Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
92
DAVLAT OLIY TA’LIM MUASSASALARINING MOLIYAVIY SAMARADORLIGI TAHLILI
I.f.d.
Xolmuminov Shuhrat Shayzakovich
Raqamli iqtisodiyot va agrotexnologiyalar universiteti
Annotatsiya.
Ushbu tadqiqotda Oʻzbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini empirik tahlil
qilish uchun resurslarga bogʻliqlik nazariyasi (RBN) o‘rganilgan. Regressiya modellari 2000
-2013
- yillar davrini qamrab olgan.
62 ta Oʻzbekiston oliy ta’lim muassasalaridan ibor
at panel
ma’lumotlar tatbiq etilib, muassasalar tomonidan qabul qilingan xarajatlar qarorlarning
determinantlarini oʻrganish uchun qoʻllaniladi. Asosiy gipoteza oʻquv toʻlovlaridan olinadigan
daromad ulushi va oʻqitishga sarflangan xarajatlar ulushi oʻrtasidagi mutanosiblik bilan bogʻliq.
Tahlil belgilangan qat’iy ta’sirlarni kiritish orqali kuzatilmagan xilma
-xillikni boshqarishga
harakat qiladi.
Instrumental oʻzgaruvchilarni baholash ushbu ikki oʻzgaruvchi oʻrtasidagi
munosabatlarning potentsial endogenligini aniqlash uchun ishlatiladi. Asosiy aniqlangan natija
shundan iboratki, oʻquv toʻlovlaridan tushadigan daromadlar ulushi va oʻqitishga sarflangan
xarajatlar ulushi oʻrtasida, hatto boshqa omillar bilan bogʻliq boʻlganidan keyin ham ijobiy va
statistik
jihatdan muhim bogʻliqlik mavjud, bu RBNning asosiy tamoyiliga mos keladi.
Kalit soʻzlar:
resurslarga bogʻliqlik nazariyasi, moliyaviy samaradorlik, davlat OTMlari,
Oʻzbekiston.
АНАЛИЗ ФИНАНСОВОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ВУЗОВ
д.э.н.
Холмуминов Шухрат Шайзакович
Университета цифровой экономики и агротехнологий
Анн
o
тация
.
Теория ресурсной зависимости (ТРД) используется для проведения
эмпирического анализа системы высшего образования в Узбекистане. Регрессионные
модели применяются к набору панельных данных, состоящему из 62 узбекских высших
учебных заведений, охватывающих период 2000
-
2013 годов, для изучения факторов,
определяющих решения о расходах, принимаемые вузами. Основная гипотеза связана с
соотношением доли доходов от платы за обучение и доли расходов на обучение. Анализ
пытается контролировать ненаблюдаемую неоднородность путем включения
фиксированных эффектов. Оценка инструментальных переменных используется для
выявления потенциальной эндогенности отношений между этими двумя переменными.
Основной вывод заключается в том, что существует положительная и статистически
значимая связь между долей доходов от платы за обучение и долей расходов,
потраченных на обучение, даже после того, как другие факторы находятся в контакте,
что согласуется с основной предпосылкой
RDT.
Ключевые слова:
теория ресурсной зависимости, экономическая эффективность,
государственные вузы, Узбекистан.
VIII SON - DEKABR, 2023
UO‘K:
336.61
92 - 100
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
93
COST EFFICIENCY ANALYSIS OF PUBLIC HIGHER EDUCATION INSTITUTES
DSc
Kholmuminov Shukhrat Shayzakovich
University of Digital Economics and Agrotechnologies
Annotation.
The resource dependency theory (RDT) is used to guide an empirical analysis
of the higher education system in Uzbekistan. The regression models are applied to a panel dataset
consisting of 62 Uzbek higher education institutions, covering the period 2000-2013, to examine
the determinants of the expenditure decisions made by institutions. The key hypothesis is
concerned with the relationship between the share of revenue from tuition fees and the share of
expenditure spent on teaching. The analysis attempts to control for unobserved heterogeneity
through the inclusion of fixed effects. Instrumental variables estimation is used to address the
potential endogeneity of the relationship between these two variables. The main finding is that
there is a positive and statistically significant relationship between the share of revenue from
tuition fees and the share of expenditure spent on teaching, even after other factors are held
contact, which is consistent with a core premise of RDT.
Key words:
resource dependency theory, cost efficiency, public HEIs, Uzbekistan.
Kirish.
Sovet Ittifoqi parchalanganidan so’ng, 1991
-yil 31-
avgust kuni Oʻzbekiston mustaqilligini
eʼlon qildi. Mustaqillikdan oldin va Sovet
Ittifoqining boshqa barcha respublikalari singari, Oliy
ta’limning deyarli barcha jihatlari Moskvada ta’lim vazirligi orqali markazlashtirilgan tarzda
rejalashtirilar edi. Masalan, oʻqitiladigan fanlar, talabalar soni, kurs mazmuni, xodimlarning ish
haqi va talabalar st
ipendiyalari toʻgʻrisidagi qarorlar "Moskva
-Markazi" tomonidan qabul
qilingan. Sovet Ittifoqi parchalanishining asosiy omili boʻlgan
- Markaziy rejalashtirishga xos
samarasizliklar hammaga ma’lum edi va bunday samarasizliklar resurslarni oliy
ta’limga
ajratishda ham mavjud edi. Shuning uchun, Mustaqillik davrida tanazzul arafasida turgan
Oʻzbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini meros qilib oldi (Roʻziyev va Rustamov, 2016).
