Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
72
VILOYATDA DEHQON XO‘JALIKLARI FAOLIYATINING RIVOJLANISH
MEXANIZMINING STATISTIK TAHLILI
Ergashov Yashnarbek Istamovich
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
ORCID: 0009-0006-5253-7311
Annotatsiya.
Qashqadaryo viloyatida d
ehqon xo‘jaligi sohasida olib borilayotgan
islohotlatlar va rivojlantirish mexanizmi keng o‘rganilib, nazariy jihatlari yoritilgan. Dehqon
xo‘jaligi 2011
-2023-yillarda statistika agentligi asosida tahlil qilingan va takliflar keltirib
o‘tilgan
.
Dehqon xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish jarayonini ekonometrik
modellashtirish
zaruriyatining asosiy jihatlari jadval orqali yoritilgan. Dehqon
xo‘jalik
mahsulotlari ishlab
chiqarishni rivojlantirish va boshqarishni ekonometrik modellashtirish strategiyasi nazariy
jihatdan yoritilgan. Dehqon xo
‘
jaligi rivojlantirish kontseptsiyasi bo
‘
yicha o
‘
zlarining tahlillarini
sarhisob qilingan va asosiy tushunchalar keltirilgan. Ekologik dasturlarning ushbu muammolarni
hal qilish uchun yangi strategiyalar va yechimlarni izlash zarur. Dehqon xo‘jaligi va atrof
-muhitni
muhofaza qilish olimlarining fikriga ko‘ra, ushbu sa’y
-harakatlar natijalari berilgan.
Kalit
so‘zlar:
dehqon xo‘jaligi,
innovatsion, integratsiya, dehqon xo
‘
jaligi modeli,
subsidiya,
rivojlanish mexanizmi, ekonometrik model, modellashtirish apparati, o‘sish sur’ati
.
СТАТИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ МЕХАНИЗМА РАЗВИТИЯ
АГРОХОЛДИНГОВ РЕГИОНА
Эргашов Яшнарбек Истамович
Каршинский инженерно
-
экономический институт
Аннотация.
Широко изучены реформы и механизм развития в сфере сельского
хозяйства Кашкадарьинской области и объяснены их теоретические аспекты. На базе
статистического ведомства проанализирована экономика сельского хозяйства в 2011
-
2023 годах и даны предложения. Основные аспекты необходимости эконометрического
моделирования процесса производства сельскохозяйственной продукции освещены в
таблице. Теоретически объяснена стратегия эконометрического моделирования
развития и управления производством сельскохозяйственной продукции. Обобщен их
анализ концепции развития сельского хозяйства и представлены основные концепции.
Экологические программы должны искать новые стратегии и решения для решения этих
проблем. По мнению ученых сельского хозяйства и охраны окружающей среды,
результаты этих усилий уже даны.
Ключевые слова:
аграрная, инновационная, интеграционная, аграрная модель,
субсидия, механизм развития, эконометрическая модель, аппарат моделирования,
темпы роста.
II SON - FEVRAL, 2024
UO‘K:
338.1
72-82
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
73
STATISTICAL ANALYSIS OF THE DEVELOPMENT MECHANISM OF
AGRICULTURAL HOLDINGS IN THE REGION
Ergashov Yashnarbek Istamovich
Karshi Engineering and Economic Institute
Annotatsiya.
The reforms and the mechanism of development in the field of agriculture in
Kashkadarya region are widely studied and their theoretical aspects are explained. Agricultural
economy in 2011-2023 was analyzed on the basis of statistics agency and suggestions were made.
The main aspects of the need for econometric modeling of the production process of agricultural
products are covered by the table. The strategy of econometric modeling of the development and
management of the production of agricultural products is explained theoretically. Their analysis
on the concept of agricultural development is summarized and the main concepts are presented.
Environmental programs need to look for new strategies and solutions to solve these problems.
According to the scientists of agriculture and environmental protection, the results of these efforts
have been given.
Key words:
agricultural, innovative, integration, agricultural model, subsidy, development
mechanism, econometric model, modeling apparatus, growth rate.
Kirish.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017
-yil 4-martdagi 119-sonli
“Dehqon xo‘jaliklari va aholining tomorqa yerlaridan samarali foydalanish, suvga chidamli,
eksportbop daraxt plantatsiyalarini rivojlantirishga doir
qo‘shimcha chora
-tadbirlar
to‘g‘risida”gi qarori o‘z aksini topgan bo‘lsa, mazkur vazifalarni amalga oshirishda dehqon
xo‘jaligi va tomorqa yer egalari faoliyatini muvofiqlashtirish tizimini tubdan takomillashtirish
maqsadida O‘zbekiston Fermerlar kengashi negizida O‘zbekiston fermer, dehqon xo‘jaliklari va
tomorqa yer egalari kengashi tashkil etildi (Qaror, 2017)
. Ushbu qaror ijrosini ta’minlash va
sohani kompleks rivojlantirish, tashkil etilgan kengash vakolatini kengaytirish asosida dehqon
xo‘jaliklari v
a tomorqa yer uchastkalaridan foydalanish holatini monitoringini yuritish
mexanizmi ishlab chiqilyapdi va amaliyotga joriy etilmoqda. Ushbu asosida dehqon
xo‘jaliklaridan samarali foydalanishni rag‘batlantirish, aksincha iqtisodiy, ma’muriy
sanksiyalar qo‘
llash tizimi ishlab chiqildi.
