Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
244
BANK SOHASIDA RAQAMLI MARKETING STRATEGIYALARIDAN FOYDALANISHNI
EKONOMETRIK MODELLAR ASOSIDA BAHOLASH VA PROGNOZLASH
PhD
Xonturayev Bobur Azimovich
“Oila va xotin
-
qizlar”ilmiy
-tadqiqot instituti
ORCID: 0000-0002-8814-0053
Annotatsiya.
Tadqiqotda raqamli marketing usullari tijorat banklarining iqtisodiy
ko'rsatkichlariga, ayniqsa bank sektorining o'zgaruvchan muhitida qanday ta'sir ko'rsatishi batafsil
ko'rib chiqilgan. Tadqiqotda Oʻzbekistondagi ATIB Ipoteka bankining 18 yillik moliyavi
y
maʼlumotlaridan foydalangan holda raqamli marketing xarajatlarining koʻpayishi, xodimlarni
rivojlantirishga investitsiyalarning ortishi va uning banklar daromadiga taʼsiri oʻrtasidagi bogʻliqligi
o’rganildi. Tadqiqotda bank sohasida marketing strategiyal
ar ta'sirini bashorat qilish va baholash
uchun VAR (Vector Autoregressive) va ARDL (Autoregressive Distributed Lag) modellari ishlab
chiqildi. Natijalar raqamli marketing harajatlarining ortishi, bank ishchi xodimlariga qilingan
investitsiyalarning o‘sishi
va tijorat banklarining moliyaviy muvaffaqiyatlari o'rtasidagi kuchli
bog'liqligi ochib berildi. Ushbu tadqiqot raqamli marketing samaradorligi bo'yicha kengroq
munozaraga hissa qo'shadi va moliyaviy institutlar uchun marketing strategiyasi va inson kapitaliga
sarmoya kiritish orqali iqtisodiy samaradorligini optimallashtirishga qaratilgan qimmatli
tushunchalarni taqdim etadi.
Kalit so’zlar:
raqamli marketing, bank hizmatlari, ekonometrik modellar, VAR, ARDL vaqtli
qatorlar.
АНАЛИЗ И ПРОГНОЗИРОВАНИЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ТАКТИК ЦИФРОВОГО МАРКЕТИНГА
В БАНКОВСКОМ СЕКТОРЕ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ЭКОНОМЕТРИЧЕСКИХ МОДЕЛЕЙ
PhD
Хонтураев Бобур Азимович
Научно
-
исследовательский институт “Семья и женщины”
Аннотация.
В исследовании рассматривается влияние цифрового маркетинга на
финансовую эффективность коммерческих банков, особенно в меняющемся банковском
секторе. В этом исследовании используются финансовые данные ATIB «Ипотечный банк»
Узбекистана за последние 18 лет,
чтобы изучить взаимосвязь между более высокими
расходами на цифровой маркетинг, увеличенными инвестициями в развитие персонала и их
влиянием на чистую прибыль банков. Исследование использует расширенный
статистический анализ для создания моделей векторной
авторегрессии (VAR) и
авторегрессионного распределенного лага (ARDL). Эти модели используются для
прогнозирования и оценки того, как маркетинговые инициативы влияют на банковский
сектор. Результаты подчеркивают сильную связь между более высоким финансовым
успехом коммерческих банков, большей приверженностью персонала и ростом инициатив в
области цифрового маркетинга. На основе данных временных рядов эконометрические
уравнения VAR и ARDL предлагают прочную основу для понимания динамичной связи между
маркетинговой тактикой и экономическими результатами в банковском секторе. Это
исследование расширяет разговор об эффективности цифрового маркетинга, предоставляя
важные данные для финансовых учреждений, которые хотят повысить свою экономическую
эффективность за счет стратегических инвестиций в маркетинг и человеческие ресурсы.
Ключевые слова:
цифровой маркетинг, банковские услуги, эконометрические модели,
VAR, ARDL, временные ряды.
UO‘K:
336.717, 339.138, 330.43
244-253
II SON - FEVRAL, 2024
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
245
ANALYSIS AND PREDICTION OF THE USE OF DIGITAL MARKETING TACTICS
IN THE BANKING SECTOR USING ECONOMETRIC MODELS
PhD
Xonturayev Bobur Azimovich
Research institute “Family and Women”
Annotation.
The study paper provides a detailed examination of how digital marketing
methods affect the economic efficiency of commercial banks, specifically within the changing
environment of the banking sector. The study examines the relationship between higher digital
marketing spending, increased investment in staff development, and their impact on the net
income of banks using 18 years of financial data from ATIB "Mortgage Bank" in Uzbekistan. The
study uses advanced statistical analysis to create Vector Autoregressive (VAR) and Autoregressive
Distributed Lag (ARDL) models to predict and assess the impact of marketing initiatives in the
banking industry. The results highlight a strong correlation between increased digital marketing
initiatives, greater staff commitment, and higher financial success of commercial banks. The VAR
and ARDL econometric equations, generated from time series data, offer a strong foundation for
comprehending the dynamic relationship between marketing tactics and economic results in the
banking sector. This research adds to the overall discussion on the effectiveness of digital
marketing, providing significant data for financial institutions looking to improve their economic
efficiency by strategically investing in marketing and human resources.
