Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
57
HUDUDLAR IQTISODIYOTI VA JAMIYATNING RAQAMLI RIVOJLANISHINI
INTEGRAL BAHOLASH USLUBIYATI
PhD
Ma’murov Baxtiyor Xolmatjanovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti huzuridagi
“O‘zbekistonni iqtisodiyotini rivojlantirishning
ilmiy asoslari va muammolari” ilmiy
-tadqiqot markazi
Annotatsiya.
Iqtisodiyot va jamiyatning raqamli transformatsiyasi dinamikasi, raqamli
rivojlanishning ko‘p qirraliligi va ko‘rsatkichlarining ko‘pligi, ularning iqtisodiyot tarmoqlari va
mamlakat hududlari bo‘yicha sezilarli darajada farqlanishi raqamli rivojlanishni
integral
baholash usullarini ishlab chiqish zarurligini taqozo etmoqda. Maqolada raqamli iqtisodiyotni
shakllantirish qonuniyatlarini o‘rganish asosida raqamli rivojlanish bosqichlari, maqsadli
mezonlar hamda iqtisodiyot va jamiyatni raqamlashtirish bosqichlari uchun integral,
umumlashtiruvc
hi va qisman ko‘rsatkichlar tizimi belgilab berildi. Raqamli rivojlanish holatining
integral koeffitsienti haqiqiy ko‘rsatkichlarning normallashtirilgan qiymatlari asosida
qo‘shimcha model yordamida hisoblanadi. Raqamli
rivojlanish potentsialini baholash uchun
xususiy ko‘rsatkichlarning potensial qiymatlaridan foydalaniladi.
Kalit so‘zlar:
raqamli iqtisodiyot, hududlar iqtisodiyoti, raqamli texnologiyalar, raqamli
rivojlanish, raqamli rivojlanishning integral koeffitsienti.
МЕТОДИКА КОМПЛЕКСНОЙ ОЦЕНКИ ЦИФРОВОГО РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА
И ЭКОНОМИКИ РЕГИОНОВ
PhD
Маъмуров Бахтиёр Холматжанович
Научно
-
исследовательский центр “Научные основы и
проблемы развития экономики Узбекистана” при
Ташкентском государственном экономическом университете
Аннотация.
Динамика цифровой трансформации экономики и общества,
многогранность и многообразие показателей цифрового развития, их значительная
дифференциация по отраслям экономики и регионам страны диктуют необходимость
разработки комплексных методов оценки цифрового развития. В статье на основе
изучения закономерностей формирования цифровой экономики определены этапы
цифрового развития, целевые критерии и система интегральных, обобщающих и
частичных показателей для этапов цифровизации экономики и общества.
Интегральный коэффициент состояния цифрового развития рассчитывается с
помощью аддитивной модели на основе нормированных значений реальных показателей.
Потенциальные значения частных показателей используются для оценки потенциала
цифрового
развития
.
Ключевые слова:
цифровая экономика, экономика регионов, цифровые технологии,
цифровое развитие, интегральный коэффициент цифрового развития.
I SON - YANVAR, 2024
UO‘K:
332.142.4
57-66
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
58
THE METHODOLOGY OF A COMPREHENSIVE ASSESSMENT OF THE DIGITAL
DEVELOPMENT OF SOCIETY AND THE ECONOMY OF THE REGIONS
PhD
Mamurov
Bahtiyor Holmatjanovich
Research center “Scientific bases and issues of
economic development
of Uzbekistan” under the
Tashkent State University of Economics
Annotation.
The dynamics of the digital transformation of the economy and society, the
versatility and diversity of digital development indicators, their significant differentiation by
economic sectors and regions of the country dictate the need to develop comprehensive methods
for assessing digital development. Based on the study of the patterns of formation of the digital
economy, the article defines the stages of digital development, target criteria and a system of
integral, generalizing and partial indicators for the stages of digitalization of the economy and
society. The integral coefficient of the state of digital development is calculated using an additive
model based on normalized values of real indicators. The potential values of particular indicators
are used to assess the potential of digital development.
Keywords:
digital economy, regional economy, digital technologies, digital development,
integral coefficient of digital development.
Kirish.
Hududlar iqtisodiyotining turli sohalari va tarmoqlarida, shuningdek, ijtimoiy sohada
axborot texnologiyalarini jamiyatni raqamlashtirish jarayonining jadallashuvi, raqamli
texnologiyalar sohasidagi so‘nggi yutuqlardan keng foydalanish hududlarning samaral
i va jadal
rivojlanishining muhim shartidir. Koronavirus pandemiyasi dunyoning aksariyat
mamlakatlarida jamiyatni raqa
mlashtirish jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Pandemiyaning
uzoq davom etgan salbiy ta’siri masofaviy ish shaklini rivojlantirishga,
aholi turmush
darajasining jadal o‘sishiga olib keldi.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishini va axborot jamiyati sari harakatini baholashning
xalqaro va mahalliy amaliyotdagi joriy usullari yagona ko‘rsatkichlarni hisoblash va
umumlashtirishning reyting
usuliga asoslangan bo‘lib, ular mamlakat yoki hududning
rivojlanish darajasini ko‘rsatadi. Iqtisodiyot va jamiyatni r
aqamlashtirish hamda raqamli
transformatsiya global jarayonlarining dinamikligi, raqamli rivojlanishning turli jihatlari va
bosqichlarini
tavsiflovchi ko‘plab ko‘rsatkichlar, ularning iqtisodiy faoliyat tarmoqlari va
hududiy subyektlar bo‘yicha sezilarli darajada o‘zgarishi kompleks baholash vositalaridan
foydalanish va integral baholash usullarini ishlab chiqish zarurligini taqozo etmoqda.