Sovet Ittifoqidan meros boʻlib qolgan, muvaffaqiyatsizlikka uchragan oliy ta’l
im tizimini
qayta qurish Oʻzbekiston hukumati uchun juda sekin va qimmat jarayon boʻldi. Koʻpgina
mamlakatlar singari, hukumat ham soʻnggi "moliyaviy inqiroz" natijasida davlat xizmatlariga,
shu jumladan, ta’limga sarflanadigan xarajatlarni s
ezilarli darajada kamaytirishga majbur
boʻldi. Davlat tomonidan moliyalashtirishning pasayishiga institutsional javoblardan biri bu
"foydalanuvchi toʻlovi"ning ba’zi shakllarini, masalan, oʻquv toʻlovlarini amalga oshirishi
kerakligi. Agar foydalanuvchi to
ʻ
lovlari mavju
d boʻlsa, yana
bir javob toʻlov kontrakt miqdorini
oshirishdir. Oʻquv toʻlovlarini joriy etish yoki oshirish oqibatlari boʻyicha tadqiqotlarning
aksariyati asosan "talabgor tomoni"ga qaratilgan boʻlib, bu asosan talabalarning ishtirok etishi
va oʻqishni ta
shlab ketishi kabi xatti-
harakatlarga ta’sir qiladi. (Barr, 2010; Psacharpoulos va
Partinos, 2004; Sanyal va Jonstone, 2011). "Taklif berayotgan tomoni" boʻyicha OTMlarning
xatti-
harakatiga ta’sir qiluvchi omil ya’ni daromadlarning ta’lim, ta
dqiqot va boshqa jarayonlar
oʻrtasida qanday taqsimlanishi boʻyicha kam sonli tadqiqotlar olib borilgan.
Yuqoridagi holatlarni inobatga olgan holda, ushbu maqola ikkita asosiy maqsadni
koʻzlaydi. Birinchisi, daromad manbai sifatida oʻquv toʻlovlariga koʻproq bogʻliq boʻ
lish, ushbu
xa
rajatlar daromad qanday sarflanishi toʻgʻrisidagi qarorlarga qanday ta’sir qilishi bilan bogʻliq
empirik tahlilni boshqarish uchun resurslarga bogʻliqlik nazariyasidan foydalanish. Biz
Nienhuser (2008) bilan "RBN kabi murakkab n
azariyani toʻliq sinab koʻri
sh mumkin emas,
chunki u koʻplab farazlardan iborat" degan fikrga qoʻshilishdan boshqa choramiz yoʻq. Biroq,
agar daromadning bir turining nisbiy ulushi oshsa, ushbu manbaga tegishli xarajatlarning
nisbiy ulushi ham oshishi kerak degan asosiy (bizning maqsadimiz uchun) gipotezani taklif
qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
94
Ikkinchi maqsad esa, biz sobiq Sovet Respublikasi uchun ushbu turdagi birinchi empirik
tahlil deb hisoblagan narsani taqdim etishdir. Bundan tashqari, ishonamizki, Oʻzbekiston bozor
iqtisodiyotini rivojlantirish bilan bir vaqtda markazlashtirilgan tarzda rejalashtirilgan oliy
ta’lim tizimini qayta qurishga majbur boʻlgani uchun qiziqarli amaliy tadqiqotlarga duch keladi.
Ushbu maqolaning qolgan qismi quyidagicha tashkil etilgan. 2-
boʻlim
- mustaqillikdan
soʻng Oʻzbekistonda oliy ta’lim tizimining tarixiy sharhi. 2000
-yildan beri asosiy tendentsiya
shundan iboratki, talabalar sonining koʻpayishi fonida xususiy moliyalashtirish ulushi oshishi
bilan davlat tomonidan moliyalashtirishning ulushi sezilarli darajada kamaydi.
3-
boʻlim RBNning qisqacha sharhi hisoblanadi. Oliy oʻquv yurtlarining xulq
-atvori bilan
bogʻliq empirik tadqiqotlarga rahbarlik qilish uchun RBNdan foydalangan kam sonli tadqiqotlar
koʻrib chiqiladi. Metodologik yondashuv
4-b
oʻlimda keltir
ilgan. 2000-2013-
yillarni oʻz ichiga
olgan 62 ta Oʻzbekiston oliy taʼlim muassasalarida
panel maʼlumotlar toʻplamida qoʻllaniladigan
regressiya tahlilini oʻqitishga sarflangan xarajatlar ulushining mumkin boʻlgan aniqlovchi
omillari oʻrganila
di. Asosiy gip
oteza shundan iboratki, bu ulush oʻqish toʻlovlaridan olinadigan
daromad ulushiga juda bogʻliq boʻlishi kerak. Tahlil belgilangan qat’iy ta’sirlarni kiritish orqali
kuzatilmagan xilma-
xillikni boshqarishga harakat qiladi. Instrumental oʻzgaru
vchilarni
baho
lash oʻquv toʻlovlaridan olinadigan daromad ulushi va oʻqitishga sarflangan xarajatlar
ulushi oʻrtasidagi munosabatlarning potentsial endogenligini hal qilish uchun ishlatiladi.