Key words:
digital marketing, banking services, econometric models, VAR, ARDL, time
series.
Kirish.
Jahonda raqamli iqtisodiyot, moliyaviy texnologiyalarning rivojlanib borishi, bank
xizmatlar bozoriga blokcheyn, katta ma’lumotlar, sun’iy intellekt, virtual haqiqat va mashinali
o‘rganish
(machine learning) kabi texnologiyalar shiddat bilan kirib kelayotgani
bank xizmatlar
bozorini raqamli marketing strategiyalar asosida rivojlantirish zaruriyatini keltirib
chiqarmoqda.
«Gallup» tadqiqotlariga ko‘ra, bank mijozlarining yarmidan ko‘pi raqamli bank
xizmatlarini an’anaviy banklarga nisbatan afzal ko‘rishini ta’kidlamoqda. Shu bois hozirgi
kunda
bank-
moliya
institutlari
moliyaviy
texnologiyalarga
asosiy
e’tiborlarini
qaratmoqdalar
“So‘nggi yillarda raqamli moliyaviy
xizmatlarning mavjudligi va ulardan foydalanish
imkoniyatlarining ortib borishi natijasida millionlab mijozlarga xavfsiz raqamli
platformalardan rasmiy raqamli moliyaviy operatsiyalarga o‘tishda yordam berib kelmoqda”
(CGAP, 2017). Shu bois ham bank xizmatlarini taqdim etishda inson omilini kamaytirish,
modernizatsiyalash, banklarning raqamli infratuzilmasini barpo etish va faoliyatini
robotlashtirish, masofaviy bank xizmatlari ko‘rsatish tizimini rivojlantirish maqsadida raqamli
t
exnologiyalar asosida ilg‘or bank xizmatlari turlarini amaliyotga joriy etish bo‘yicha
tadqiqotlarni olib borish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.
Adabiyotlar sharhi.
Bugungi kunda “an’anaviy bank” va “raqamli bank” tushunchalari fan sifatida
o‘rganilmoqda. Chunki, hozirgi kunda tijorat bank xizmatlarini ko‘rsatishning nazariy emas,
balki amaliy usullari hamda ularni amalga oshirishning raqamli vositalari asosiy o‘rinni
egallamoqda. Jumladan, xorijiy mamlakatlarda raqamli texnologiyalar moliyaviy xizmatlar
bozorida raqobatni kuchaytirib, tijorat banklarining an’anaviy biznesiga ta’sir ko‘rsatib
kelmoqa (Feng, Gao and other, 2017).
88
https://www.policygenius.com/blog/how-millennials-are-changing-banking/
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
246
Xalqaro olimlardan Bufounu (1995)
“ekonometrik modellar bank sohasida maqsadlarni
belgilash, ish faoliyatini baholash va yangi filiallarni strategiklashtirish uchun ishlatilishi”
haqida fikr bildirgan bo’lsa, Sengupta
(2021)
talqiniga ko’ra “ekonometrik modellar moliya va
biznes boshqaruvida muvaffaqiyatli qo'llanilib, qarorlar qabul qilish jarayoniga muhim hissa
qo'shishi” bo’yicha muhim fikr bildirib o’tgan. Shuningdek, Trusova
(2023) tomonidan olib
borilgan tadqiqotda dinamik va ekonometrik modellashtirish yordamida nostatsionar
sharoitlarda PJSC Sberbank moliyaviy ko'rsatkichlari tahlil qilgan. Reifschneider, Stockton, va
Wilkoh (1997)
tomonidan olib borilgan tadqiqotga ko’ra ekonometrik modellar Federal rezerv
kengashining pul-kredit siyosati jarayonida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lib, prognozlash,
siyosat simulyatsiyasi va pul-kredit siyosati qoidalarini baholashda yordam berishini
ta’kidlab
o’tilgan.
Horijlik olimlar Dibb va Meadows (2001)
tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlarda tijorat
banklari moliyaviy, pul kredit munosabatlariga raqamli marketing xizmatlarining
munosabatlariini e’tibor qaratgan. Horijlik olimlar
Shen, Guo (2015)
o‘z tadqiqotlarida
raqamli moliya indeksining ilmiy tuzilishi tijorat banklariga ta’sirini empirik tekshirish uchun
muhim sharti ekanligini ta’kidlagan.