Iqtisodiyot va jamiyatning raqamli rivojlanishining holati va salohiyatini baholash
ko‘rsatkichlari tizimini to‘g‘ri u
slubiy asoslash uchun faqatgina raqamli rivojlanishning
maqsad, vazifalari va mezonlariga tayanibgina qolmasdan, balki axborot jamiyatini
shakllantirish, shuningdek, raqamli rivojlanishning ko‘plab parametrlarini kompleks
ko‘rsatkichga birlashtirishning us
lubiy tamoyillari bosqichlari va qonuniyatlarni hisobga olish
zarur. Raqamli rivojlanish holati va salohiyatini yaxlit baholashga taklif etilayotgan yondashuv
AKT rivojlanishini kompleks baholash va infokommunikatsiyalarni rivojlantirish (ICD)
usullariga asoslanadi.
Raqamli rivojlanish holati va salohiyatini yaxlit baholash usulining afzalliklari shundan
iboratki, u raqamli iqtisodiyot va jamiyatni rivojlantirishning kompleks, dinamik ochiq tizimini
baholashga yaxlit, ko‘p qirrali yondashuvning mohiyatini a
ks ettiradi; statistik hisobot
ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi; zamon va makon bo‘yicha har tomonlama tavsif beradi;
raqamlashtiris
h obʼyektlarida zaxiralar va toʻsiqlarni aniqlash bilan miqyosni kengaytiradi, bu
esa hududlarning iqtisodiyot tarmoql
ari va sohalari boʻyicha raqamli rivojlanish yoʻnalishlarini
aniqlashtirish imkonini beradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
59
O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyotni rivojlant
irish, jahon bozorida iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini oshirish iqtisodiyotni intensiv tarkibiy o‘zgarishlar bilan ajralib turadigan
yangi taraqqiyot darajasiga olib chiqish bugungi kunning dolzab masalalaridan biri hisoblanadi.
Adabiyotlar tahlili.
Raqamli rivojlanish ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga olib keladi. Bir tomondan, bu
ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat unumdorligini oshirishga va insonlarning hayot sifatini
yaxshilashga yordam beradi. Boshqa tomondan, bu tengsizlik, ishsizlik, kiberjinoyatlarning
ko‘payishiga olib kelishi mumkin.
Glazyev (2019)ning “Raqamli iqtisodiyot: afsonalar va haqiqat” nomli monografiyasida
iqtisodiyot va jamiyatning raqamli rivojlanishining mohiyati, qonuniyatlari va tendentsiyalari
ko‘rib chiqiladi. Muallif r
aqamli rivojlanishni aniqlashning turli yondashuvlarini tahlil qiladi,
uning asosiy tafsiflari va bosqichlarini belgilaydi, raqamlashtirishning iqtisodiyot va jamiyatga
ta’sirini o‘rganadi.
Glazyev raqamli rivojlanish iqtisodiyot va jamiyatning barcha jabhalarini qamrab oluvchi
keng qamrovli jarayon degan xulosaga keladi. Bu iqtisodiyotning an’anaviy tarmoqlari va
sohalarining o‘zgarishiga, yangi bozorlar va texnologiyalarning shakllanishiga, odamlarning
turmush tarzi va xulq-
atvorining o‘zgarishiga olib ke
ladi.
Gaponenko (2020)ning “Iqtisodiyotni raqamlashtirish: muammolar va istiqbollar” nomli
monografiyasida iqtisodiyotni raqamlashtirish muammolari va istiqbollari ko‘rib chiqilgan.
Muallif raqamlashtirishning iqtisodiyot tuzilmasi, bandlik, iste’mol, ta’lim, sog‘liqni saqlash va
boshqa sohalarga ta’sirini tahlil qiladi. Gaponenko raqamlashtirish ijobiy va salbiy oqibatlarga
olib keladi degan xulosaga keladi. Bu, bir tomondan, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
mehnat unumdorligini oshirish, insonlarning turmush darajasini yaxshilashga yordam beradi.
Boshqa tomondan esa bu tengsizlik, ishsizlik va kiberjinoyatlarning kuchayishiga olib kelishi
mumkin.
