’voni
belgilaydi" (Financial Action Task Force (FATF), 2002)
(
Кочергин
, 2006).
13
Muallif tomonidan ishlab chiqarilgan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
30
Belgilangan konsepsiyalar doirasida elektron pullar talqinining umumiy ko‘rinishi ilmiy
nashrlarda yetarlicha yoritilmaganligi sababli, biz yondashuvlarning o‘zi haqida bir
nechta
tanqidiy fikrlarni ko‘rib o‘ta
miz. Elektron pullar mohiyatini talqin qilishdagi uchta
yondashuvning har biri ushbu pul shaklining boshqalarga nisbatan mustaqilligi haqida ma’lum
e’tirozli fikrlarni keltirib chiqaradi. Masalan, elektron pullarni naqd
pulning barcha asosiy
xususiyatlari
bilan ta’minlash, bir tomondan, ularni universal ekvivalentning sifat jihatidan
yangi shakli sifatida tasniflash uchun yetarli asos bermaydi boshqa tomondan uning mavjudligi
pul qiymatining moddiy ko‘rinishga asoslangan
naqd pulni dematerializatsiya qilish elektron
pulning mohiyatini naqd pulning xususiyatlari orqali aniqlashning maqsadga muvofiqligi
haqida munozaralarga sabab bo‘ladi. Elektron pulni yangi mustaqil pul shakli sifatida ko‘rib
chiqishga imkon bermaydigan pul surrogatining xuddi shunday maqomi
agar u to‘lov vositasi
sifatida talqin qilinsa, ularga beriladi.
Keng ma’noda elektron pul deganda biz kompyuter vositalarida aks ettirilgan universal
ekvivalentning
“
elektron
”
timsolini tushunamiz.
Umumjahon ekvivalentining elektron timsoli bilan elektron pulni identifikatsiyalash
uchun pul funksiyalarini bajarish uchun mo‘ljallangan ma’lumotlarning tabiati va o‘ziga xos
xususiyatlarini aniqlash kerak.
A.I.Demin tomonidan ishlab chiqilgan axborotlashtirilgan
iqtisodiyot nazariyasiga ko‘ra,
birlamchi va ikkilamchi axborotni farqlash maqsadga muvofiqdir (Ismoilova, 2023).
“Atrofimizdagi dunyoda tabiiy shaklda kuzatadigan va sezgi a’zolarimiz yordamida idrok
qiladigan ma’lumotni biz birlamchi, o‘rganish va fikrla
sh jarayonida kodlangan shaklda
olganimizni e
sa ikkilamchi ma’lumot deb ataymiz”. Shaxs tomonidan idrok etiladigan birlamchi
ma’lumotlar har doim tasvirlar ko‘rinishida, ya’ni bizni o‘rab turgan narsa va hodisalarning
shakli, hajmi, tuzilishi, nisbiy holat
i va ularning kosmosdagi o‘lchamlari ikkilamc
hi
ma’lumotlardan foydalanish asosida paydo bo‘ladi.
Bunga parallel ravishda Demin (2010)
aniq va mavhum ma’lumotlar o‘rtasidagi farqni
ko‘rsatadi: "...insonning o‘zini tevarak
-
atrofdagi voqelikdan tabiiy ko‘rin
ishda oladigan
ma’lumotlari har doim o‘ziga xosdir, lekin biz uni darhol o‘zgartiramiz, uni aqliy ravishda qayta
kodlaymiz mavhum ma’lumotga aylantiramiz, biz ular bilan aloqa jarayonida ishlay
boshlaymiz".
Shunday qilib, elektron pullar faqat ikkilamchi
mavhum ma’lumotlar bilan ifodalanishi
mumkin.
Bunday ma’lumotlarning maqsadi ayirboshlangan tovarlarning qiymatini o‘lchash,
ayirboshlash nisbatlarini o‘rnatish va uni amalga oshirishda vositachilik qilishdir.
Axborotni uzatishga asoslangan elektron pullardan foydalanish texnologiyasi (2-rasm)
uni kodlashni talab qiladi. Taqdim etilgan sxemada kodlash va dekodlash qurilmalari
funksiyalarini statsionar kompyuterlar, bankomatlar, to‘lov terminallari, noutbuklar,
planshetlar, smartfonlar, mobil telefonlar va zarur axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va
aloqa kanallaridan foydalanishni ta’minlaydigan boshqa qurilmalar bajarishi mumkin
.