Xitoylik olimlar Jichang Dong, Lijun Yin, Xiaoting Liu
o‘z ilmiy tadqiqotlarida tijorat
banklarida ekonometrik modellashtirishda bir qancha gipotezalarni ilgari surishgan (Andreeva
and Sviridov, 2017)
. Jumladan, “raqamli texnologiyalar tijorat banklari rentabelligiga va ijobiy
o‘sishiga ta’sir o‘tkazadi” (
Jichang Dong, Lijun Yin and other, 2020) degan gipotezalarni ilgari
surgan. Ular ekonometrik modellarni ishlab chiqishda, tijorat banklarining likvidlik indekslari,
aktivlarning umumiy rentabelligi, sof d
aromad, tan narxning daromadga ta’siri, internet moliya
indeksi kabi omillarni ta’sirini ishlab chiqqan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot bo‘yicha tijorat banklarida iqtisodiy samaradorligini oshirishda raqamli
marketing vositalarini takomilashtirishni tadbiq etishning ekonometrik modellari ishlab
chiqildi.
Bizning gipotezamizga ko‘ra, tijorat banklarida raqamli marketing xarajatlarining
o‘sish sur’atlari ortishi hamda ishchi xodimlariga qilingan investitsiyalarning o‘sish su’ratining
ortishi natijasida bank sof daromadlarining ortib borishiga olib keladi. Us
hbu omillar o‘rtasida
bog‘liq mavjudligi tijorat banklari iqtisodiy samaradorligi ta’sir etadi. Ekonometrik modellarni
ishlab chiqishda tahliliy ma’lumotlar O‘zbekiston
Respublikasi
ATIB “Ipoteka Bank”ning 18
yillik
moliyaviy hisobotlari ma’lumotlaridan foydalanildi.
Tadqiqot bo‘yicha emperik
ma’lumotlar vaqtli qatorlar ma’lumotlari asosida shakllantirilganligi sababli ekonometrik
tenglamalar VAR (Vector Autoregressive) va ARDL (Autoregressive Distributed Lag) modellari
ishlab chiqildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Tadqiqot bo‘yicha natijaviy va belgi omillarini quyidagicha ifodalangan.
Y (Natijaviy belgi)=
ATIB Ipoteka bank sof daromadlarining o‘sish sur’ati.
X1 (Omil belgi)=
ATIB Ipoteka bank raqamli marketing xarajatlarining o‘sish sur’ati.
X2 (Omil belgi)=
ATIB Ipoteka bank ishchi xodimlariga qilingan investitsiyalarning
o‘sish su’rati.
Biz tadqiqotimizda VAR modelini ishlab chiqishda quyidagi ketma- ketlikda tenglamani
qurdik:
1.
Tenglamani ishlab chiqishda kointegratsion vaqtli qatorlarning ko‘rsatkichlari
logoriflandi.
2.
VAR modeli bo‘yicha vaqtli qatorlar statsionarlikka tekshirdik.
3.
VAR modeli regression tenglamasi ishlab chiqildi.
4.
Ishlab chiqilgan VAR modeli regression tenglamasini Gaus Markovning muhim
shartlari bilan tekshirildi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
247
Bizning tadqiqotga ko‘ra 2005
-2021-yillar davomida
ATIB Ipoteka bank sof
daromadlarining o‘sish sur’ati, bank raqamli marketing xarajatlarining o‘sish sur’ati va bank
ishchi xodimlariga qilingan investitsiyalarning o‘sish su’rati tarkibining tahliliy grafik
matritsasi jadvali ko‘rinishga ega bo‘ldi (1
-rasmga qarang).
1-rasm. Natijaviy belgi va omil belgilar grafik matritsasi
Yuqordagi rasmga ko‘ra,
ATIB Ipoteka bank sof daromadlarining o‘sish sur’ati, bank
raqamli marketing xarajatlarining o‘sish sur’ati va bank ishchi
xodimlariga qilingan
investitsiyalarning o‘sish su’rati grafik matritsa bo‘yicha o‘rtacha zichlik mavjud bo‘lib, ular
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi.
Tadqiqot bo‘yicha stata dasturi asosida natijaviy belgi va omil belgilar har biri bo‘yicha
o‘zaro korrelatsion bog‘liklarini tekshirildi (1
-jadvalga qarang).
1-jadval
Natijaviy belgi va omil belgilar
bog‘lanishlarning korrelyatsion matritsasi
Y
X1
X2
Y
1.000000
X1
0.4983
1.000000
X2
0.3933
0.2892
1.000000
Yuqordagi 1-
jadvalga ko’ra mumkinki
natijaviy belgi va omil belgilar
o‘rtasida
korrelatsion bog‘liqlik mavjud bo‘lib ta’sir etuvchi omillar o‘rtasida multikollinearlik holati
kuzatilmagan.
Tadqiqot bo‘yicha
navbatdagi bosqichda natijaviy belgi va omil belgilar VAR modeli
bo‘yicha statsionarlik holatini tahlil qilindi va Dickey
-Fuller testini tekshirildi
(2, 3 va 4-jadvallarga qarang).