Asosiy aniqlangan natija shundan iboratki, oʻquv toʻlovlaridan
tushadigan daromadlar
ulushi va oʻqitishga sarflangan xarajatlar ulushi oʻrtasida, hatto boshqa omillar bilan bogʻliq
boʻlganidan keyin ham ijobiy va statistik jihatdan muhim bogʻliqlik mavjud, bu RBNning asosiy
tamoyiliga mos keladi.
Adabiyotlar sharhi.
Tashkilotlar r
esurslarga bogʻliq va bu resurslarning bir qismi (barchasi boʻlmasa) boshqa
tashkilotlar tomonidan ishlab chiqariladi. Biroq, bir tashkilot tomonidan ishlab chiqarilgan
resurslar, agar ular boshqa tashkilot tomonidan foydalanilgan boʻlsa, qiymatga ega boʻl
adi. Bu
esa resurslardan foydalanish va ularni nazorat qilish quvvat asoslariga aylanib boradi va
tashkilotlar oʻrtasidagi qaramlikka olib keladi. Tashkilotlar oʻrtasida kuchning taqsimlanishi,
ularning xatti-harakatlarini belgilab beradi. Oddiyligiga qaramay, RBN vaqt sinovidan yaxshi
oʻtdi va tashkiliy xatti
-
harakatlar, sanoat iqtisodiyoti, ta’minot zanjiri boshqaruvi, boshqaruv
iqtisodiyoti va biznes bilan bogʻliq mavzularda juda ta’sirli nazariy asos boʻlib qolmoqda
(Hillman, Withers va Collins, 2009).
Bir tashkilotning boshqa tashkilot tomonidan ishlab chiqarilgan resurslarga bogʻliqligini
tahlil qiluvchi birinchi tadqiqotni Provan, Beyer va Kruytbosch (1980) isbotlab berishgan. Ular
notijorat tashkilotlari va ularning shoʻba tashkilotlari oʻrtasidagi
munosabatlarni
oʻrganadilar.
RBNni qoʻllab
-quvvatlaydigan ularning asosiy xulosasi: "...individual tashkilot ustidan
hokimiyat qanchalik koʻp boʻlishi, u qanchalik koʻp resurslarni boshqarishiga bogʻliq". Ushbu
muhim empirik ishdan boshlab, RBNdan olingan
gipotezalarni sinab ko‘radigan keng doiradagi
tashkilotlarning xatti-
harakatlarini tushunishga harakat qilgan ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazildi..
Ushbu xilma-xillikni ifodalovchi tadqiqotlar: Hillman, Uiters va Kollinz (2009) va Saidel (1991).
Bundan tashqari
, oliy ta’lim sohasidagi muassasalarning xatti
-harakatlarini tushunish uchun
RBNdan foydalangan kam sonli tadqiqotlar mavjud. Ushbu maqolaning asosiy yoʻnalishi
Oʻzbekistondagi oliy ta’lim sohasi boʻlganligi sababli, boʻlimning qolgan qismi u
shbu
tadqiqotlarga qaratilgan.
Bizning fikrimizcha, RBNdan olingan gipotezalarni oliy ta'lim sektoriga birinchi empirik
qo‘llanilishi Tolbert (1985) tomonidan amalga oshirilgan. U qoʻshma Shtatlardagi 167 ta davlat
va 114 ta xususiy universitetlarning namunalarini yaratdi. Davlat manbalaridan olinadigan
daromad ulushi yuqori boʻlgan universitetlarda davlat tomonidan moliyalashtirishni
boshqaradigan koʻplab idoralar mavjudligini aniqladi. Xuddi shu tarzda, u xususiy manbalardan
olinadigan daromad ulushi yuqo
ri boʻlgan uni
versitetlarda xususiy moliyalashtirishni
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
95
boshqaradigan koʻplab idoralar mavjudligini aniqladi. Ikkala topilma ham RBNni qoʻllab
-
quvvatlaydi. Uning tahlili shuni koʻrsatadiki, universitet ma’lum bir moliyalashtirish manbasiga
qanchalik bogʻliq
boʻlsa, bunda
y moliyalashti
rishga bagʻishlangan resurslar ulushi shunchalik
katta boʻladi va boshqa faoliyatga bagʻishlangan ulush kamayadi.
Bizning fikrimizcha, RDTning oliy ta'lim sektoriga eng keng qamrovli qo‘llanilishi
- Fowles
(2013) tomonidan oʻrga
nilgan. U univ
ersitetning oʻqish toʻlovi daromadiga bogʻliqligi va
ularning oʻqitishga (va oʻqitish bilan bogʻliq faoliyatga) sarflanishi oʻrtasidagi bogʻliqlikni
oʻrganadi. U Qo‘shma Shtatlardagi 419 ta "to‘rt yillik" davlat universitetlarining 11 yillik
panelini qurdi
. Izlanishning asosiy natijasi "oʻqitish xarajatlari umumiy xarajatlarning ulushi
sifatida" va asosiy izoh o‘zgaruvchisi "sof o‘qishdan olingan umumiy operatsion
daromadlarning ulushi"dir. Ta'limning sof daromadi -
bu talabalar tomonidan to‘l
anadigan
to‘lovlarni samarali ravishda kamaytiradigan har qanday stipendiya yoki "to‘lov bitimlari" dan
tashqari to‘langan to‘lovlardan olingan umumiy daromaddir. RBN ushbu ikki oʻzgaruvchi
oʻrtasidagi "kuchli" ijobiy bogʻliqlikni taxmin qiladi. Regressiya
tahlili natij
a o‘zgaruvchisiga
ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan boshqa o‘zgaruvchilar "doimiy" bo‘lganidan keyin ham bunday
bogʻlanishni tasdiqlaydi.