Knyazev (2020)ning tadqiqotlarida raqamli iqtisodiyotni amalga oshirishning nazariy
jihatlari va amaliyoti tadqiq etilgan. Muallif raqamli iqtisodiyotni, uning asosiy xususiyatlari va
rivojlanish bosqichlarini, raqamli iqtisodiyot sohasidagi davlat siyosatini aniqlashga turli
yondashuvlarni tahlil qiladi.
Knyazev raqamli iqtisodiyot mamlakatning barqaror rivojlanishi uchun asos degan
xulosaga keladi. Uning fikricha, mamlakatda raqamli iqtisodiyotni muvaffaqiyatli amalga
oshirish uchun barcha fuqarolar uchun raqamli texnologiyalar va xizmatlardan foydalanishni
ta’minlash, raqamli iqtisodiyo
tni rivojlantirish uchun qulay investitsiya muhitini yaratish,
raqamli makonda fuqarolarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan
samarali davlat siyosati zarur.
Stepanov va Yakovleva (2021)larning monografiyasida raqamli iqtisodiy rivojlanish
muammolari,
tendentsiyalari va istiqbollari ko‘rib chiqiladi. Mualliflar raqamlashtirishning
iqtisodiyot va jamiyatga ta’siri, raqamli rivojlanish sohasidagi davlat siyosatini tahlil qiladilar.
Ular raqamli rivojlanish zamonaviy dunyodagi eng muhim tendentsiyalardan biri degan
xulosaga kelishadi. U iqtisodiyot va jamiyatning barcha sohalariga har tomonlama ta’sir
ko‘rsatadi. Raqamli rivojlanishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun barcha fuqarolarning
raqamli texnologiyalar va xizmatlardan foydalanis
hini ta’minlash,
raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish uchun qulay investitsiya muhitini yaratish, raqamli makonda fuqarolarning
huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan samarali davlat siyosati zarur.
Gary Pillar (2021)ning “Raqamli transformatsiy
a va uning sanoat
ga ta’siri” nomli
maqolasida raqamli transformatsiya turli sohalarga, jumladan, ishlab chiqarish, moliya,
sog‘liqni saqlash va ta’limga qanday ta’sir qilishini ko‘rib chiqadi. U raqamli innovatsiyalar
natijasida biznes modellari va jarayon
laridagi o‘zgaris
hlarni aniqlaydi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
60
Pillar raqamli transformatsiyani “raqamli texnologiyalar orqali biznes va jamiyatni
o‘zgartirish jarayoni” deb ta’riflaydi. U raqamli transformatsiyaning quyidagi asosiy
xususiyatlarini ajratgan:
yangi mahsulotlar, xizmatlar va biznes modellarini yaratish uchun raqamli
texnologiyalardan foydalanish;
jarayonlarni avtomatlashtirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish;
kompaniyalar, iste’molchilar va hamkorlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘zgartirish.
Shunday qilib, hududlar iq
tisodiyoti va jamiyatning raqamli rivojlanishi bo‘yicha xorijiy
olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, raqamli rivojlanish iqtisodiyot
va jamiyatning barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadigan keng qamrovli jarayondir.
Bu
iqtisodiyotni
ng an'anaviy tarmoqlari va sohalari tarkibining o‘zgarishiga, yangi bozorlar va
texnologiyalarning shakllanishiga, insonlarning turmush tarzi va iste’mol madaniyatining
o‘zgarishiga olib keladi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotda umumlashtirish va tizimlashtirish, tarkibiy va qiyosiy tahlil, grafik tasvirlash,
ekspert baholash, strategik rejalashtirish kabi usullardan foydalanilgan.
Tahlil natijalar muhokamasi.
Raqamli rivojlanishni yaxlit baholash maqsadlarini belgilash, vazifalarni belgilash,
o‘rganilayotgan jarayonning asosiy xususiyatlarini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlarni hisoblash
usullari va ko‘lamini belgilash tamoyillariga asoslanadi. Raqamli rivojlanish koʻrsatkichlari
tizimi nafaqat raqamla
shtirish obyektlari va subyektlarining holati va oʻzga
rishlar dinamikasini
har tomonlama baholash, balki iqt
isodiyot tarmoqlarining uygʻun rivojlanishini taʼminlash
boʻyicha boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish uchun ham moʻljallangan.
Rivojlanishning mohi
yati tabiat va jamiyatdagi shunday harakat va o‘zgaris
hlardan iborat
bo‘lib, u bir sifatdan
-
holatdan ikkinchisiga, eskidan yangiga o‘tishga yordam beradi. Bizning
fikrimizcha, raqamli rivojlanish deganda jamiyat va jamiyatdagi texnologik tuzilmaning tub
o‘
zgarishlari tushunilishi kerak, bu esa AKTning ishlab chiqarish va ijtimoiy sohaga kirib
borishiga, iqtisodiy o‘sishga va ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan yaxshilashga, resurslar
samaradorligini oshirishga va ijtimoiy taraqqiyotga yordam beradi.