Dehqon xo‘jaligi atrofida ko‘plab afsonalar va noto‘g‘ri tushunchalar mavjud bo’lib, ular
jamoatchilikni tushunish va to‘liq qo‘llab
-quvvatlashni qiyinlashtiradi. Bahsning ikkita asosiy
jihati mavjud. Birinchisi, dehqon xo‘jaligini ekstensiv, past rentabellikli, an’anaviy, organik,
biodinamik, mehnat talab qiladigan, arzon yoki integratsiyalashgan kabi turli xil dehqonchilik
tizimlari bilan chalkashtirishdan kelib chiqadigan noto’g’ri identifikatsiya hajmidan kelib
chiqadi. Shunday qilib, ushbu tizimlardan nafratlanishning kamchiliklari avtomatik ravishda
dehqon xo’jaligiga o‘tadi va unga salbiy munosabatda bo‘lishini aniqlaydi. Birinchisi bilan tabiiy
ravishda bog‘langan ikkinchi o’lchov (yondashuv) dehqon xo‘jaligining tabiati haqidagi turli
noto‘g‘ri tush
unchalardan kelib chiqadi. Rivojlanish g
‘
oyasining o
‘
zi uchun umuman unchalik
dalda bermaydigan afsonalar. Bular, jumladan, dehqon xo‘jaligini ajdodlarimizning qoloq
dehqonchilik amaliyoti, ya’ni past texnologiyali, past mahsuldor va rentabelsiz, (ya’ni, o
ziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlay olmaydigan yoki investitsiyalardan yaxshi daromad
keltirmaydigan dehqon xo‘jaligi bilan tenglashtirish bilan bog‘liq) mexanik ishlov berishdan
tez-
tez foydalanish natijasida tuproq eroziyasini kuchaytirishi mumkin bo‘lgan dehqon xo‘jaligi
(o‘simliklarni himoya qilish vositalarining o‘rnini bosuvchi), mahsulotlari past sifatli va
standartlashtirish qiyinroq bo‘lgan, oziq
-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash uchun unchalik
jozibador bo‘lmagan dehqon xo‘jaligi va nihoyat, qishloq xo’jaligi faqat kichik fermer xo‘jaliklari
uchun mos bo‘lgan ishlab chiqarish va tashkiliy model sifatida tushuniladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
74
Biroq, bu afsonalarning aksariyati ilmiy yoki amaliy asosga ega emas, aksincha,
agrobiznes vakillari tomonidan saqlanib qolgan. Doimiy takrorlanib, ular dehqon xo‘jaligi
ko‘rsatkichlar past, degan noto‘g‘ri ishonchni singdirmoqda.
Adabiyotlar sharhi:
Brokgauz va Yefronlar (2001) muallifidagi ensiklopedik lug‘atda “Dehqon xо‘jaliklari –
iqtisodiy
kategoriya sifatida oila rahbari va uning a’zolari mehnatiga tayangan mayda tovar
ishlab chiqaruvchi qishloq xо‘jaligi korxonasidir” deb dehqon xo‘jaligiga ta’rif bergan. “Dehqon
xо‘jaligi shunday qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarish shaklidirki, u asosan um
rbod meros
qoldirilgan yoki uzoq vaqt foydalanish uchun ijaraga olingan yerda oila a’zolarining
birgalikdagi mehnatiga asoslanadi” degan fikrlarni Bobok (2008) dehqon xo‘jaligini
rivojlantirishni va uning ahamiyatiga baho berganlar. So‘ngi yillarda bozor
iqtisodiyoti
sharoitida qishloq aholisini oziq-
ovqat mahsulotlari bilan ta’minlovchi va shuning ortidan aholi
daromadlarini oshiruvchi asosiy manbadir, taklif etayotgan alohida dehqon xо‘jalik yurituvchi
mahalliy qishloq xо‘jalik shaklidir.
Hozirgi davrda dehqon xо‘jaliklarini tegishli bо‘lgan tomorqa uchastkalari bilan bog‘lagan
holda quydagi fikrlarni esga olsak “fuqarolarning tomorqa xо‘jaliklari ularning egalarini va
butun jamiyatning iqtisodiy manfaatlarini qondiruvchi manba” ushbu e’tir
of dehqon
xо‘jaliklariga ekanligini Kapanev, Chubkov (1989) tomonidan aytib o‘tilgan.
Dehqon xo‘jaligi rivojlantirish kontseptsiyasi bo‘yicha o‘zlarining tahlillarini sarhisob
qilar ekan, to‘rtta asosiy narsani aniqlaydilar:
1) Deyarli barcha ta’riflar o‘xshash elementlarni o’z ichiga oladi, garchi turlicha
ifodalangan bo’lsa ham;
2) Bir-birini inkor etuvchi postulatlarni topish qiyin;
3) Dehqon xo‘jaligini zamonaviy yondashuvlar ilgari e’tibordan chetda qolgan ijtimoiy
kapital masalalariga (jumladan, oziq-
ovqat xavfsizligi va shuning uchun ochlik va to‘yib
ovqatlanmaslik muammosiga) ko‘proq e’tibor beradi;
4) Dehqon xo‘jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligining ahamiyati sezilarli
darajada ortib bormoqda.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, dehqon xo‘jaligini rivojlantirishning zamonaviy
kontseptsiyasining asosiy elementlari kamida quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
-
iqtisodiy barqarorlik,
-
ishlab chiqarish xavfsizligi,
-
atrof-muhitni muhofaza qilish va tiklash,
-
tabiiy resurslarni saqlash,
-
rivojlantirishni maqsadlar va samaradorlik nuqtai nazarida amalga oshirish
strategiyalari.
Dehqon xo‘jaligi ishlab chiqarish samaradorligi, atrof
-
muhitga salbiy ta’sir va ijtimoiy
-
iqtisodiy farovonlik, shu jumladan oziq-
ovqat bilan bog‘liq masalalar kabi parallel jihatlarni
to‘g‘ri ko‘rib chiqib, o‘zlarining tadqiqot sohalari uchun ushbu rejani
qabul qiladilar. Bunday
yondashuvni o
‘
ziga xos va innovatsion deb hisoblash kerak va shu bilan birga, juda
ko‘p
izlanishlar olib borish kerak. Shunday qilib, u odatda atrof-muhit muammolari va kelajak
avlodlar manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yadigan boshqa ko‘plab mualliflarning tadqiqotlariga
o‘ziga xos qarshilik ko‘rsatishni talab qiladi. Dehqon xo‘jaligi ishlab chiqarishi samaradorligi va
oziq-ovqat xavfsizligi, oziq-ovqat darajasi va ochlik kabi oziq-ovqat muammolarining
ahamiyatini hozirgi avlod manfaatlarini kelajak avlodlar manfaatlari bilan taqqoslanadigan
darajaga ko‘taradi. Bu rivojlanish dehqon xo‘jaligi kelajak avlod manfaatlarini hisobga olish
kerakligini anglatadi.