Muhimi siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan bir masala, masalan, baholar yoki maktabni
tashlab ketish darajasi bil
an o‘lchanadigan o‘qitishga ko‘paygan harajatlar haqiqatan ham
o‘quvchilar faoliyatiga ijobiy ta’sir qiladimi yoki yo‘qmi
hali ham o‘rganilmagan. Coupet (2013)
bu muammoni Fowles (2013) tadqiqotiga o‘xshash statistik yondashuvdan foydalangan holda
to‘gʻridan
-
to‘gʻri ko‘rib chiqdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, ma’muriy xarajatlarning umumiy
xarajatlardagi ulushining koʻpayishi qoʻshma Shtatlardagi Afro
-Amerika universitetlarida
oʻqishni tark etish ko‘rsatkichlarining oshishi bilan bogʻliq. Uning ta’kid
lashicha, ushbu
univer
sitetlarda tahsil olayotgan talabalarni tark etish ko‘rsatkichlarini kamaytirish uchun
ma’muriy xarajatlarni kamaytirish zarur.
Pilbeam (2012) Birlashgan Qirollikning oliy ta’lim sohasidagi "vitse
-kantsler" (Prorektor)
rollarini hisobga olgan holda RBN naz
ariyasining xususiyatlarini sinovdan oʻtkazadi. Ularning
yondashuvi yuqorida muhokama qilingan tadqiqotlardan ancha farq qiladi. Prorektorlar
Amerika oliy ta’lim tizimidagi "vitse
-
prezident" ga oʻxshaydi. 16 ta universitetdan ma’lumot
toʻplash uchun veb
-so
ʻ
rovdan foydalanildi.
Ushbu universitetlarning har birida soʻrovnomani,
oʻquv bo‘limiga mas’ul prorektorlar va tadqiqot uchun mas’ul prorektorlar toʻldirdi. Asosiy
natijalar shuni ko‘rsatadiki, tadqiqot uchun mas'ul bo‘lgan prorektorl
ar moliyalashtirish
kengashi tomonidan nazorat qilinadigan davlat tadqiqotini moliyalashtirish maqsadida
birgalikda lobbi qilish uchun institutlararo aloqa tarmoqlarini tashkil etgan. O‘qitish uchun
mas’ul bo‘lgan prorektorlar bunday tarmoqlarni yaratmagan
. Buning sababi shundaki,
tadqiqotni moliyalashtirishdan farqli o‘laroq, lobbi qilish yoki raqobat qilish uchun o‘qitishning
o‘xshash "qozonlari" mavjud emas.
RBNdan olingan aniq farazlarni sinab koʻrish qiyin. Oliy ta’limga kelsak, nazariya shuni
anglatadiki, agar bitta daromad manbasidan moliyalashtirish ulushi uning nisbiy ahamiyatini
oshirsa, unda ushbu manbaga tegishli xarajatlar ulushi ham oshishi kerak. O
ʻ
zbekiston oliy
ta’lim tizimiga nisbatan soʻnggi 15 yil ichida oʻquv toʻlovlaridan tushad
igan daromadlar
ulushida katta oʻsish kuzatildi. Oʻquv toʻlovlari asosan oʻqitish xizmatlari uchun toʻlov deb
hisoblanganligi sababli, agar RBN aniqroq qilib tushuntir
ish bersa, bu davrda oʻqitishga
sarflangan xarajatlar ulushi ham oshishi kerak edi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Resurslarga bogʻliqlik nazariyasining dolzarbligini oʻrganish maqsadida
14 yillikni o‘z
ichiga olgan 2000-
2013 yillarga moʻljallangan alohida Oʻzbekiston oliy ta’lim muassasalarining
panelli ma’lumotlar toʻplami tuzildi.
Asosiy ma’lumotlar manbai Oliy va oʻrta
maxsus ta’lim
vazirligi
tomonidan taqdim etilgan har bir oliy oʻquv yurtining yillik moliyaviy hisobotlaridan
olindi. Ushbu ma’lumotlarning aksariyati jamoat uchun yopiq ma’lumotlardir. O‘sha davrdan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
96
beri muvozanatsiz panel hisoblanadi, sababi institutlarni ochish, qayta tasniflash, nomini
oʻzgartirish va birlashtirish orqali "yangi" muassasalar yaratilgan. Hammasi boʻlib 62 ta
muassasa, 857 ta
muassasa yillik tadqiqotlarini yaratdi, har bir muassasa uchun oʻrtacha 13,8
ta ku
zatuvlar to‘gʻri kelmoqda.