1-rasm. Raqamli iqtisodiyot rivojlanishining asosiy qonuniyatlari
22
22
Muallif tomonidan tuzilgan
Ishlab chiqarish fondlarida axborot resurslari va AKT ulushi ortib borishi hisobiga bilimlar
iqtisodiyotining rivojlanishi
Sanoatda buyumlar Internetidan (IoT) keng qamrovli foydalanish
Moliyaviy operatsiyalar va pullarning virtualligi
Xizmatlar va ishlab chiqarish jarayonlari elektron shakli
Iqtisodiy makon va biznes tarmoqlarni AKT asosida rivojlantirish
Axborot-kommunikatsiya tarmoqlariga asoslangan holda iqtisodiyotning globallashuvi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
61
Raqamli rivojlanish bosqichlari ketma-ketligi davomida postindustrial davrdan axborot
jamiyatiga o‘tish sodir bo‘ladi. Har bir bosqichda turli masalalar yechilib, turli maqsad va
mezonlardan foydalaniladi. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish shartlari, omillari va
oqibatlarini tizimlashtirish ko‘rsatilgan raqamli iqtisodiyotning rivojlanish qonuniyatlari va
bosqichlarini hisobga olgan holda raqamli rivojlanish darajasini o‘lchash
metodologiyasini
shakllantirish zarurati mavjud (1-rasm).
Bi
rinchi bosqichda davlat siyosatining axborotlashtirishga yo‘naltirilganligi axborot
-
kommunikatsiya infratuzilmasining yuqori texnologik darajasini, biznes va fuqarolarning
axborot resurslari va Internetga keng polosali ulanishini hamda davlat boshqaruvi tizimining
elektron makoniga, elektron xizmatlarga va ijtimoiy tarmoqlarga jalb etilishini ta’minladi.
Bugungi kunda iqtisodiyot tarmoqlari va jamiyatni raqamli transformatsiyalash
jarayonlarini ta’
minlash uchun faol va maqsadli chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur:
birinchidan, yuqori tezlikdagi o‘tkazuvchanlikning to‘liq mavjudligini, aloqa, axborot
uzatish barqarorligi va xavfsizligini, raqamli iqtisodiyot subyektlari va institutlari talablariga
AKT va tarmoqlarni rivojlantirishning hududiy mutanosiblig
ini ta’minlash;
ikkinchidan, ishlab chiqarishning raqamli bo‘lmagan omillarini rivojlantirishni hisobga
olgan holda iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini mahalliy raqamli platformalardan
integratsiy
alashgan tarmoqlararo raqamli platformalarga, xizmatlar ko‘r
satish va ishlab
chiqarish funktsiyalarini bajarishning elektron shakliga o‘tkazish;
uchinchidan, sanoat va idoraviy qarorlar integratsiyasi, biznesni globallashtirish va
integratsiyalashgan ma’lu
motlar bazasiga ega yagona platformani shakllantirish asosida
mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish, davlat boshqaruvi va ijtimoiy hayotni amalga oshirish
uchun yagona axborot makonini yaratish.
Raqamli rivojlanishning hozirgi holati va raqamli iqtisodiyo
tni rivojlantirish bo‘yicha
me’yoriy hujjatlardan kelib chiq
ib, raqamli rivojlanishning keyingi uch bosqichini taklif etish
mumkin (2-rasm).
2-rasm. Raqamli rivojlanishining istiqbolli bosqichlari
23
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
indikatorlari hamda ko‘rsatkichlar tizimini
takomillashtirish raqamli rivojlanish xususiyatlarini va ularning boshqaruv, iqtisodiyot va
jamiyat hayotiga kirib borish darajasini aniqlashga, ushbu jarayonlarni o‘rganishda sifat
jihatidan yangi uslubiy yondashuvlarni ishlab chiqishga va raqamli rivojlanishning har bir
bosqichida tahli
lning ishonchliligini ta’minlashga asoslanadi.