Ushbu masalalar
dehqon xo‘jaligining sanoat modeli deb ataladigan to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
oqibati sifatida paydo bo‘ldi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
75
Dehqon xo‘jaligi modeli samaradorligi va modernizatsiyasiga e’tibor qaratadigan, ammo
u dehqon xo‘jaligi mahsulotlari narxlariga ishlab chiqarish jarayonlarining to‘liq xarajatlarini
texnologik va bozorga asoslangan agrar muammo tobora keskinlashdi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada matematik modellashtirish usullaridan, ilmiy abstraksiyalash, induksiya va
deduksiya, tahlil va sintez, qiyoslash, statistik guruhlash, sо‘rovnoma, monografik
kuzatuvlardan foydalanilgan. Ushbu tadqiqot ma’lumotlari rasmiy manbalardan olinib,
iqti
sodchi olimlarning dehqon xо‘jaligi ishlab chiqarishi bо‘yicha ilmiy
-nazariy qarashlarini
qiyosiy tahlil qilish, xorij tajribalariga qiyoslash va sо‘rovnomalar о‘tkazish bо‘yicha olingan
natijalarga tayangan holda dehqon xo‘jaliklarini chuqur o’rganishga e
rishildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Dehqon xо‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan xо‘jaligi bо‘lib, bunda oila
a’zolarining birgalikdagi mehnati ta’minlanadi hamda aholining dehqon xо‘jaligi
mahsulotlariga bо‘lgan talabi qondiriladi. Tomorqa yerlaridan foydalanib, yer maydonida
dehqon xо‘jaligi mahsulotlarini tovar sifatida kelgusida sotish va shaxsiy iste’mol uchun
yetishtirishga qaratilgan maqsadli faoliyat hisoblanadi. Dehqon xо‘jaligi oilaviy tadbirkorlikni
oila a’zolarining birgalikdagi shaxsiy mehnati asosida va tadbirkorlik sharoit y
aratilganligining
muhim belgisidir.
Dehqon xo‘jaligi rivojlantirish bozor mexanizmini to‘g‘ri tushunish qo‘ygan maqsadlarni
aniq ko‘rish imkonini beradi. Bu holatning asosiy sababi, birinchi navbatda, dehqon xo‘jaligi
narxlarining o‘sish va kamayishi, balki dehqon xo‘jaligi ishlab chiqarishining o‘ziga xos
xususiyatlari ishchi kuchining past harakatchanligi. Dehqon
xo’jaligining past samaradorligidir
investitsiyalar va oʻzgaruvchan bozor sharoitlariga yetarli darajada moslasha olmaganligi
.
Dehqon xo‘jaligi doimiy ravishda hosildorlikni oshirishga qaratilgan sa’y
-harakatlariga
qaramay, bozor tomonidan o‘zgariyatganligi tufayli ularning daromadlari o‘smaydi. Bu hodisa
rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar samarali hal qila olmagan zamonaviy agrar savolni
aks ettiradi. Demak, dehqon xo‘jali
gi siyosatining uchun aralashuvning ahamiyati - bu
siyosatning ustuvor yo‘nalishi bozor va agrar muammoga yechim topish bo‘lishi kerak.
Dehqonlarning boshqa kasbiy guruhlarning daromadlariga mos kelmasligining bozorga
asoslangan tirishqoqlik va kengroq aytganda, agrar muammo ko‘rinishida namoyon
bo‘lolmasligining bu ayanchli doirasiga yechimni dehqon xo‘jaligi rivojlantirish va ko‘p
funkts
iyali qishloq daromadi oshirish. Faqatgina ushbu yondashuv dehqon xo‘jaligida iqtisodiy,
ijtimoiy va ekologik maqsadlarni muvozanatlash imkoniyatiga ega. Ushbu asosiy taxmini
dehqon xo‘jaligi joylari jamoat tovarlarini ta’minlaydi. Quyidagi sabablarga ko‘r
a ushbu
yechimni yoqlaydilar:
• davlat tovarlari uchun to‘lovning yuqori miqdori dehqonchilik rivojlantirish
tamoyillarini amalga oshiruvchi va turli xil daromad manbalariga ega ko‘p funksiyali
rivojlanishga intilayotgan dehqon xo‘jaliklariga yo‘naltirilishi kerak;
• organik dehqonchilik yoki agroturizm kabi narxlari egiluvchanligi past bo‘lgan faoliyatni
afzal ko‘rishlari kerak;
• jamoat tovarlari bilan ta’minlash dehqon xo‘jaliklarining bozorga yo‘naltirilganligini
ma’lum darajada dehqon xo‘jaligi narxlariga bosimni pasaytiradi;
• jamoat tovarlarini subsidiyalash annuitetlar ko‘rinishida kamroq kapitallashtiriladi, bu
esa dehqon xo‘jaligiga oid bo‘lmagan qishloq xo‘jaligi sub’ektlari tomonidan qabul qilinishi
ehtimolini kamaytiradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
76
Yuqorida keltirilgan argument har jihatdan to
‘
g
‘
ri va qo
‘
llab-quvvatlashga loyiqdir. Biroq,
davlat tovarlari va dehqon xo‘jaligi rivojlantirish modeli uchun zarur bo‘lgan byudjetni qo‘llab
-
quvvatlash darajasi haligacha noaniq va qo‘shimcha tekshirishni talab qiladi. Agrar masalaning
ko
‘
rinishlarini, shu jumladan, bozor tirbandligini bartaraf etish yoki hech bo
‘
lmaganda
yumshatish imkonini beradigan yordam.
Hozircha bunday munosabatlarni, ya’ni barqaror dehqon xo‘jaligi modelining agrar
masala deb ataladigan masalalarga yumshatish, ijobiy ta’sirini amalda isbotlash qiyin. Masalan,
Polshaning turli mintaqalarida olib borgan tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, atr
of-muhitni
muhofaza qilishga sarflanadigan xarajatlar fazoviy determinantlarga ega emas, ya’ni alohida
hududlar va ularning tabiiy sharoitlari bilan hech qanday bog‘liqlik yo‘q.