Resurslarga bogʻliqlik nazariyasiga mos keladigan farazlarni hal qilishga urinishda
quyidagi ikki tomonlama qat’iy belgilangan ta’sirlarning regre
ssiya modeli variantlarini taxmin
qilinadi:
ShareTeach
it
= α + βShareFee
it
+ γCont
rols
it
+ θ
i
+ θ
t
+ ε
it
(1)
bu yerda indeks "i"(i = 1,2,.., 62) muassasani va pastki "t" yilni bildiradi (t= 2000=1,
2001=2,.., 2013=14). "ShareTeach"
–
bu "i" muassasasini
ng oʻqitishga sarflangan "t" yilidagi
umumiy xarajatlarining ulushi. "ShareFee"
–
bu "i" muassasasining "t" yildagi umumiy
daromadining oʻquv toʻlovlaridan ulushi. "Controls" –
bu "ShareFee"dan tashqari xarajatlar
qarorlariga ta’sir koʻrsatadigan omillarni
jalb qiladigan "i" muassasasi uchun oʻzgaruvchilar
toʻplami (quyida muhokama qilin
adi). "
θ
i
" xarajatlar qarorlariga doimiy ta’sir ko‘rsatadigan va
vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydigan institutlarga xos kuzatilmagan omillarni (ya'ni, vaqt o‘tishi
bilan o‘zgarmaydigan alohida institutlarga ta’sir etuvchi o‘lchovsiz omillarni) qamrab oladigan
muassasaga xos belgilangan qat'iy ta’sirdir. "
θ
t
" -
bu vaqt oʻtishi bilan barcha institutlarning
xarajatlar qarorlariga doimiy ta’sir koʻrsatadigan kuzatilmagan omillarni (ya’ni vaqt oʻtishi
bilan barcha institutlarga bir xil ta’sir koʻrsatadigan oʻlchovs
iz omillarni) jalb qilish uchun
kiritilgan vaqtga xos belgilangan qat'iy ta’sirdir. "
ε
it
" - bu tasodifiy xato atamasi. "
α
","
β
"va"
γ
"
baholanadigan parametrlardir. Institu
t va vaqt o‘zgarmas ta’sirlarni kiritish regressiyaga
o‘zgaruvchilar sifatida kiritilishi kerak bo‘lgan o‘lchovsiz omillarni nazorat qilishga urinishning
bir usuli hisoblanadi. Belgilangan qat’iy ta’sirlar ushbu omillar nima ekanligi haqida hech
qanday ma’lumot bermasa ham, ularning kiritilishi tenglamaga kiritilgan oʻzgaru
vchilarning
ta’sirini katta ishonch bilan izohlashga imkon beradi.
Agar resurslarga bogʻliqlik nazariyasi tegishli boʻlsa, unda "
β
"> 0 ni kutiladi. Bu shuni
anglatadiki, boshqa omillar d
oimiy ravishda oʻtkazilgandan soʻng, oʻquv toʻlovlaridan
olinadigan d
aromad ulushi qanchalik yuqori boʻlsa, oʻqitishga sarflangan xarajatlar ulushi
shunchalik yuqori boʻladi. Bundan tashqari, "ShareTeach" ham, "ShareFee" ham mutanosib
boʻlgani uchun, "
β
" t
oʻgʻridan
-
toʻgʻri talqinga ega. Misol uchun, agar "
β
"=1, keyin "ShareFee"
dagi bir foizlik nuqtaning oshishi "ShareTeach"ning bir foiz nuqtaning oshishi bilan bogʻliq
bo‘ladi. Agar "
β
"> 1 boʻlsa, unda "ShareFee"ning bir foizli oʻsishi "ShareTeach"ning bir
foizdan
ortiq oʻsishi bilan bogʻliq. Agar "
β
" < 1, keyin "ShareFee" n
ing bir foiz punktiga koʻpayishi
"ShareTeach"ning bir foiz punktidan kam oʻsishi bilan bogʻliq. Shuning uchun, "
β
" samarali
ravishda "elastiklik" bo‘lib, iqtisodchilar ikki o‘zgaruvchi o‘rtasidagi bogʻliqlik kuchini
umumlashtiradigan standart usuldir. "
β
"
qiymati qanchalik katta bo‘lsa, o‘qitishga ajratilgan
resurslar ulushidagi o‘zgarishlar o‘quv to‘lovlaridan tushadigan daromadlar ulushidagi
o‘zgarishlarga shunchalik sezgir bo‘ladi. Yuqo
rida keltirilgan empirik model sabablarning
yoʻnalishi oʻquv toʻlovlaridan olingan umumiy daromad ulushidan oʻqitishga sarflangan
umumiy xarajatlar ulushigacha ekanligini aniq ta’kidlaydi. Ya’ni, oʻquv toʻlovlaridan olingan
umumiy daromad ulushining oʻzgarishi oʻqitishga sarflangan umumiy xarajatlar ulushining
oʻzgarishiga olib keladi (ya’ni,
ShareFee
→
ShareTeach). Bu nazarda tutilgan resurslarga
bogʻliqlik nazariyasiga sababiy yoʻnalishdir. Biroq, teskari sabab yoʻnalishi ham haqiqatga
yaqin hisoblanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
97
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Quyidagi jadvalda
statistik tahlildan foydalanilgan holda barcha oʻzgaruvchilarning
oʻrtacha, standart ogʻishlari va minimal/maksimal qiymatlari koʻrsatilgan. Qiymatlar 2000
-
2023 - yillardagi barcha 62 ta muassasalar uchu
n qoʻllanilgan. Xarajatlarning taxminan 80%
oʻqitishga qaratilgan. Umumiy daromadning taxminan 55% oʻqish toʻlovlaridan keladi. Oʻrtacha
institutsional hajmi 3200 kunduzgi talabalarni tashkil etadi. Bir muassasa uchun oʻrtacha
xodimlar soni 783 kishini tas
hkil qiladi. Oʻrtacha toʻlov yiliga 2 milliondan ortiq Oʻzbekiston
soʻmini tashkil etadi. Magistraturaning oʻrtacha davomiyligi 63 hafta. 89% muassasalar "Qabul
qilish uchun qoʻshimcha imtiyoz" moliyaviy yordamini oldi. "Taraqqiyot jamgʻarmasi" uchun
qabul
qilingan har bir muassasa uchun oʻrtacha mablagʻ miqdori qariyb 2 milliard Oʻzbekiston
soʻmini tashkil etdi. 1
-
jadvalda koʻrsatilgan standart ogʻish va minimal/maksimal qiymatlar
ushbu oʻzgaruvchilarning barchasida sezilarli oʻzgarishlar mavjudligini koʻr
satadi.