23
Muallif tomonidan taklif etgan
Uchinchi bosqich (2031-2040-yillar)
Yagona milliy raqamli makonni shakllantirish
Ikkinchi bosqich (2024-2030-yillar)
Iqtisodiyot va jamiyatni raqamli transformatsiya qilish
Birinchi bosqich (2015-2023-yillar)
Operatsion va biznes jarayonlari, boshqaruv, ishlab chiqarish va isteʼmol tizimlari va
tuzilmalarini raqamlashtirish amalga oshirilmoqda
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
62
1-jadval
Iqtisodiyot va jamiyatni raqamli rivojlantirish bosqichlari bo‘yicha integral,
umumlashtiruvchi va xususiy indikatorlar tizimi
24
Bosqich raqami
va integral
indikatorlar
Umumlashtiruvchi
indikatorlar
Xususiy indikatorlar
1. Operatsion va
biznes
jarayonlarini,
boshqaruv
tizimlari va
tuzilmalarini,
ishlab chiqarish va
iste’molni
raqamlashtirish
bosqichida
raqamli
rivojlanishning
integral
indikatorlari
AKT infratuzilmasining
yetarliligi va xavfsizligi
Faol mobil abonentlar zichligi
Telefon aloqalarini raqamlashtirish darajasi
Aholini raqamli televideniya bilan qamrab olish
Internet axborot xavfsizligi darajasi
Raqamli
texnologiyalar,
platformalar va
tarmoqlarga talab
Foydalanuvchilarning keng polosali Internetga mobil
ulanish zichligi
Keng polosali Internetdan foydalanuvchi tashkilotlar
ulushi
Veb-saytga ega tashkilotlarning ulushi
Internetdan foydalanadigan aholining ulushi
Elektron tovar va
xizmatlarni ishlab
chiqarish darajasi
Elektron davlat xizmatlari ulushi
Veb-sayt orqali onlayn ijtimoiy xizmatlar ulushi
Tashkilotlarda elektron xaridlar va savdo ulushi
Xizmatlarni olish uchun Internetdan foydalanadigan
aholi ulushi
Raqamlashtirishning
iqtisodiy o‘sishga
ta
’
siri
Yalpi qo
‘shilgan qiymatda AKT sektorining ulushi
Yuqori malakali AKT mutaxassislarining ulushi
Raqamli texnologiyalardan foydalanadigan
tashkilotlar ulushi
AKT ko‘nikmalariga ega aholi ulushi
2. Iqtisodiyot va
jamiyatning
raqamli
transformatsiyasi
bosqichida
raqamli
rivojlanishning
integral
indikatorlari
AKT infratuzilmasining
yetarliligi va xavfsizligi
Milliy aloqa kanallari imkoniyatlarining xalqaro
darajaga muvofiqligi
Televideniya va aloqani raqamlashtirish darajasi
Buyumlar interneti (IoT) uchun aloqa tarmoqlarining
ulushi
AKT infratuzilmasining axborot xavfsizligi darajasi
Raqamli
texnologiyalar,
platformalar va
tarmoqlarga talab
Onlayn davlat serverlarining ulushi
Xizmatlarni ishlab chiqarishda bulutli xizmatlar va
sun’iy intellektdan
foydalanadigan tashkilotlar ulushi
Tovar ishlab chiqarishda bulutli xizmatlar va sun'iy
intellektdan foydalanadigan tashkilotlar ulushi
Aqlli uy funksiyalariga ega uy xo‘jaliklarining ulushi
Ishlab chiqarish,
boshqaruv va
jamiyatni
raqamlashtirish
darajasi
Raqamli davlat xizmatlarining ulushi
Xizmatlarni raqamli ishlab chiqarish ulushi
Raqamli mahsulotlar ishlab chiqarish ulushi
Raqamli xizmatlar va ijtimoiy tarmoqlardan
foydalanuvchi aholining ulushi
Raqamlashtirishning
iqtisodiy o‘sishg
a
ta’siri
Yalpi qo‘shilgan
qiymatda AKT sektorining ulushi
Raqamli iqtisodiyot mutaxassislarining ulushi
Innovatsion AKT mahsulotlari ulushi
AKT yordamida yaratilgan mahsulotlarning YaIMdagi
ulushi
3. Yagona milliy
raqamli makonni
shakllantirish
AKT infratuzilmasining
yetarliligi va xavfsizligi
Aloqa kanali sig‘imining jahon standartlariga
muvofiqlik darajasi
Raqamli televideniye va aloqa tizimlari darajasi
24
Muallif tomonidan tuzilgan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
63
bosqichida
raqamli
rivojlanishning
integral
indikatorlari
Global makonda milliy kiberxavfsizlik darajasi
Mintaqaviy AKT rivojlanishining mutanosiblik
darajasi
Raqamli texnologiyalar
integratsiyasi darajasi
Ishlab chiqarish va boshqarish uchun mahalliy va
milliy raqamli platformalarning ulanish darajasi
Milliy raqamli platformalar, tovarlar va xizmatlar
ishlab chiqarishda xalqaro platformalar o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘liqlik darajasi
Xalqaro raqamli platformalarda milliy xizmatlar
ishlab chiqarish ulushi
Xalqaro raqamli platformalarda milliy mahsulot
ishlab chiqarish ulushi
Elektron tovar va
xizmatlarni ishlab
chiqarish darajasi
Sanoat Internet ishlab chiqarish ulushi
Elektron tijorat va xizmatlarning YaIMdagi ulushi
YaIMdagi virtual biznesning ulushi
Naqd pulsiz moliyaviy operatsiyalar ulushi
(blokcheyn)
Raqamlashtirishning
iqtisodiy o‘sishga
ta’siri
Intellektual tizimlar va sun
’
iy intellektdan
foydalangan holda YaIM ulushi
Raqamli iqtisodiyot mutaxassislarining ulushi
Resurslar tarkibida axborot resurslarining ulushi
Raqamli ishlab chiqarish hisobiga YaIMning
o‘sishi
Raqamli rivojlanish holati, dinamikasi va salohiyatini baholashga kompleks yondashuvni
amalga oshirish uchun biz iqtisodiyot va jamiyatni raqamli rivojlantirishning har bir bosqichida
integral, umumlashtiruvchi va xususiy indikatorlar tizimini ishlab chiqdik. Quyidagi 1-jadvalda
raqamli rivojlanishning indikatorlar tizimi keltirilgan.