Dehqon xo‘jaligi modeli uchun zarur byudjetni qo‘llab
-quvvatlash oqimidan keyingi
navbatda uning dehqon xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib berish va umuman oziq
-ovqat
xavfsizligiga ta’siri kiradi. Mualliflarning o‘zlari ta’kidlaganidek, qishloq joylarida jamoat
tovarlarinin
g o‘rnini bosishi dehqon xo‘jaligi ishlab chiqarishiga kamroq qiziqish bildirishi
mumkin, bu esa pirovardida uning kengayishiga olib keladi, bu esa oziq-ovqat taqchilligi va
ocharchilikning hali ham sezilarli darajadaligini hisobga olgan holda muhim masala
hisoblanadi.
Bundan tashqari, dehqon xo‘jaligi tizimini yaratish ham milliy, ham muhimi, xalqaro
(global) miqyosda ekologik standartlarni yaratish va to‘g‘ri joriy etishni taqozo etadi. Shuning
uchun, dehqon xo
‘
jaligi modelidan rivojlantirish modelga o
‘
tish oddiy bo
‘
lmaydi.
Dehqon xo‘jaligi modeli uch o‘lchovdan iborat: iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy yaxlit bir
butun sifatida qaraladi. Qoida tariqasida, uning namunasi hisoblanadi. Biroq, natijaga erishish
haqiqatan ham rivojlanishga mos keladimi, degan to
‘
g
‘
ri savol bor. Birinchidan, buning sababi,
yuqorida aytib o‘tilganidek atrof
-
muhitni muhofaza qilish ko‘pincha dehqon xo‘jaliklarining
iqtisodiy maqsadlariga zid keladi, ikkinchidan, yuqori texnik samaradorlikka ega bo‘lgan
dehqon xo‘jaliklarining ekologik samaradorligi ko‘pincha past bo‘ladi. Tadqiqot natijalari aniq
bo‘lmaganda dehqonlarni iqtisodni birinchi o‘ringa qo‘yib, ustuvorlikka ega ikkinchidan atrof
-
muhit.
Dehqon xo‘jaligini iqtisodiy natijalarni keltirib, atrof
-
muhitga salbiy ta’sirlarni
kamaytirish potentsialiga ega bo‘lgan dehqon xo‘jaligi turlarini organik dehqonchilik ana
shunday turlardan biri va dehqon xo‘jaligining hozirgi tarqoq holatida u organik
d
ehqonchilikka nisbatan oson o‘tish imkoniyatiga ega. Biroq, bu kamida ikkita sababga ko‘ra
bahsli dalil. Birinchidan, organik dehqonchilik an’anaviy dehqonchilikka qaraganda ko‘proq
bilim va tajribani talab qiladi. Shu bilan birga, dehqonlarning ta’lim dar
ajasi va malakasi
ularning dehqon xo‘jaliklari hajmi bilan ijobiy bog‘liq bo’lib, organik dehqonchilik amaliyoti
an’anaviy usullar bilan solishtirganda maydon birligidan kamroq hosil beradi.
Atrof-
muhitga ta’sir qilish va dehqon xo‘jaligi barqarorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik juda
murakkab ekanligini aniq va to‘g‘ri ta’kidlaydi. Biroq, samarali boshqaruv texnikasi va ishlab
chiqarish usullari dehqon xo‘jaliklarining ekologik samaradorligini oshi
rish va ularning atrof-
muhitga ta’sirini minimallashtirish imkonini beradi.
Ushbu tasdiqlarni tasdiqlash uchun o‘zlarining keng qamrovli tadqiqotlarini olib
borishmoqda, ularning asosiy maqsadi dehqon xo‘jaligi rivojlantirish kontseptsiyasini amalga
oshirishning maqsadga muvofiqligi haqidagi farazlarini tasdiqlash, xususan, iqtisodiy, ekologik
va kengroq aytganda, ijtimoiy maqsadlar. Aniqroq aytganda, ularning maqsadi zamonaviy
global dehqon xo‘jaligining rivojlanishini miqdoriy baholash va uning vaqt o‘tishi bilan
rivojlanishini kuzatishdir. Dehqon xo‘jaligi amaliyotidagi sezilarli farqlar tufayli bo‘linish faqat
uchta dehqon xo‘jaligi modelini tan olishni anglatmaydi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
77
Dehqon xo‘jaligidagi asosiy kirish
-chiqish munosabatlari mintaqaviy va xalqaro
tadqiqotlarda dehqon xo‘jaligi modelini aniqlash uchun ishonchli ko‘rsatkich ekanligiga
asoslanishgan.
Tadqiqot natijalariga asoslanib, uchta asosiy xulosa chiqarish mumkin.
Birinchidan, tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, dehqon xo‘jaligi modelini ishlab chiqish uchun
salmoqli salohiyat mavjud bo‘lib, bu dehqon xo‘jaligida sustlik
- yaxshi va yomon
samarasizlikning mavjudligidan dalolat beradi. Oddiy qilib aytganda, mumkin bo
‘
lgan natijalar
- bu kirish va yomon natijalarning qisqarishi, shu bilan birga istalgan natijalarni oshirish.
Ikkinchidan, tadqiqot nafaqat turli klasterlarga guruhlangan mamlakatlar oʻrtasida, balki
alohida klasterlarning oʻzlari ichida ham unumdorlikdagi jiddiy farqlarni aniqladi. Buni butun
dunyo bo‘ylab zamonaviy dehqon xo‘jaligi modellari va turlarining xilma
-xilligi tasdiqlaydi.
Uchinchidan, ko’pchilik mamlakatlar dehqon xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi iqtisodiy
qisqarishiga duch kelmoqda, garchi bu tendentsiyaning sabablari mamlakatdan mamlakatga va
mintaqaga qarab farq qiladi.