Bu sxema naqd va naqdsiz pullar bilan solishtirganda elektron pullarning asosiy
o‘xshashliklari va farqlarini aniqlash imkoni
ni beradi (
Березина
, 2002). Elektron pulni
o‘tkazish tartibi ham naqd pul o‘tkazish tartibi kabi vaqtinchalik bo‘ladi, lekin tanga yoki
banknotlarni qo‘ldan qo‘lga o‘tkazishda zarur bo‘lganidek, to‘lovchi va oluvchi o‘rtasida
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri aloqani talab qilmaydi
(
Юржик
, 2007)
. Naqd bo‘lmagan pul mablag‘lari bilan
hisob-kitoblar, kontragentlarning bir-biridan uzoqligidan qat
’
iy
nazar, to‘lovchi va oluvchi
o‘rtasida balans hisob
varaqlari bo‘lishini talab qiladi
(
Юров
, 2002).
Shunday qilib, t
o‘
lovchi tomonidan universal ekvivalentni oluvchiga
o‘
tkazishning yangi
texnologik usuliga asoslangan elektron pul fenomeni pulning mavjud bo‘lish shakllari haqidagi
oldingi g‘oyalarimizni ishbilarmonlar faoliyatining rivojlanayotgan usul
lariga adekvat ravishda
tubdan
o‘
zgartiradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
31
2-rasm.
To'lovchi tomonidan elektron pulni oluvchiga o'tkazishning
soddalashtirilgan sxemasi
14
Elektron pulning mohiyati va xususiyatlarini ochib berishda urinishlarning barcha
boyligi va xilma-
xilligi bilan elektron pul birligining narxlar ko‘lam
ini va qiymat mazmunini
aniqlash muammosi e’tibordan chetda qolmoqda. Narxlar shkalasi pul birligidagi
qimmatbaho
metallning og‘irligi bilan belgilanadigan to‘liq pulga o‘xshab elektron pul birligining narx
shkalasi uni ifodalovchi ma’lumotlarning hajmi va
qiymati bilan belgilanishi kerak.
Shunday qilib, o‘z vaqtida oltinning kimyoviy
tarkibining bir xilligi, uning boshqa
moddalar ta’siriga chidamliligi va boshqa xususiyatlari bilan birgalikda, bu qimmatbaho metall
uchun universal ekvivalent maqomini tan olishga olib keldi. "Oltinning bir xilligi uning butun
hajmi bo‘yicha bir xilligini
ta’minlaydi buning natijasida og‘irlik bo‘yicha teng miqdordagi oltin
doimo bir xil qiymatga ega bo‘ladi"
(
Джевонс
, 2005)
. Kelajakda to‘lov vositalarini
standartlashtirish v
a universallashtirish metallning tozaligi va uning og‘irligini tasdiqlovchi
brend
quymalariga qo‘yiladigan talablar bilan ta’minlandi; zarb qilish xususiyatini, muomalaga
chiqarilgan tangalarning og‘irligini, turi va qadimiyligini, zarb qilish vositasini,
tangalarni
muomaladan chiqarish qoidalarini qonuniy belgilab beruvchi pul ustavini joriy etish; davlat
tomonidan g‘aznachilik va banknotalar muomalasini markazlashtirish va monopollashtirish.
Qimmatbaho metallardan yasalgan pullarni qog‘ozdan yasalgan pul
lar bilan almashtirish
jarayoni, shuningdek qog‘oz pullarni elektron pullarga alma
shtirish jarayoni Gresham
qonuni
15
ning amal qilishi bilan izohlanadi, u odatda quyidagicha ifodalanadi: "yomon pul
yaxshilikni to‘playdi" , lekin aniqrog‘i: "arzon pul qimmatb
aho pullarni siqib chiqaradi".
“Arzonroq pul har doim g‘alaba qozonishining sabab
i shundaki, u yoki bu puldan foydalanish
tanlovi, asosan, uni oluvchiga emas, balki to‘lovchiga bog‘liq. Agar kimdir u yoki bu pul bilan
qarzini to‘lash imkoniyatiga ega bo‘ls
a, tejamkorlik niyatlari uni eng arzonini tanlashga majbur
qiladi. Agar tashabbus
yoki tanlov to‘lovchiga emas, asosan pulni oluvchiga tegishli bo‘lsa,
buning aksi bo‘lar edi. Shunda qimmatroq yoki “yaxshi” pul arzonroq yoki “yomon” pulni siqib
chiqaradi”
(
Фишер
,
2001
)
.