Iqtisodiyot va jamiyatning raqamli rivojlanish bosqichlarini taqsimlash o‘rganilayotgan
xususiyatlar ro‘yxatining raqamli rivojlanish darajasiga bevosita bog‘liqligini ko‘rsatdi. Agar
operatsion va biznes jarayonlarini, boshqaruv tizimlari va tuzilmalarini, ishlab chiqarish va
iste’molni raqamlashtirishning
birinchi bosqichida
aloqa va internetning mavjudligi,
biznesning, boshqaruv tizimining va jamiyatning AKT, raqamli platformalar, elektron
xizmatlardan foydalanishga tayyorligi ko‘rsatkichlari muhim bo‘ls
a, iqtisodiyot va jamiyat
raqamli transformatsiyasining
ikkinchi bosqichida
raqamlashtirish natijalarining asosiy
ko‘rinishlari, ya’ni elektron shaklda xizmatlar ko‘rsatish, biznesni virtualizatsiya qilish, sanoat
interneti, raqamli infratuzilma va xizmatlarning tarmoqlararo hamda mintaqaviy integratsiyasi
muhim ahamiyatga ega. Yagona milliy raqamli makonni yaratishning
uchinchi bosqichida
raqamli xizmatlarning ommav
iy foydalanilishi, sog‘liqni saqlash, ta’lim, boshqaruv va xizmat
ko‘rsatish, integral raqam
li ishlab chiqarish va transchegaraviy biznes maydoni jarayonlari,
shuningdek, raqamli rivojlanishning iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga qo‘shgan hissasini
baholash muhim ahamiyat kasb etadi.
Raqamli rivojlanish iqtisodiy modelni, ishlab chiqarish omillarini, ishlab chiqarish
faoliyatida inson va sun’iy intellektning rolini, ijtimoiy qadriyatlarni tubdan o‘zgartiradi. Shu
sababli, har bir bosqichda raqamli rivojla
nish indikatorlari ro‘yxati takomillashadi va o‘zgaradi.
Shu bilan birga, raqamli rivojlanish holati va salohiyatini hisoblash va tahlil qilishning uslubiy
tamoyillari doimiy bo‘lib qolishi mumkin.
Raqamli rivojlanish holati va potentsialini integral baholash usuli tadqiqot obyektlarini
erishilgan daraja va potentsial bo‘yicha taqqoslash va tarti
blash imkonini beradigan
umumlashtiruvchi va o‘ziga xos ko‘rsatkichlarning ierarxik tizimidan foydalangan holda
integral koeffitsientni yaratish uchun qo‘shimcha mo
delga asoslanadi. Operatsion va biznes
jarayonlarini, boshqaruv tizimlari va tuzilmalarini,
ishlab chiqarish va iste’molni
raqamlashtirish bosqichida raqamli rivojlanishning integral koeffitsientlari tizimi 3-rasmda
keltirilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
64
3-rasm. Raqamlashtirishning birinchi bosqichida raqamli rivojlanishining
integral koeffitsientining tuzilishi va parametrlari
25
Raqamli rivojlanish holatining integral koeffitsienti (
𝐾
𝑟𝑟ℎ
), ular tarkibiga kiradigan
umumlashtiruvchi va xususiy parametrlarning raqamli rivojlanishning umumiy holatiga jami
ta’sirini aks ettiradi. Ekvivalent umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarning qo‘shimcha modeli
(haqiqiy yoki normallashtirilgan qiymatlar) yoki umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarning o‘rtacha
arifmetik vazni asosida aniqlanishi mumkin:
𝐾
𝑟𝑟ℎ
= ∑ 𝐾
𝑢𝑚 𝑖
/𝑛
;
𝐾
𝑟𝑟ℎ
= 𝐾
𝑢𝑚 𝑖
∗ 𝑑
𝑖
bu yerda,
𝐾
𝑢𝑚 𝑖
- raqamli rivojlanishning integral koeffitsientiga kiritilgan
umumlashtiruvchi
i
koeffitsient (nisbiy birlik);
𝑑
𝑖
–
i
umumlashtiruvchi koeffitsientning vazni (nisbiy birlik);
n
–
raqamli rivojlanish holatining integral koeffitsientiga kiritilgan umumlashtiruvchi
koeffitsientlar soni.