1-jadval
Dehqon xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish jarayonini ekonometrik
modellashtirish zaruriyatining asosiy jihatlari
O‘
ziga xos xususiyatlar
Tashkil etuvchilar
Ekonometrik modellashtirish
zaruriyati
Dehqon
xo‘jaligining
tizimli
jarayon sifatida yetarlicha
murakkabligi
Texnik-texnologik, ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy jarayon
Murakkab tizimni model sifatida
soddalashtirish va tadqiq etish
Dehqon xo
‘
jaligi mahsulotla-
rining iste
’
mol ko
‘
lami (oziq-
ovqat va nooziq ovqatlar)
Mahsulotni tarkibiy xavfsiz
ishlab chiqarish. Ehtiyojni
qondirish
Talab va taklif modellari asosida
barqarorlik shartlarini aniqlash,
zahira ehtiyoj
ko‘rsatkichlarini
prognozlash
Ta’sir
etuvchi omillarning
ko‘pligi
va ularning turli
tabiatga egaligi
Tizim boshqaruvchisining
nazoratidagi ichki va
nazoratsiz tashqi omillar
Omillarning
o‘zaro
bog‘liqlik
darajasini aniqlash
Ishlab chiqarish usullarining
turlichaligi va bir jarayonda
ularning ishtiroki
Ekstensiv va intensiv
Ishlab chiqarishda qaysi usulning
samaradorligini iqtisodiy
ko‘rsatkichlarning
miqdoriy
o‘zgarishiga
ko‘ra
aniqlash
Mahsulotlarning organik va
noorganik xarakteristikasi
Oziq-ovqat va boshqa
turdagi mahsulotlarni saqlash
Xavfsizlik sharoitlarining iqtisodiy
qonuniyatlarini ifodalash
Ishlab chiqarish
resurslarining tanqisligi
Tabiiy, iqtisodiy va boshqa
resurslar
Resurs taqsimotini optimallashtirish,
foydalanish samaradorligini
baholash
Ishlab chiqarish
sub’ektlarining toifalanishi
Fermer
xo‘jaligi, dehqon
xo‘jaligi
va qishloq
xo‘jaligi
tashkilotlari
Barcha toifadagi ishlab
chiqaruvchilarning iqtisodiy
faoliyatini baholash
Mahsulot ishlab chiqarishni
tashkil etish
Texnik, texnologik, iqtisodiy
va boshqalar
Optimal rejalashtirish, ishonchli
prognozlash,
to‘g‘ri
qaror qabul
qilishni
ta’minlash
Iqtisodiyotni raqamlashtirish
sharoitida sohaning individual
muammolari
Ishlab chiqaruvchilarning
AKT savodxonligi, yangi
texnologiyalar harajatlari-
ning qoplanish manbalari va
boshqalar
Qo‘llash va foydalanishning
samaradorlik me’zonlarini ishlab
chiqish, ta’minot harajatlarini
minimallashtirish omillarini
baholash va boshqalar
33
Qashqadaryo viloyat statistika bosh boshqarmasining 2011-yildan 2023-
yillaridagi dehqon xo‘jaligi
ma’lumotlari
asosida
hisoblangan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
78
Dehqon xo‘jaligini rivojlantirishining keng qamrovli ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiluvchi
integratsiyalashgan samaradorligidan ko‘rinib turibdiki, aksariyat mamlakatlarda dehqon
xo‘jaligi texnologiyasini yangilash va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkoniyati
mavjud. Biroq, bu imkoniyatni amalga oshirish imkoniyati bo‘ladimi, dehqon xo‘jaligining
barqarorligini ta’minlaydigan qo‘llab
-quvvatlovchi siyosatni amalga oshiris
hga juda bog‘liq.
Dehqon xo‘jaligi rivojlantirish uchun juda muhim g‘amxo‘rlik, birinchidan, atrof
-muhitni
muhofaza qilish vositalarining afzalliklarini qanday samarali baholash va ikkinchidan, ularning
samaradorligini oshirish uchun ularni qanday shakllantirishdir. Biroq, atrof-muhitni muhofaza
qilish siyosatining samaradorligi juda murakkab masala. Atrof-muhitni muhofaza qilish
siyosatining samaradorligi bu sohada davlat xarajatlarini optimallashtirish zarurati va qabul
qilingan dehqon xo‘jaligi siyosati mezonlari, ratsional to‘lov darajalari va boshqalar nuqtai
nazaridan yuzaga keladigan o‘zaro ta’sirlarning natijasidir. Murakkablik effekti yoki
kompozitsiyaning noto’g’riligi deb ataydigan yana bir jihatni ta’kidlaydilar. Bu shunchaki atrof
-
muhitni muhofaza qilish bo’yicha
individual chora-tadbirlar gaz chiqindilari kabi muayyan
masalalarga qaratilganligidan kelib chiqadi va keyinchalik samaradorlik ko’rsatkichlari
kengroq ekologik maqsadlar bilan bog’lanadi.
Ma’lum bo’lishicha, ikkinchisi ko’pincha o’zaro ta’sir qiladi va sinergiya yaratadi, bu esa
amalga oshirilayotgan atrof-
muhitni muhofaza qilish siyosatining yakuniy ta’sirini buzishi
mumkin. Bundan tashqari, dehqonlarning nuqtai nazari murakkablikni oshiradi, chunki ular
samaradorligini izlab, dehqon xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy mezonlariga ustunlik
beradi. Boshqacha qilib aytganda, dehqonlar doimo ko’p o’lchovli ishlab chiqarish funktsiyasini
optimallashtirishga harakat qilishadi. Shunday qili
b, dehqon xo’jaligi siyosati uchun yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan ko’p o’lchovli bo’shliqlarni tan olish va hisobga olish juda muhimdir.
Dehqon xo‘jaligi siyosatini baholashning kompleks yondashuviga ushbu shimlarni kiritish
kompozitsiyaning noto‘g‘riligini
kamaytirishga yordam beradi. Evropa Ittifoqi darajasida
kompozitsiyaning noto‘g‘riligi qisman a’zo davlatlar tomonidan amalga oshirilayotgan turli xil
ekologik strategiyalar o‘rtasida muvofiqlashtirishning yo‘qligi bilan bog’liq. Bundan tashqari,
agar hoz
irda to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri to‘lovlarining uchdan bir qismi ko‘kalamzorlashtirish vositalari
orqali benefitsiarlarga yo‘naltirilgan bo‘lsa ham, bu ijobiy atrof
-muhit uchun juda kichik
moliyaviy oqim bo‘lishi mumkin.