2-jadval
Natijaviy belgi (Y) bo‘yicha Dickey
-
Fuller ko‘rsatkichi
Natijaviy belgi (Y)
Test Statistic
1% Critical
Value
5% Critical
Value
10% Critical
Value
p-value
for Z(t)
-7.878
-3.750
-3.000
-2.630
0.0000
89
Stata dasturi asosida muallif tomonidan mustaqil ishlab chiqildi.
90
Stata dasturi asosida muallif tomonidan mustaqil ishlab chiqildi.
91
Stata dasturi asosida muallif tomonidan mustaqil ishlab chiqildi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
248
Dickey-Fuller test natijaviy belgini tekshirilganda statistik qiymati
(-7.878)
va qolgan
qiymatlarni
(-3.750, -3.000, -2.630)
ifodalab, manfiy son sifatida kichik qiymatni tashkil etgan
va kuchli statsionarlik mavjudligini ko‘rsatgan.
Dickey-
Fuller testi bo‘yicha
natijaviy belgi
MacKinnon qiymati
Z(t)=0.0000
bilan
kichik qiymatni ega bo’lib u xam kuchli statsionarlik
mavjudligini ifodalagan.
3-jadval
Omil belgi (X1) bo‘yicha Dickey
-
Fuller ko‘rsatkichi
Omil belgi
(X1)
Test Statistic
1%
Critical
Value
5%
Critical
Value
10%
Critical
Value
p-value
for Z(t)
- 3.866
-3.750
-3.000
-2.630
0.0023
Dickey-Fuller test birinchi omil belgini tekshirilganda statistik qiymati
(-3.866)
va qolgan
qiymatlarni
(-3.750, -3.000, -2.630)
ifodalab, manfiy son sifatida kichik qiymatni xosil qildi va
kuchli statsionarlik mavjudligini ko‘rsatdi.
Dickey-
Fuller testi bo‘yicha
birinchi omil belgi
MacKinnon qiymati
Z(t)=0.0023
bilan
kichik qiymatni ega bo’lib ushbu holatda kuchli
statsionarlik mavjudligini ifodaladi.
4-jadval
Omil belgi (X2) bo‘yicha Dickey
-
Fuller ko‘rsatkichi
Omil belgi
(X2)
Test Statistic
1%
Critical
Value
5%
Critical
Value
10%
Critical
Value
p-value
for Z(t)
- 4,968
-3.750
-3.000
-2.630
0.0003
Dickey-Fuller test ikkinchi omil belgini tekshirilganda statistik qiymati
(-4.968)
va qolgan qiymatlarni
(-3.750, -3.000, -2.630)
ifodalab, manfiy son sifatida kichik
qiymatni
tashkil
etgan
va
kuchli
statsionarlik
mavjudligini
ko‘rsatgan.
Dickey-
Fuller testi bo‘yicha
ikkinchi omil belgi MacKinnon qiymati
Z(t)=0.0000
bilan kichik
qiymatni tashkil etib, kuchli statsionarlik mavjudligini ifodalagan. Yuqoridagi 3 ta jadvallarga
ko‘ra natijaviy va omil belgilar bir marta integrallanganidan keyin
Dickey-Fuller test qiymatlari
statsionarga aylangan .
Tadqiqot bo‘yicha navbatdagi qadamda VAR modeli bo‘yicha regression tenglamasi ishlab
chiqidik (5-jadvalga qarang).
5-jadval
VAR modeli bo‘yicha regression tenglama ko‘rsatkichlari
lnY
Coef.
St.Err.
t-
value
p-
value
[95%
Conf
Interval]
Sig
lnX12
.287
.171
1.68
.115
-.079
.653
lnX22
.107
.098
1.10
.291
-.103
.317
Constant
.626
.441
1.42
.177
-.319
1.571
Mean dependent var
1.598 SD dependent var
0.103
R-squared
0.562 Number of obs
17
F-test
2.488 Prob > F
0.119
Akaike crit. (AIC)
-29.202 Bayesian crit. (BIC)
-26.702
*** p<.01, ** p<.05, * p<.1
92
Stata dasturi asosida muallif tomonidan mustaqil ishlab chiqildi.
93
Stata dasturi asosida muallif tomonidan mustaqil ishlab chiqildi.
94
Stata dasturi asosida muallif tomonidan mustaqil ishlab chiqildi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
249
Jadvalga ko‘ra VAR modeli regression tenglamadagi omil belgilar mos ravishda 0,28 va
0,10 qiymatini hosil qilgan bo‘lsa, standart xatoliklar 0,17 va 0,09 qiymatini tashkil etgan.
Shuningdek, ANOVA jadvalidagi haqiqiy qiymati F=2,48 qiymatini tashkil etgan. Tadqiqot
bo‘yicha R
-squared=0,56 tuzatilgan determinatsiya koeffitsenti qiymatni tashkil etkan. VAR
modeli bo‘yicha ekonometrik tenglama quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ldi.