Raqamli rivojlanish salohiyatining integral indeksini hisoblash uchun iqtisodiyotning
boshqa tarmoqlarida yoki mamlakat hududlarida raqamli rivojlanish xususiy parametrlarining
yuqori qiymatlariga erishish uchun potentsial imkoniyatlardan foydalanish kerak:
∆𝐼
𝑝𝑜𝑡
=
𝑋
𝑝
−𝑋
ℎ
𝑋
ℎ
=
∆𝑋
𝑝
𝑋
ℎ
,
∆𝐼
𝑖𝑛𝑡.𝑝𝑜𝑡
= ∑
∆𝐼
𝑝𝑜𝑡 𝑗
𝑛
𝑗=1
/𝑛
bu yerda,
𝑋
ℎ
,
𝑋
𝑝
–
i
-
obyektda raqamli rivojlanishning muayyan ko‘rsatkichining haqiqiy,
potentsial qiymati;
25
Muallif tomonidan tuzilgan
Raqamli rivojlanishning umumiy
koeffitsientlari
AKT infratuzilma-
sining yetarliligi va
xavfsizligi
Raqamli texnolo-
giyalar, platformalar
va tarmoqlarga talab
Elektron xizmatlar
va tovarlar ishlab
chiqarish darajasi
Raqamlashtirishnin
g iqtisodiy o‘sish va
rivojlanishga ta’siri
Faol mobil
abonentlar zichligi
Telefon aloqalarini
raqamlashtirish
darajasi
Aholini raqamli
televideniya bilan
qamrab olish
Internet axborot
xavfsizligi darajasi
Mobil keng polosali
foydalanuvchilar-
ning Internetga
kirish zichligi
Keng polosali
Internetdan
foydalanuvchi
tashkilotlar ulushi
Tashkilotlarning
veb-saytga ega
bo‘lishi
Internetdan
foydalanadigan
aholining ulushi
Elektron davlat
xizmatlari ulushi
Veb-sayt orqali
onlayn ijtimoiy
xizmatlar ulushi
Tashkilotlarda
elektron xaridlar va
sotish ulushi
Xizmatlarni olish
uchun Internetdan
foydalanadigan
aholi ulushi
Yalpi qo‘shilgan
qiymatda AKT
sektorining ulushi
Yuqori malakali
AKT
mutaxassislarining
ulushi
Raqamli
texnologiyalardan
foydalanadigan
tashkilotlar ulushi
AKT ko‘nikmalariga
ega aholi ulushi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
65
∆𝑋
𝑝
–
raqamli rivojlanishning erishilgan parametrini potentsial qiymatgacha oshirish
(nisbiy birlik);
n
–
integral (umumlashtiruvchi) indeksga kiritilgan raqamli rivojlanish salohiyatining
xususiy indekslari soni.
Obyektlar bo‘yicha raqamli rivojlanish holatini baholash v
a ularning reytinglari xususiy
va umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarning ahamiyatini hisobga olgan holda xususiy
ko‘rsatkichlarning normallashtirilgan qiymatlari asosida, obyektlar bo‘yicha raqamli
rivojlanish potentsialini va ularning reytinglarini baholash
–
haqiqiy m
a’lumotlar va xususiy
ko‘rsatkichlarning potentsial darajaga ko‘tarilish tezligi bo‘yicha amalga oshiriladi.
Raqamli rivojlanishning umumlashtiruvchi va xususiy ko‘rsatkichlarining o‘rtacha
vaznini hisoblash usullaridan foydalanish raqamli rivojlanish natijalarini umumiy kompleks
baholashda individual parametrlarning hissasi va ahamiyatini hisobga olishga, raqamli
rivojlanishning turli jihatlarini va davlat siyosatining samaradorligini aks ettirishga, raqamli
rivojlanish bosqichlari bo‘yicha raqa
mlashtirish sohasidagi ustuvorliklar evolyutsiyasini
hisobga olishga, tadqiqot obyektlariga nisbatan raqamli rivojlanishning obyektiv kompleks
baholashga, natijada esa iqtisodiyot tarmoqlari va mamlakat mintaqalari, shuningdek, milliy
baholash tizimini xalqaro tiziml
ar bilan uyg‘unlashtirishga imkon beradi.
Xulosa va takliflar.
Raqamli rivojlanishning holati va potentsialini integral baholashning uslubiy vositalarini
sinovdan o‘tkazish nafaqat uni “Raqamli O‘zbekiston
-
2030”
strategiyasining milliy va hududiy
loyihalarini amalga oshirishni boshqarish va monitoring qilish tizimida amalga oshirish, balki
raqamlashtirishning har bir bosqichida erishilgan vaziyatning qiyinchiliklari mavjudligi
to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘li
sh va raqamli rivojlanish darajasini oshirish uchun
zaxiralarni o‘rnatish imkoniyatini ko‘rsatadi.
Mamlakatning raqamli rivojlanish holati milliy va hududiy boshqaruv organlariga real
vaziyat, uning o‘zgarishi mumkin bo‘lgan tendentsiyalari va global miqyo
sda raqamli
rivojlanish potentsiali to‘g‘risida obyektiv ma’lumot berishga imkon beradi. Bu barqaror
raqamli rivojlanishni ta’minlash, milliy loyihalarni amalga oshirish va investorlarni operatsion
va biznes jarayonlarini raqamlashtirish bosqichlaridan, boshqaruv tizimlari va tuzilmalaridan,
ishl
ab chiqarish va iste’moldan, iqtisodiyot va jamiyatni o‘zgartirishdan yagona milliy raqamli
makonni shakllantirish bosqichigacha, aholi va biznesning elektron muhitda yashashga
tayyorligini hisobga olgan holda tegishli qarorlar qabul qilishga imkon beradi.