Amaldagi ekologik dasturlarning samarasizligi sababli ushbu muammolarni hal qilish
uchun yangi strategiyalar va yechimlarni izlash zarur. Dehqon xo‘jaligi va atrof
-muhitni
muhofaza qilish olimlarining fikriga ko‘ra, ushbu sa’y
-
harakatlar ikkita asosiy yo‘n
alishga
e’tibor qaratishlari kerak:
1) Dehqonlarning qo‘llab
-
quvvatlashni amalga oshirish natijasida yo‘qotilgan
daromadlarini iloji boricha aniqroq baholash, atrof-
muhitni muhofaza qilish bo‘yicha chora
-
tadbirlar, keyinchalik to‘langan mukofotlar miqdorida aks etadi,
2) Dehqonlarning o‘zlari ta’kidlaganidek, ularga o‘qitish va ma’lumotlarga ochiq kirishni
ta’minlash uchun qabul qilishning o‘ziga xos ehtiyojlarini yaxshiroq tushunish uchun ekologik
chora-tadbirlar.
Shu sababli, dehqon xo‘jaligi rivojlantirish siyosati ushbu turdagi modelida ijtimoiy
kapitalni rivojlantirishga ko‘proq ahamiyat berishi kerak. Bu, ayniqsa, muhim ahamiyatga ega,
chunki dehqon xo‘jaligida inson va ijtimoiy kapitalning etishmasligi texnik
va tashkiliy
yutuqlarni amalga oshirishga to‘sqinlik qilishi mumkin.
Bilim, xabardorlik va atrof-
muhitga e’tiborni kuchaytirish uchun dehqon xo‘jaligi
siyosatini qayta yo‘naltirish muhimligi yana bir sababga ko‘ra muhimdir. Global miqyosda olib
borilgan ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, pul imtiyozlaridan (moliyaviy su
bsidiyalar,
bonuslar va to‘lovlar) foydalanish xavfli yondashuv va muayyan ijtimoiy xatti
-harakatlarni
majburlash usuli hisoblanadi. Bu ijobiy harakatlarni rag
‘
batlantirish va atrof-muhit
degradatsiyasining oldini olish uchun ham, ta’lim va sog‘
liqni saqlash kabi sohalarda ham amal
qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
79
Pul rag‘batlantirishni amalga oshirish bunday dasturlarda ishtirok etishni rag‘batlantirish
o‘rniga, tushkunlikka olib keladigan teskari ta’sirga ega bo‘lgan ko‘plab holatlar mavjud.
E’tiqod, mentalitet yoki urf
-
odatlar sohasida muomalada bo‘lgan pul zararli bo‘lishi mumkin,
chunki u atrof-
muhitga bo‘lgan hurmatni va jamoalarda ishonchni yo‘qotadi. Umuman olganda,
bu ekologik muammolarga mos keladigan iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlar o‘rtasidagi
sinergiyani topish yoki boshqacha qilib aytganda, bozorlarning
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri kuchini
bojxona ta’siri bilan samarali birlashtirish.
Bunday holat ortidagi asosiy aybdorlar iqtisodchilar bo‘lib, ular pulning rag‘batlantirish,
ishontirish yoki bosim vositasi sifatidagi ahamiyatini, aksincha, qadriyatlar, mas’uliyat hissi va
o‘stirilgan odatlar rolini haddan tashqari oshirib yuborishadi. D
unyo, iqtisod va insoniyatga
bo‘lgan bu nuqtai nazarning ildizlarini hech bo‘lmaganda iqtisodiy qonunlar yoki hodisalarni
faqat pul kuchi bilan bog‘liq deb bilganidan bilish mumkindir. Nafaqat iqtisodiy o‘zaro
munosabatlarda, balki butun jamiyatda pulning
rolini birinchi o‘ringa qo‘yadigan dastur va
strategiyalarni yaratishda siyosatchilar iqtisodchilarga ergashadilar.
2-jadval
Dehqon
xo‘jalik
mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirish va boshqarishni
ekonometrik modellashtirish strategiyasi
1
MODELLASHTIRISH MAQSADI
Ishlab chiqarishni
optimallashtirish
Potensialdan
foydalanish
samaradorligini
baholash
Ishlab chiqarish
iqtisodiy o‘sishini
baholash
Ko‘p omilli
ekonometrik
modellashtirish
2
MODELLASHTIRISHNING BOSQICHLI VAZIFALARI
Ishlab chiqarish resurslari
sarfining
me’yoriy
talablarini o‘rnatish,
natijadorlik
ko‘rsatkichlarini tahlillash
Ishlab chiqarish
salohiyati
bo‘yicha
klasterli tahlil
o‘tkazish va
hududni
klasterlarga ajratish
Ishlab chiqarish
jarayonidagi davriylik
qonuniyatlarini
ekonometrik tahlil
qilish
Ishlab chiqarish
jarayoniga
ta’sir
etuvchi omillarning
ekonometrik
tahlilini
o‘tkazish
Boshqaruvchi va
boshqariluvchi
me
’
zonlarni ishlab
chiqish
Klasterlar uchun
kinetik ishlab
chiqarish funksiya-
sini qurish
Dinamik ekonometrik
modellarni ishlab
chiqish
Ko‘p omilli
ekonometrik
modellarni ishlab
chiqish
Ishlab chiqarishni optimal
rejalashtirish
Ishlab chiqarish
potensialidan
foydalanish
samaradorligini
baholash
Ishlab chiqarish asosiy indikatorlarining
prognoz ko‘rsatkichlarini hisoblash
3
MODELLASHTIRISHDAN KUTILAYOTGAN NATIJALAR
Dehqon xo
‘
jaligida ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish bo
‘
yicha tavsiyalar ishlab
chiqish
Dehqon xo
‘
jaligida ishlab chiqarishning
iqtisodiy o
‘
sishini ta
’
minlovchi
qonuniyatlarni aniqlash, ishonchli
prognozlarni taklif etish
34
Qashqadaryo viloyat statistika bosh boshqarmasining 2011-yildan 2023-yillaridagi dehqon xo
‘
jaligi ma
’
lumotlari asosida
hisoblangan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
80
Dehqon xo‘jaligi siyosati, ekologik va ijtimoiy subsidiyalar ijobiy ta’sir ko‘rsatishga
mo‘ljallangan bo‘lsa
-
da, ko‘pincha dehqon xo‘jaligini o‘zgartirishga to‘sqinlik qilish va
samarasiz dehqon xo‘jaliklarini qo‘llab
-
quvvatlashga salbiy ta’sir ko‘rsatishi haqidagi xulosaga
qo‘shilish kerak. Biroq, yon ta’sir atamasi asosan iqtisodchilar tomonidan o‘z tashabbuslarining
ko‘zda tutilmagan va noqulay natijalarini tushuntirish uchun qo‘llaniladi, ular kutmagan yoki
tan olishni istamagan.