Xulosa va takliflar
Shunday qilib, keng ma’noda elektron pul
kompyuter vositalarida aks ettirilgan universal
ekvivalentning axborot timsolidir. Ular faqat ikkinchi darajali mavhum ma’lumotlar bilan
14
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
15
Gresham qonuni - "yomon pul yaxshilikni haydab chiqaradi" degan pul tamoyilidir. U birinchi navbatda valyuta bozorlarida ko'rib chiqish va
qo'llash uchun ishlatiladi. Gresham qonuni dastlab zarb qilingan tangalar tarkibi va ularda ishlatiladigan qimmatbaho metallarning qiymatiga
asoslangan edi. Biroq, metall valyuta standartlaridan voz kechgandan beri, nazariya jahon bozorlaridagi turli xil valyutalar qiymatining nisbiy
barqarorligiga nisbatan qo'llanildi.
to'lovchi
kodlash
qurilmasi
Aloqa kanali
Dekoder
qurilmasi
oluvchi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
32
ifodalanishi mumkin, bu esa atrofdagi dunyo
haqidagi birlamchi o‘ziga xos ma’lumotlarni aks
ettirish va kodlash natijas
i bo‘lib, jamiyatda aloqa o‘rnatish uchun ishlatiladi.
Elektron pullar emissiyasining markazlashtirilmaganligini hisobga olgan holda, ularning
to‘lov vositasi sifatida bir xilligi
tranzaksiyalarni qayta ishlash uchun yagona axborot va
identifikatsiya algoritmi talablariga javob berishi kerak.
Pulning xar turi qalbakilashtirishdan himoya qilishni talab qilganidek, elektron pullardan
foydalanish ham ularni yaratish, saqlash va uzatish jarayonlarida axborot xavfsizligini yuqori
darajada ta’minlashni talab qiladi.
Adabiyotlar /
Литература / Reference:
Baxtiyor Maxkamov, Gulnora Ismoilova, & Bobur Raximov. (2023). ЭLEKTRON TIJORAT
INFRATUZILMASI VA UNING GEOIQTISODIY AHAMIYATI. Innovations in Technology and Science
Education, 2(10),
974
–
983.
Retrieved
from
https://humoscience.com/index.php/itse/article/view/1278
Ismoilova Gulnora Fayzullaevna (2023) ELEKTRON PULLAR
VA ULARNING O‘ZBEKISTON
IQTISODIYOTIGA TA’SIRI:NAZARIYA VA YONDOShUV // SAI. №
Special Issue 13.
Березина
М.П.
(2002)
Взаимообратимост
платежных
средств
в
денежном
обороте.// Денги и регулирование денежного обращения: теория и практика. // Научный
алманах
фундаменталных
и
прикладных
исследований.
–
М.:
Финансы
и
статистика,
–
С.
107
–
123.
Демин А.И.
(2010)
Информационная теория экономики: Макромодел. Изд. 3
-
е. –
М.:
КомКнига, –
352 с
Джевонс У. (
2005
) Денги и механизм обмена. Пер. с англ. –
Челябинск: Социум
,.
–
192
с.
Егиазарян
Ш.П.
(1999)
Понятие
электронных
денег.
//
Банки
и
технологии.
–
№3.
–
C. 72
–
76.
Кочергин Д.А. (2006) Электронные деньги: теория и анализ моделей эмиссии. –
СПб.:
Изд
-
во
С.
-
Петерб. ун
-
та,
–
161
с.
Фишер И.
(
2001
)
Покупателная сила денег. / Сост., вступ. статя М.К. Бункина,
А.М.
Семенов.
–
М.:
Дело,
320
с.
Энциклопедия
(2009)
Электронные деньги и мобильные платежи. Энциклопедия /
кол. авторов. –
М.: КНОРУС:
ЦИПСиР,
–
368
с.
Юржик П.
(2007)
Платежные карты. Энциклопедия 1870–2006: Пер. с чешск. –
М.:
Алпина Бизнес Букс, –
304 с.
Юров А.В.
(2002)
Наличные денги в эпоху развития электронных технологий. //
Денги и регулирование денежного обращения: теория и практика. // Научный алманах
фундаменталных и прикладных исследований. –
М.:
Финансы и
статистика, –
С. 14–
27.