LnY=0.28lnX1+0.10lnX2+0.62 (2)
Tadqiqot bo‘yicha jadval qiymat va haqiqiy qymatlar 0,05 dan katta bo‘lganligi hamda
qoldiqlar statsionar bo‘lmaganligi sababli tadqiqotimizni ko‘p omilli vaqtli qatorlarda ARDL
modeli ekonometrik tenglamasini ham ishlab chiqdik.
ARDL modelida natijaviy belgi va omil belgilarning kechikishi, joriy qiymatlari va o‘zining
lag qiymati bilan ifodalanadi. Ekonometrik adabiyotlardagi iqtisodiy tadqiqotlarni ishlab
chiqishda ARDL modeli eng umumiy dinamik cheklanmagan modellardan biri hisoblanadi.
ARDL
modeli uzoq muddatli va qisqa muddatli elastiklik haqida foydali ma’lumotlarni taqdim
etadi. Bundan tashqari, har bir o‘zgaruvchining kutilgan belgisi nazariyaga mos kelishi yoki
kelmasligini ko‘rsatadi (
Pesaran & Pesaran, 1997).
ARDL (Autoregressive distributed lag)
modellari ko‘pincha vaqt seriyalari ma’lumotlari
bilan dinamik munosabatlarni bitta tenglama doirasida tahlil qilish uchun ishlatiladi. Bog‘liq
o‘zgaruvchining joriy qiymati o‘zining o‘tmishdagi realizatsiyalariga
- avtoregressiv qismga,
shuningdek qo‘shimcha tushuntirish o‘zgaruvchilarning joriy va o‘tgan qiymatlariga
-
taqsimlangan kechikish qismiga bog‘liq bo‘lishiga ruxsat beriladi.
O‘zgaruvchilar statsionar,
no
statsionar yoki ikki turning aralashmasi bo‘lishi mumkin.
Muvozanatni tuzatishda (EC) ARDL
modeli uzoq muddatli va qisqa muddatli ta’sirlarni
ajratish va kointegratsiyani yoki umuman olganda, o‘zgaruvchilar o‘rtasida uzoq muddatli
munosabatlar mavjudligini tekshirish uchun ishlatilishi mumkin (Kripfganz & Schneider,
2018).
ARDL modeli iqtisodiy qatorlarni
tahlil qilish zarurati tug‘ilganda muhim rol o‘ynaydi.
Iqtisodiyotda har qanday iqtisodiy o‘zgaruvchilarning o‘zgarishi vaqtdan keyin boshqa
iqtisodiy o‘zgaruvchining o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. O‘zgaruvchidagi bu o‘zgarish darhol
aks ettirilmaydi, lekin u kelajakdagi davrlarga taqsimlanadi (Pesaran & Shin & other 2001).
Nafaqat makroiqtisodiy o‘zgaruvchilar, balki kompaniyaning bir yil ichida olgan zarari
yoki foydasi kabi boshqa o‘zgaruvchilar ham ushbu davr mobaynida tashkilotning brend
imidjiga ta’sir qilishi mumkin.
Quyidagi funksiya o‘zgaruvchining boshqa o‘zgaruvchilarga kechikish ta’sirini va o‘zining
kechikishlarini ham ifodalaydi.
Y
t
=f ( x
t
, x
t-1
, x
t-2
,……) ,(3)
bu yerda
, t-i
kechikishlar sonini ifodalaydi.
O‘zgaruvchining boshqa o‘zgaruvchilarga dinamik ta’sirini aniqlash uchun
ekonometrikada polinom, geometrik va boshqa taqsimlangan kechikish modellari kabi bir
nechta taqsimlangan kechikish modellari mavjud.
Biroq, ARDL modeli taqsimlangan kechikish muammosini ushbu modellarga qaraganda
samaraliroq
hal
qiladi.
ARDL-bu
cheksiz
kechikish
taqsimlangan
parsimon
model. Avtoregressiv atamasi x
t
bilan izohlash bilan birga y
t
ham o‘zining kechikishi bilan
izohlanishini ko‘rsatadi.
ARDL tenglamasi quyidagicha (Firdause, Ghazali & other, 2018):
95
Stata dasturi asosida muallif tomonidan mustaqil ishlab chiqildi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
250
Y
t
=b
0
+ b
1
y
t-1
+bp y
t-m
+a
0
x
t+
a
0
x
t-1
+ a
2
x
t-2
+……..+ a
q
x
t-n
+e
t
, (4)
Bu yerda m va n - kechikish uchun yillar soni, e
t
- buzilish shartlari va b
i
- qisqa muddatli
koeffitsientlar va a
i
- uzoq muddatli munosabatlar uchun koeffitsientlari hisoblanadi.
Tadqiqot bo‘yicha ARDL modelidan foydalangan xolda ekonometrik tenglama tuzildi
(Asteriou and Hall, 2007).