1-jadval
Regressik oʻzgaruvchilar boʻyicha qisqacha statistik ma’lumotlar
Oʻzgaruvchanlik
Tadqiqotlar
Oʻrtacha
Standart
ogʻish
Min
Max
Oʻqitish xarajatlarining ulushi
(ShareTeach)
857
0.80
0.094
0.16
0.98
Oʻqish
toʻlovidan
tushgan
daromadning ulushi (ShareFee)
857
0.541
0.161
0.06
0.95
Talabalar soni
857
3,231
2,424
60
12,648
Xodimlar soni
857
783
507
34
2,950
Oʻrtacha toʻlov (000)
857
2,265
1,589
393
6,050
LengthPG
857
63
26
0
102
DevFund (millions)
857
1,995
2,420
0
13,209
AdAdmin
857
0.891
--
0
1
Quyidagi rasmda oʻquv toʻlovidan olingan daromad ulushi va oʻqitishga sarflangan
xarajatlar ulushi oʻrtasidagi bogʻliqlik tasvirlangan. 1
-rasmda kuzatilgan 857 ta nuqta
mavjudligini hisobga olsak, koʻp sonli chegaralar mavjud emas. Bundan tash
qari,
kuzatuv
larning aksariyati kesilgan chiziq bilan koʻrsatilgan taxminiy munosabatlarga juda
qattiq bogʻlangan.
Nolinchi tartibli korrelyatsiya +0.26, bu statistik jihatdan 1% darajadan past
(p qiymati < 0.01). Ushbu ijobiy va muhim statistik korrelyatsiya resurslar
ga bogʻliqlik
nazariyasiga mos keladi, chunki oʻquv toʻlovidan tushadigan daromadning katta qismi
oʻqitishga sarflanadigan xarajatlarning katta qismi bilan bogʻliq. Bu ragʻbatlantiruvchi boʻlsa
-
da, xarajatlar boʻyicha qarorlarga ta’sir qiluvch
i boshqa omillar ham mavjud va bu
munosabatlarning nisbatan mustahkamligini ishonchliroq izohlash uchun ularni "doimiy
ushlab turish" kerak.
Shuni ta’kidlash kerakki, ShareTeach va ShareFee uchun minimal va maksimal qiymatlar
ma’lumotlar toʻplamida
ixtisos
lashgan muassasalar borligini koʻrsatadi, ular tadqiqot yoki
oʻqitishga e’tibor qaratadi. Share Teach diapazoni keng boʻlib, standart ogʻish bilan 16% dan
98% gacha atigi 9,4% ni tashkil qiladi. Xuddi shunday, ulush toʻlovi diapazoni yanada kengroq,
6% dan 95% gacha, kattaroq standart 16,1%. Bunday muassasalar koeffitsiyentlarni
baholashga salbiy ta’sir koʻrsatishi mumkin. Biroq, belgilangan effektli regressiya
qoʻllanilganda, buning ehtimolligi kamroq.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
98
Bizning tahlilimizdagi cheklangan muassasala
r ta’riflariga koʻra, katta qoldiqga ega
boʻlgan muassasa ya’ni uning haqiqiy qiymatlari va regressiya bilan "bashorat qilingan" qiymat
oʻrtasidagi farq katta. Cheklangan institutlar katta ta’sirga ega boʻladi. Belgilangan qat’iy
ta’sirlarda chetga chiqishlar ma’lum ma’noda "nazorat qilinadi" va koeffitsiyentlarni baholash
noxolis boʻlmasligi kerak.