Dehqon xo‘jaligi va ekologik siyosatning bu yo‘nalishi uzoq muddatli maqsadlar nuqtai
nazaridan
iqtisodiy jihatdan samarali ko‘rinadi. Pirovardida, bu yondashuv dehqon xo‘jaligida
resurslarni taqsimlash samaradorligini ekologik va ijtimoiy manfaatlar bilan
muvozanatlashtiradigan kompleks strategiyani talab qiladi. Iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy
maqs
adlarni tashkil etish bo‘yicha ushbu o‘ta murakkab muammoni tuzish qobiliyati ularning
realizmi va ilmiy ishonchliligini namoyish etadi.
Asosiy taxminimiz shundan iboratki, dehqon xo‘jaligi maqsadiga erishish, birinchi
navbatda, bo‘shlik deb nomlanuvchi bugungi kundagi samarasizliklarni bartaraf etishni talab
qiladi. Ular faqat ushbu turdagi siyosat yondashuvi dehqon xo‘jaligi ishlab chiqar
ishining
samaradorligiga taraqqiyot va mavjud resurslardan, jamoat tovarlaridan samaraliroq
foydalanish uchun sharoit yaratish orqali ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Haqiqiy sustlikning
mavjudligi ishlab chiqarish jarayonlarining cheklangan ratsionalligidan kelib chiqadi, bu holda,
dehqon xo‘jaligida. Muayyan haqiqiy bo‘shliqlar dehqon xo‘jaligi va atrof
-muhit siyosati orqali
davlat xarajatlari bilan bog‘liqligini chuqur tahlil qilish, shubhasiz, mualliflarning muhim
tadqiqot yutug‘idir, chunki bu davlat xarajatlarining ta’sirini hisoblash imkonini beradi. mavjud
samarasizliklarni va ularning samaradorligini oshirish uchun shart-sharoit yaratish
jarayonidagi ahamiyati haqida.
Atrof-
muhit siyosatining, xususan, uning subsidiyalariga ta’sirini uchta darajada tahlil
qildilar: global, aniqlangan klasterlar va yillar. Ushbu tahlil natijalari murakkab va ko‘p
yo‘nalishli. Klaster tizimida ekologik siyosat uchun ko‘proq ijobiy korrely
atsiyalar topildi.
Bunday holda, atrof-
muhitga sarflanadigan xarajatlar va samarasizlikning pasayishi o‘rtasidagi
ijobiy bog‘liqlik sezilarli bo‘ldi, garchi individual klasterlar orasida o‘zgaruvchanlik darajasi
yuqori bo‘lsa ham. Eng past korrelyatsiya ma
mlakatlarda kuzatiladi, ehtimol bu guruhda atrof-
muhitni muhofaza qilish siyosati o‘rtasida muvofiqlashtirish yo‘qligi bilan bog‘liq.
3-jadval
O‘zbekiston Respublikasi dehqon xo‘jaliklarida asosiy
mahsulotlarini
№
Dehqon xo‘jaligi
mahsulotlari nomi
O‘lchov
birligi
Yillar
2011-yil
2023-yilga
nisbatan
o‘zgarishi
2011
2014
2017 2020
2023
1. Don va dukkaklikli don ming t.
121,6
151,6
152,7 94,2
108,1
0,88 marta
2. Kartoshka
ming t.
82,1
107,2
142,4 144,7 159,3
1,94 marta
3. Sabzavotlar
ming t.
242,5
307,6
373,6 364,6 358,8
1,48 marta
4. Poliz
ming t.
46,3
60,2
73,9
90,4
98,7
2,13 marta
5. Meva va rezavorlar
ming t.
33,1
45,4
64,3
73,0
86,1
2,6 marta
6. Uzum
ming t.
24,4
36,5
46,6
54,3
48,7
1,99 marta
7.
Makkajo‘xori don
tonna
213
368
591
1066
1328
6,2 marta
35
Qashqadaryo viloyat statistika bosh boshqarmasining 2011-yildan 2023-yillaridagi dehqon xo
‘
jaligi ma
’
lumotlari asosida
hisoblangan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
81
Mamlakatlarida xarajatlar va samarasizlikning turli ko’rinishlari o‘rtasida ijobiy bog‘liqlik
aniqlandi, bu guruhda bir qancha rivojlanmagan davlatlar mavjudligini hisobga olgan holda
kutilmagan ko‘rinishi mumkin. Ajablanarlisi shundaki, dehqon xo‘jaligi va ekologiya siyosatini
samarali amalga oshirishni osonlashtiradi. O‘rganilayotgan o‘zgaruvchilarning nisbatan past
korrelyatsiyasi mamlakatlarida -
ya’ni Evropa Ittifoqiga a’zo davlatlarda ham sodir bo‘ladi,
garchi boshqa holatga qaraganda kuchliroq.
Umuman olganda, barcha dehqon xo‘jaligi va atrof
-muhitni muhofaza qilish siyosatining
samaradorligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarga chorva birliklari, energiya iste’moli, issiqxona
gazlari chiqindilari va o‘g‘itlar kiradi. Dehqon xo‘jaligi siyosatini o‘z ichiga olgan individual
qo‘llab
-
quvvatlash choralari o‘rtasida turli qisman o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlaydi. Shu sababli,
ishlab chiqarish bilan bog‘liq subsidiyalar (ekinlar va chorvachilik uchun) samarasizlikning
ko‘p shakllariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi (bo‘sh subsidiyalar), garchi ular samarasizlikni to‘liq
bartaraf eta olmasa ham, ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. E’tiborlisi, a
trof-muhitni muhofaza qilish uchun
subsidiyalar ko‘pincha oziq
-ovqat xavfsizligi samaradorligining pasayishiga olib keladi, bu esa
kelajakdagi ekologiyani himoya qiluvchi strategiyasini ishlab chiqishda e’tiborga olinishi kerak
bo‘lgan hal qiluvchi, ammo a
yni paytda ogohlantiruvchi omil hisoblanadi.