𝒚
𝒕
= 𝜷𝟏𝒚
𝒕−𝟏
+ 𝜷𝟐𝒙𝟏 + 𝜷𝟑𝒙𝟐 + 𝜷𝟒𝒙𝟏
𝒕−𝟏
+ 𝜷𝟓𝒙𝟐
𝒕−𝟏
+ 𝒖
𝒕
(5)
Bu yerda:
𝚫𝐲
𝐭
-
ATIB Ipoteka bank sof daromadlarining o‘sish sur’ati
;
𝜷𝟏𝒚
𝒕−𝟏
-
Bir -yil oldingi
ATIB Ipoteka bank sof daromadlarining o‘sish sur’ati
;
𝜷𝟐𝒙𝟏
-
ATIB Ipoteka bank
raqamli marketing xarajatlarining o‘sish sur’ati
;
𝜷𝟑𝒙𝟐
-
ATIB Ipoteka bank ishchi xodimlariga qilingan investitsiyalarning o‘sish su’rati
;
𝜷𝟒𝒙𝟏
𝒕−𝟏
-
Bir yil oldingi
ATIB Ipoteka bank raqamli marketing xarajatlarining o‘sish
sur’ati
;
𝜷𝟓𝒙𝟐
𝒕−𝟏
-
Bir yil oldingi ATIB Ipoteka bank ishchi xodimlariga qilingan
investitsiyalarning o‘sish su’rati;
𝒖
𝒕
–
yillar orali
g‘
idagi xatoliklar qiymati.
Tadqiqot bo‘yicha
ARDL
modeli ekonometrik tenglamasi Stata dasturi asosida ishlab
chiqildi (6-jadvalga qarang).
6-jadval
ARDL modeli
regression tenglama ko‘rsatkichlari
Y
Coef.
St.Err.
t-
value
p-
value
[95%
Conf
Interval]
Sig
L
-.418
.113
-3.69
.004
-.671
-.165
***
X1
.64
.502
1.27
.031
-.479
1.758
L
-.155
.288
-0.54
.603
-.797
.488
X2
.279
.107
2.61
.026
.041
.516
**
L
-.404
.253
-1.60
.141
-.968
.159
Constant
5.351
3.542
1.51
.162
-2.542
13.244
Mean dependent var
5.022 SD dependent var
0.473
R-squared
0.653 Number of obs
16
F-test
9.739 Prob > F
0.001
Akaike crit. (AIC)
15.517 Bayesian crit. (BIC)
20.153
*** p<.01, ** p<.05, * p<.1
Jadvalga ko‘ra ARDL modeli regression tenglamadagi omil belgilar mos ravishda
-0.14,
0.64, -0.15, 0.27 va -0.40
qiymatlarini hosil qilgan bo‘lsa, standart xatoliklar
0.11, 0.150, 0.28,
0.10 va 0.25 tashkil etgan.
Shuningdek, ANOVA jadvalidagi haqiqiy qiymati F=9.73 yuqori ijobiy qiymatni tashkil
etgan. Model bo‘yicha tuzatilgan determinatsiya R
-squared=0.65 koeffitsenti sifati ijobiy
qiymatni hosil qilgan.
Shuningdek, regression tenglamamizda H
0
:y=0, H
1
:y≠0 F<0,05 va t<0,05, bosh gipoteza
ma’noga ega
emas H
0
:y=0 va biz bosh gipotezani rad etib alternativ gipotezani qabul qilamiz
96
Stata dasturi asosida muallif tomonidan mustaqil ishlab chiqildi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
251
hamda ushbu holatda alternativ gipoteza H
1
:y≠0 statistik ahamiyatga ega ekanligini ko’rish
mumkin. Quyida tadq
iqot bo’yicha
ARDL model asosida ekonometrik tenglama ishlab chiqildi.
Y=-0.41Y
t-1
+0.64X1+ 0.27X2
-0.15X1
t-1
-0.40X2
t-1
+5.35 (5)
Shuningdek, ARDL
modeli bo‘yicha ekonometrik
modelini Gaus Markov shartlari ham
tekshirildi
. Gaus Markovning sharti bo‘yicha emperik qiymatlar, model nazariy ma’lumotlar
yig‘indisiga tengligi k
nazarda tutilgan.
Bizning tadqiqotimizdagi ma’lumotlarga ko‘ra emperik qiymatlar model nazariy
ma’lumotlar yig‘indisiga tengdir va Gaus Markovning ushbu sharti bajarilgan
(7-jadvalga qarang).
7-javdal
Ekonmertrik tenglama bo‘yicha Gaus Markov 2
-sharti
O‘zgaruvchi
omillar
Kuzatuvlar
soni
O‘rtacha
qiymati
Standart
chetlanish Minimum
Maksimum
Model
17
1.59771
.0521478
1.514077
1.69302
lnY
17
1.59771
.1031156
1.403956
1.786046
Model bo‘yicha Gaus Markovning navbatdagi shartiga ko‘ra ekonometrik modelning
qoldiq belgilari va omil belgilari bog‘lanmasligi ko‘zda tutilgan. Tadqiqot bo‘yicha Gaus
Markovning ushbu sharti ham bajarilgan.