1-rasm. Ta'lim to'lovlaridan tushadigan daromad ulushi va o'qitish
xarajatlari ulushi o'rtasidagi bog'liqlik
Va nihoyat, 2-jadvalda regressiya taxminlari keltiril
ib oʻtilgan. 1
-ustun oddiy eng kichik
kvadratlar (OLS) taxminlari. "ShareFee" parametri ijobiy, ammo kattaligi juda kichik va 10%
darajasida statistik ahamiyatga ega emas. 2-
ustunda belgilangan qat’iy ta’sirlar hisob
-kitoblari
mavjud boʻ
lib, bu yerda ham m
uassasaga, ham vaqtga xos effektlar qoʻshiladi. Ushbu
spetsifikatsiyada "ShareFee" parametri ijobiydir. Shuningdek, u OLS spetsifikatsiyasiga
qaraganda taxminan 10 baravar katta va 1% darajasida statistik ahamiyatga ega. 3-ustun
instrume
ntal oʻzgaruvchan t
axminlardir. Ushbu spetsifikatsiyada parametr" ShareFee "
belgilangan qat’iy ta’sirlar spetsifikatsiyasiga qaraganda deyarli toʻrt baravar katta. Biroq, bu
faqat 10% darajasida statistik ahamiyatga ega. Va nihoyat, 4-ustun belgilangan qa
t’iy ta’sirlar
inst
rumental oʻzgaruvchan taxminlar hisoblangan. Ushbu spetsifikatsiyada "ShareFee"
parametri IV spetsifikatsiyadan (3-
ustun) taxmin qilish uchun juda oʻxshash, ammo 5% da
statistik ahamiyatga ega.
Modellarga kiritilgan boshqa oʻzgaruvchilar
muhokamasiga murojaat qilishdan oldin,
belgilangan qat’iy ta’sirlarni kiritish tushuntirilgan nisbatning katta oʻsishiga olib kelishini
ta’kidlash kerak. OLS spetsifikatsiyasi uchun R2 qiymati 16,0 % ni tashkil qiladi. Muassasaga
xos va vaqtga xos belgila
ngan qat’iy ta’sirlar qoʻshilgandan soʻng, R2 qiymati 55,9% gacha
koʻtariladi. Xuddi shunday, instrumental oʻzgaruvchilar spetsifikatsiyasiga belgilangan qat’iy
ta’sirlar qoʻshilsa, R2 qiymati 16,3% dan 55,4% gacha oshadi. Bu shuni koʻrsatadiki,
spetsifikatsiyaga kiritilmaga
n oʻqitishga sarflangan umumiy xarajatlar ulushiga ta’sir qiluvchi
asosiy omillar mavjud. Ushbu belgilangan qat’iy ta’sirlar ushbu oʻtkazib yuborilgan
oʻzgaruvchilar uchun "tursa", baholovchi ko‘rstakichlar bu yetishmayotgan oʻzgaruvchil
ar nima
ekanligi ha
qida ma’lumot bermaydi. Biroq, kelajakdagi tadqiqotlar bizning spetsifikatsiyamizga
kiritilganlardan tashqari boshqa omillarni ham jiddiy koʻrib chiqishi kerak.
0,00
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,80
0,90
1,00
0,00
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,80
0,90
1,00
o
'qi
tis
h
x
a
ra
ja
tla
rinin
g
ulu
shi
o'qish to'lovidan tushgan daromadning ulushi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
99
2-jadval
Regressiya hisob-
kitoblari: oʻqitishga sarflangan jami
xarajatlar ulushi (ShareTeach)
(1)
(2)
(3)
(4)
Baholovchi
oddiy eng kichik
kvadratlar (OLS)
Belgilangan qat’iy
ta’sirlar (Fixed
effects)
IV
Belgilangan
qat’iy ta’sirlar
-IV
ShareFee
0.010
[0.4]
0.108
***
[3.3]
0.375
*
[1.7]
0.343
**
[2.3]
Talabalar
soni
(000)
0.007
**
[3.0]
-0.010
***
[3.0]
-0.004
[0.6]
-0.012
***
[3.0]
Xodimlar soni
-0.00001
[1.2]
0.00007
***
[3.4]
0.00004
[0.5]
0.0009
***
[3.0]
Oʻrtacha
toʻlov
(000)
0.00002***
[8.7]
-0.00003
**
[2.5]
0.00005
[0.3]
-0.00001
[0.6]
LengthPG
0.0003
**
[2.3]
0.0004
*
[1.9]
-0.0002
[0.6]
0.0003
[1.7]
Doimiy
0.717
***
[61.8]
-0.767
***
[17.9]
0.606
***
[8.5]
0.589
***
[2.9]
R
2
(%)
16.0%
55.9%
16.3%
55.4%
Muassasa
tomonidan
belgilangan
qat’iy ta’sirlar?
No
Yes
No
Yes
Vaqt belgilagan
qat’iy ta’sirlar?
No
Yes
No
Yes
N(tadqiqotlar)
857
857
857
857
N(institutlar)
62
62
62
62
Izohlar: parametrning qavs ichida berilgan standart xatosiga nisbatining mutlaq qiymati: * = 10%
darajasida muhim; * * = 5% darajasida muhim; va ** * =1% darajasida muhim.
Xulosa va takliflar.