Raqamli rivojlanish potentsialini uning parametrlari va tarkibiy qismlari bo‘yicha
miqdoriy jihatdan hisoblash investorlarga ilmiy tadqiqotlar, milliy raqamli, nano va
biotexnologiyalarni yaratish va ishlab chiqarish sohasidagi loyihalarni mamlakat uchun zarur
bo‘lgan investitsiya yo‘nalishi bo‘yicha yo‘naltirishga imkon beradi; aloqa, AKT va
axborotlashtirish sohasida uskunalar ishlab chiqaruvchilari va yetkazib beruvchilari
O‘zbekistonda ichki bozorlarni rivojlantirish imkoniyatlarini to‘g‘ri baholaydilar, qo‘shma yoki
integratsiyalashgan biznesni rivojlantirishni rejalashtiradilar.
Jamiyatni keng qamrovli raqamlashtirish va axborotlashtirish mamlakat aholisining
ijtimoiy sohasi, sifati va turmush darajasiga sezila
rli ta’sir ko‘rsatadi. Bunday sharoitda,
ijobiy
xorijiy tajribadan ko‘rinib turibdiki, ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda, shu jumladan
O‘zbekistonda ham mehnat unumdorligi sezilarli darajada oshganda va iqtisodiy
samaradorlikni tavsiflovchi bir qator bos
hqa ko‘rsatkichlar tez sur’atlar bilan jo
riy etilganda
“imkoniyatlar oynasi” paydo bo‘lishi mumkin. Mintaqaviy xarakterdagi eng muhim samarali
tashkiliy, boshqaruv va moliyaviy vosita ma’lum hududlarda turli xil soliq, tartibga solish,
kredit mexanizmlari, institutlari va raqamli loyihalarni rivo
jlantirish uchun rag‘batlardan
foydalanish mumkin bo‘lgan turli xil texnoparklarni yaratish shaklida bo‘lishi mumkin. Yaqin
muddatda O‘zbekistonning turli hududlarida, shu jumladan olis hududlarda ham bunday
texnoparklarni tashkil etish rejalashtirilmoqda.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
66
Adabiyotlar / Литература / Reference:
Gary Pillar (2021) Digital Transformation and Its Impact on Industries.
Гапоненко А.Л. (2020) Цифровизация экономики: проблемы и перспективы. М.:
ИНФРА
-
М.
Глазьев С.Ю. (2019) Цифровая экономика: мифы и реальность. М.: Фонд
«Либеральная миссия».
Домакур, О., & Маъмуров, Б. (2023). Влияние процесса цифровой трансформации на
развитие постиндустриального общества. Nashrlar, 1(2), 497–
501. Retrieved from
https://e-itt.uz/index.php/editions/article/view/419
Кадиров, А., Ахмедиева, А., & Маъмуров, Б. (2023). Ўзбекистонда рақамли
иқтисодиётни ривожлантириш йўналишлари. Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 1(3), 183–
190.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2023-vol1-iss3-pp183-190
Князев В.А. (2020) Цифровая экономика: теоретические аспекты и практика
реализации в России. М.: НИУ ВШЭ.
Маъмуров Б.Х. (2016) Государственная поддержка инновационной активности
системы предпринимательства //Технологии информационного общества. –
С. 318
-319.
Маъмуров Б.Х. (2020) Цифровая трансформация в экономике Узбекистана //Big Data
and Advanced Analytics.
–
№. 6
-2.
–
С. 181
-187.
Маъмуров, Б. (2020). Ўзбекистонда рақамли иқтисодиётни ривожлантиришнинг
концептуал асослари ва хориж тажрибаси. Economics and Edu
cation, (4), 38
–
43.
https://doi.org/10.55439/ECED/vol_iss4/a41
Маъмуров, Б. (2023). Ҳудудларда рақамли иқтисодиётни ривожлантириш
стратегияси ва истиқболлари. Nashrlar, 1(1), 326–
329. https://doi.org/10.60078/2023-vol1-
iss1-pp326-329
Маъмуров, Б. Х. (2020)
Цифровая трансформация в экономике Узбекистана / Б. Х.
Маъмуров // BIG DATA and Advanced Analytics = BIG DATA и анализ высокого уровня: сб.
материалов VI Междунар. науч.
-
практ. конф., Минск, 20
-
21 мая 2020 года: в 3 ч. Ч. 2 /
редкол.: В. А. Богуш [и др.].
–
Минск : Бестпринт, –
C. 181
–
187.
Маъмуров, Б., & Мирзаахмедов, Н. (2023). Уникальные черты, характерные для
процесса цифровой трансформации экономики региона. Издания, 1(2), 327–330. извлечено
от https://e
-itt.uz/index.php/editions/article/view/440
Степанов А.В., Яковлева А.А. (2021) Цифровое развитие экономики: проблемы,
тенденции и перспективы. М.: ИНФРА
-
М.