8-jadval
Natijaviy belgi va omil
belgilar ko‘rsatkichlari bo‘yicha model qiymatlari va qoldiq
qiymatlari bo‘yicha ma’lumotlar
Yillar
Y
(O‘sish
sur’ati)
(foiz)
X1
(O‘sish
sur’ati)
(foiz)
X2
(O‘sish
sur’ati)
(foiz)
Model
nazariy
qiymati
LnY
Qoldiq
qiymati
LnX1
Qoldiq
qiymati
LnX2
Qoldiq
qiymati
2005
58,63
94,26
84,31
1.522525 1.403956 1.514257
1.489422
2006
290,76
94,05
118,03
1.54548
1.735627
1.51376
1.562544
2007
139,41
111,70
190,95
1.609793 1.596847 1.550925
1.65861
2008
311,30
165,65
124,88
1.65529
1.747592 1.631181
1.574297
2009
99,44
111,25
132,92
1.586138 1.525957
1.55006
1.587144
2010
114,41
109,64
127,00
1.580343
1.55599
1.54696
1.577785
2011
159,84
119,68
202,87
1.626577 1.624159 1.565445
1.670078
2012
138,63
111,27
127,65
1.583511 1.595701 1.550096
1.578836
2013
110,73
110,08
125,43
1.580295 1.549069 1.547819
1.575213
2014
129,47
103,00
121,90
1.565532 1.581752 1.533573
1.569287
2015
113,93
141,09
121,54
1.62466
1.555097 1.599264
1.568661
2016
124,15
132,48
45,20
1.539252 1.573083
1.58646
1.337946
2017
389,87
158,46
261,55
1.69302
1.786046 1.622459
1.716789
2018
63,25
132,96
158,90
1.631152 1.422413 1.587196
1.622995
2019
191,06
132,98
139,26
1.622748 1.658722 1.587238
1.59662
2020
119,41
83,77
104,75
1.514077 1.564976 1.487972
1.537197
2021
218,72
191,05
125,97
1.680726 1.684133 1.658708
1.576093
97
Stata dasturi asosida muallif tomonidan mustaqil ishlab chiqildi.
98
O‘zbekiston Respublikasi Statistika Qo‘mitasi ma’lumotlari asosida Stata dasturida muallif tomonidan mustaqil ishlab
chiqildi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
252
Ekonomerik modelga ko‘ra Durbin Watson testi tekshirildi. Durbin Watson testi qiymati
1.71 qiymatga ega bo‘ldi.
Tadqiqot bo‘yicha Shapiro Willke testi
tekshirildi va qiymat
0.57
qiymtaga ega bo‘ldi.
Unga ko‘ra
H
0
:y=0, H
1
:y≠0 r˃0.05
bo‘lganda bosh gipoteza ma’noga ega bo‘ldi. Biz o‘z
tadqiqotimizda alternativ gipotezani rad etdik hamda Durbin Watson va Shapiro Willke
testlarii
r˃0.05
dan kattaligini inobatga olgan xolda Gaus Markovning ushbu shartlari
bajarilgan.
Shu
niningdek, VIf ko‘rsatkichi
1.28
qiymatini tashkil etib model multikolinear emasligini
ko‘rishimiz mumkin. Ushbu ko‘rsatkich ishonch oralig‘i (
1,10)
ni tashkil etadi. Ekonometrik
model bo‘yicha
Gaus Markovning muxim
shartlaridan muvaffaqiyatli o‘t
di. Ishlab chiqilgan
model bo‘yicha sifat ko‘rsatkichi
56
foizni tashkil etgan.
Xulosa va takliflar.
ATIB Ipoteka bank sof daromadlarining o‘sish sur’ati, ushbu tijorat bankda raqamli
marketing xarajatlarining o‘sish sur’ati va bank ishchi xodimlariga qilingan investitsiyalarning
o‘sish su’rati o‘zaro ta’sirini o‘rganish bo‘yicha olib borgan tahlillar va xulosalar natijasida
quyidagi taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.
1.
VAR modeli tenglamasi bo‘yicha ekonometrik model
LnY=0.28lnX1+0.10lnX2+0.62
ga
ko‘ra,
ATIB Ipoteka bank raqamli marketing xarajatlarining
o‘sish sur’atining 1 foizga ortishi,
ATIB Ipoteka bank sof daromadlarining o‘sish sur’atining
0,28 foizga ortishiga olib keladi.
Shuningdek,
bank ishchi xodimlariga qilingan investitsiyalarning o‘sish sur’atining 1 foizga
ortishi, ushbu bankning
sof daromadlarining o‘sish sur’atining
0,10 foizga ortishiga olib kelar
ekan.
2.