Ushbu maqolada oliy oʻquv yurtlarining xarajatlari toʻgʻrisidagi qarorlari, oʻquv
toʻlovlariga koʻproq bogʻliq boʻlganda qanday ta’sir qilishi bilan bogʻliq empirik tahlilni
oʻtkazish uchun resurslarga bogʻliqlik nazariyasi ishlangan. Ushbu tahlil Oʻzbekis
ton tajribasiga
qaratildi. Ishonamizki, Oʻzbekiston bozor iqtisodi
yotini rivojlantirish bilan bir vaqtda
markazlashgan tarzda rejalashtirilgan oliy ta’lim tizimini qayta qurishga majbur boʻl
gani uchun
qiziqarli amaliy tadqiqotlar olib bora oldi. Bundan tas
hqari, Oʻzbekiston oliy ta’lim tizimi,
boshqa koʻplab mamlakatlar singari, soʻnggi global iqtisodiy tanazzul bilan bogʻliq davlat
mablagʻlarini keskin qisqartirishga moslashishi kerak edi. A
sosiy xulosa shundaki, boshqa
omillar doimiy ravishda ushlab turil
gandan keyin ham oʻquv toʻlovlaridan olinadigan daromad
ulushi va oʻqitishga sarflangan xarajatlar ulushi oʻrtasida ijobiy va statistik jihatdan muhim
bogʻliqlik mavjud. 2001
-2013-yillar mob
aynida Oʻzbekiston oliy ta’lim tizimi daromad manbai
sifatida oʻquv toʻlovlariga ancha bogʻliq boʻlib qoldi.
Ma’lum darajada talabalar qimmatroq oʻquv toʻlovlarini toʻlashganda, oliy oʻquv yurtlari
oʻqitish bilan bogʻliq tadbirlarga koʻproq mablagʻ sarflas
hlari ajablanarli emas. Biroq, ushbu
hujjatda olib borilgan tahlil
lar shuni koʻrsatadiki, Oʻzbekistondagi bu natija "birga
-
bir oʻyin"dan
uzoqdir. Oʻquv toʻlovlaridan olinadigan daromad ulushi va oʻqitishga sarflangan xarajatlar
ulushi oʻrtasidagi bogʻliqli
k haqidagi eng yaxshi taxminimiz +0,34 ni tashkil qiladi. Bu 1
qiy
matidan ancha past, bu shuni koʻrsatadiki, oʻquv toʻlovlari daromadlarining aksariyat qismi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
100
tadqiqot va ma’muriyat kabi oʻqitishdan tashqari faoliyatga sarflanadi. Oʻzbek talabalari (va
ehti
mol ularning oilalari) oliy oʻquv yurtlarida olgan ta’lim tajribasi sifatiga bevosita ta’sir
koʻrsatmaydigan (agar mavjud boʻlsa) fa
oliyatni katta miqdorda subsidiyalashayotgani aniq. Bu
vaqti-
vaqti bilan demokratik yoʻl bilan saylanishi kerak boʻlgan huku
mat tomonidan doimiy
e’tiborga olinmaydigan jiddiy pul uchun qiymat masalasini koʻtaradi. Ehtimol, bundan ham
muhimi, Oʻzbekistonlik talabalar tomonidan toʻlanadigan oʻrtacha toʻlov Oʻzbekiston
aholisining oʻrtacha daromadidan keskin past emasligini hisobga olsak, oliy ma’lumotga
erishish juda qimmat. Oʻrtacha daromadni
hisobga olgan holda, ishtirok etish stavkalari
sezilarli darajada pasaymasdan va siyosiy qarama-qarshiliklarsiz kelajakda uni yanada
qimmatroq qilish uchun juda kam imkoniyatlar mavjudligini nazarda tutadi.
А
dabiyotlar
/ Литература /
Reference:
Barr, N. (2010). Paying for higher education: What policies, in what order? London School
of Economics.
Coupet, J. (2013). Historically Black colleges and universities and resource dependence: a
Chow test of production functions. Journal of Higher Education Policy and Management, 35(4),
355-369.
Fowles, J. (2013). Funding and Focus: Resource Dependence in Public Higher Education.
Research in Higher Education, 55(3), 272-287.
Hillman A.J., M.C. Withers and B.J. Collins, (2009). “Resource Dependence Theory: A Review”,
Journal of Management, vol. 35, no. 6, pp. 1404-1427
Nienhuser, W. (2008). Resource Dependence Theory
–
How Well Does It Explain Behaviour
of Organizations? University of Duisburg-Essen, management revue, 19(1+2), 9-32.
Pilbeam, C. (2012). Pursuing financial stability: a resource dependence perspective on
interactions between pro-vice chancellors in a network of universities. Studies in Higher
Education, 37(4), 415-429.
Provan, K.G., Beyer, J.M., & Kruytbosch, C. (1980). Environmental Linkages and Power in
Resource- Dependence Relations between Organizations. Administrative Science Quarterly, 25,
200-225.
Psacharpoulos, G., & Partinos, H. A. (2004). Returns to investment in education: a further
update. Education Economics, 12(2), 111-134.
Ruziev, K., & Rustamov, D. (2016). Higher education in Uzbekistan: reforms and the changing
landscape since independence. University of the West of England, Economics Working Paper Series
1604.
Saidel, J.R. (1991). Resource Interdependence: The Relationship Between State Agencies and
Nonprofit Organizations. Public Administration Review, 51(6), 543-553.
Sanyal, B., & Johnstone, B. (2011). International trends in the public and private financing of
higher education. UNESCO IBE 2011.
Tolbert, P. S. (1985). Institutional environments and resource dependence: Sources of
administrative structure in institutions of higher education. Administrative Science Quarterly, 30,
1-13.