Qashqadaryo viloyati dehqon xo‘jaligi tarmog‘i bo‘yicha Respublika iqtisodiyotida o‘z
o‘rniga ega. Respublika aholisini don va dukkakli, poliz ekinlari kabi hayotiy zarur mahsulotlari
bilan to‘la ta’minlash uchun viloyatda bir qator ishlar amalga oshirilmo
qda.
Xulosa va takliflar.
So‘nggi yillarda dehqon xo‘jaliklari mahsulotlar ishlab chiqarish jadallik bilan o‘sib
bormoqda. 2023 yil ma’lumotlariga asosan, Kartoshka ishlab chiqarish 159300 tonnaga yetib,
sal kam 2 barobarga oshganligini shuningdek meva va rezavorlar yetishtirishni 2,6 marta
ortganligini dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalarining hissasiga to‘g‘ri keladi (3
-jadval).
Xulosa qilib aytganda, davlat xarajatlari va integratsiyalashgan samaradorlik o
‘
rtasidagi
bog
‘
liqlikni aniq ko
‘rsatib beradi. Bu munosabatlar ko‘plab mamlakatlar va mintaqalarda yillar
davomida o‘tkazilgan tadqiqotlar tomonidan tasdiqlanganidek, keng tarqalgan. Shuningdek, u
o‘ziga xos tarzda o‘ziga xos strukturaviy va kesishgan murakkabligi bilan ajralib turadi. B
u
shuni anglatadiki, dehqon xo‘jaligi va atrof
-muhitni muhofaza qilish siyosati har bir mamlakat
va mintaqaning o‘ziga xos sharoitlariga moslashtirilishi kerak, chunki dehqon xo‘jaligi va
ekologik barqarorlikni ta’minlash uchun universal yechimlar mavjud emas va ularning paydo
bo‘lishi ehtimoli yo‘q.
Ana shu omillar natijasida har bir davlatda dehqon xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi
muammolarni hal etish bo‘yicha siyosat yuritiladi. Biroq, tajribadan ko‘rinib turibdiki,
hammaga mos keladigan yagona yechim yo‘q, shuning uchun dehqon xo‘jaligi siyosati ha
r bir
joyda juda farq qiladi. Bundan tashqari, amaliy tajriba ham shuni tasdiqlaydiki, bu xilma-xil
dehqon xo‘jaligi siyosati ko‘pincha ijobiy emas, balki o‘xshash natijalarga olib keladi.
Birinchidan, oqibatlardan biri davlat subsidiyalarining teng taqsimlanmaganligidir.
Aksariyat subsidiyalar deyarli teng taqsimlanish o‘rniga, eng kam qo‘llab
-quvvatlashga muhtoj
bo‘lgan yirikroq va kuchliroq dehqon xo‘jaliklariga yo‘naltiriladi.
Ikkinchidan, yana bir oqibat -
subsidiyalarni qo‘llaniladigan subsidiyalar turiga qarab,
qishloq xo‘jaligi erlari narxiga, shuningdek ijara narxlariga turli darajada kapitallashtirish. Bu
esa, vaqti-vaqti bilan va mintaqaviy ravishda dehqon
bo‘lmagan va dehqon xo‘jaligiga oid
bo‘lmagan sektorlar tomonidan ma’lum bir qism yoki hatto sezilarli darajada o‘zlashtirilishiga
olib keladi.
Bu masala va muammolar dehqon xo‘jaligi siyosatini qabul qilishning bir qismi o‘tmishda
ham, hozirgi paytda ham. An’anaviy dehqon xo‘jaligi siyosati ko‘p yillar davomida amalda
bo‘lishiga qaramay, bu muammolarni hal eta olmadi, bu esa ularning evolyutsiyas
iga va dehqon
xo‘jaligida yangi vazifalarning paydo bo‘lishiga olib keldi, bu esa agrar masalani yanada
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
82
murakkablashtirdi. Bugungi kunda ham ilmiy, ham siyosiy doiralarda dolzarb deb e’tirof etilgan
ushbu hal etilmagan muammolar ortib boradi.
Adabiyotlar / Литература / Reference:
Mukhitdinov Kh.S., Rakhimov A.N. (2020) The forecast for the development of the public
services sector. Scopus, Solid State Technology, December 2020, Vol 63, № 6
Qaror (2017)
O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining
“Fermer,
dehqon
xo‘jaliklari
va
tomorqa yer egalari
faoliyatini yanada rivojlantirish bo‘yicha tashkiliy chora
-tadbirlar
to‘g‘risida”gi 2017 yil 10 oktabr, PQ
-3318-sonli qarori.
Rakhimov A.N., Makhmatkulov G.K., Rakhimov A.M. (2021) Construction Of Econometric
Models Of Development Of Services For The Population In The Region And Forecasting Them
//The American Journal of Applied sciences.
–
Т
. 3.
–
№. 02. –
С
. 15-42.
Rakhimov, A., Ravshanova, M., & Alieva, M. (2023). Econometric analysis of increasing
efficiency of industrial enterprises. In E3S Web of Conferences (Vol. 458, p. 04004). EDP Sciences.
Raximov A.N., Ergashov Y.I. (2023)
“Dehqon xo‘jaliklari faoliyatining istiqbolli
rivojlantirishga ta'sir etuvchi omillar”,
"Экономика и социум" №3 (106)
-2 255-262-bet.
Бобок А. (2008)
Развивать малые формы хозяйствования. // АПК: экономика,
управление. –
М., №9. С.36
-37.
Брокгауз Ф.А., Ефрон И.А. (2001) Энциклопедический словарь. –
М., Стр. 480.
Капанев И.Г., Чубков Г.В. (1989) Семейный и личный подряд на селе. –
Москва, Юрид.
Лит., –
288 Стр.