ARDL
modeli
tenglamasi
bo‘yicha
ekonometrik
model
Y=-0.41Y
t-1
+0.64X1+ 0.27X2
-0.15X1
t-1
-0.40X2
t-1
+5.35
ga ko‘ra
ATIB Ipoteka bank raqamli
marketing xarajatlarining
o‘sish sur’atining 1 foizga ortishi ushbu bankning
sof
daromadlarining o‘sish sur’atining
0,64 foizga ortishiga olib keladi. Shuningdek, bank ishchi
xodimlariga qilingan investitsiyalarning o‘sish sur’atining 1 foizga ortishi, ushbu bankning
sof
daromadlarining o‘sish sur’atining
0,27 foizga ortishiga olib keladi. Shu bilan birga, bir yildan
keyin
ATIB Ipoteka bank sof daromadlarining o‘sish sur’ati, ushbu tijorat bankida raqamli
marketing xarajatlarining
o‘sish sur’ati va bank ishchi xodimlariga qilingan investitsiyalarning
o‘sish su’rati
teskari ta’sir etadi.
3.
Bizning fikrimizcha, tadqiqot bo‘yicha VAR va ARDL modellarining ekonometrik
tenglamalaridan kelib chiqib ARDL modeli bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi ATIB
Ipoteka Bank uchun optimal model hisoblanib barcha testlardan muvafaqqiyatli o‘tdi. ARDL
model
idan shuni ko‘rishimiz mumkinki ATIB Ipoteka Bank o‘sish sur’atiga ta’sir etuvchi omillar
ijobiy iqtisodiy ta’sirini ko‘rsatdi.
Adabiyotlar / Литература / Reference:
Ahmad Firdause Md Fadzil, Puspa Liza Ghazali, Mohd Rafi Yaacob, Mohd Nazri Muhayiddin,
(2018) The Relation of Entrepreneur Cognition and Personality: The Determinant Factors of E-
Commerce Entrepreneurship Involvement in Malaysia, International Journal of Asian Social
Science: Vol. 8 No. 12
Andreeva L. and Sviridov O. (2017), “Experience of Greece on recapitalization of banks,
marketing management and personnel retraining in conditions of economic recession”, vol. 20, pp.
390-409.
Boufounou, P. (1995). Evaluating bank branch location and performance: A case study.
European Journal of Operational Research, 87, 389-402. https://doi.org/10.1016/0377-
2217(92)00080-5.
CGAP (2017). Consultative Group to Assist the Poor. Available at:
org/topics/digital-financial-services Accessed 9 November.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, fevral
www.e-itt.uz
253
Dibb S. and Meadows M., (2001) “The application of a relationship marketing perspective in
retail banking”, Service Industries Journal, vol. 21(1), pp. 169–
194.
Dimitrios Asteriou and Stephen G. Hall. (2007) Applied econometrics. A modern approach
using Eviews and Microfit. Revised edition. Palgrave Macmillan, New York,
Feng G., Gao J., Peng B., Zhang X. (2017) A varying-coefficient panel data model with fixed
effects: Theory and an application to US commercial banks Journal of Econometrics, 196 (1), pp.
68-82
Hashem Pesaran M. & Yongcheol Shin & Richard J. Smith, (2001). "Bounds testing
approaches to the analysis of level relationships," Journal of Applied Econometrics, John Wiley &
Sons, Ltd., vol. 16(3), pages 289-326.
Jichang Dong, Lijun Yin, Xiaoting Liu, Meiting Hu, Xiuting Li, Lei Liu, (2020)
“
Impact of
internet finance on the performance of commercial banks in China
”
, International Review of
Financial Analysis, Volume 72, 101579
Pesaran, M. H., & Pesaran, B. (1997). Working with Microfit 4.0. Camfit Data Ltd., Cambridge.
Reifschneider, D., Stockton, D., & Wilcox, D. (1997). Econometric models and the monetary
policy process. Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy, 47, 1-37.
https://doi.org/10.1016/S0167-2231(98)00002-5.
Sebastian Kripfganz & Daniel Schneider, (2018). "ardl: Estimating autoregressive
distributed lag and equilibrium correction models," London Stata Conference 2018 09, Stata Users
Group.
Sengupta, J. (2021). Application of Econometrics in Business Research., 137-159.
https://doi.org/10.4018/978-1-7998-6673-2.CH010.
Shen Y., Guo P. (2015) Internet finance, technology spillover and commercial banks TFP
Journal of Financial Research, 417 (3), pp. 160-175
Trusova A., Yu., (2023). Econometric modeling as a development tool of Methodologies for
analysis of banking indicators. Vestnik Samarskogo universiteta. Èkonomika i upravlenie, doi:
10.18287/2542-0461-2023-14-1-202-218
Xonturayev, B. (2023). JAHON MAMLAKATLARINING BANK XIZMATLARI BOZORIDA
ISTE’MOLCHILAR XULQ
-
ATVORIDAGI O‘ZGARISHLARNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
TAHLILI. Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 1(2), 66
–
77. Retrieved from https://e-
itt.uz/index.php/eitt/article/view/48
