Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
89
MINTAQALARNI IJTIMOIY
–
IQTISODIY RIVOJLANISHINI DAVLAT TOMONIDAN
TARTIBGA SOLISH TIZMINI TRANSFORMATSIYASI
i.f.d., prof.
Qodirov Аbdurashid
TDIU huzuridagi “O‘zbekiston iqtisodiyotini
rivojlantirishning ilmiy asoslari va
muammolari” ilmiy
-tadqiqot markazi
ORCID: 0009-0009-7186-3309
Аnnotatsiya.
Maqolada mintaqalarni ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanishini davlat tomonidan
tartibga solish tizmini transformatsiya jarayonlari tahlil qilingan hamda hududlarni boshqaruv
qarorlarini qabul qilish imkoniyatlarini kengaytirish
masalalari koʼrilgan.
Kalit soʼzlar:
mintaqa, ijtimoiy, iqtisodiy, rivojlanish, davlat, tartibga solish, tizim,
transformatsiya, xususiyat, mintaqaviy siyosat, strategiya.
ТРАНСФОРМАЦИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО РЕГУЛИРОВАНИЕ СОЦИАЛЬНО
-
ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ РЕГИОНОВ
д.э.н., проф
.
Кадыров Абдурашид
Научно
-
исследовательского центра
“Научные основы и проблемы развития
экономики Узбекистана” при ТГЭУ
Аннотация.
В
статье
проанализированы
процессы
трансформации
государственного регулирование социально
-
экономического развития регионов, а также
рассмотрены вопросы расширение полномочий территорий при принятии
управленческих
решений.
Ключевые слова:
регион, социальный, экономический, развития, госдарство,
регулирование, система,
трансформация, особенность, региональная политика,
стратегия.
TRANSFORMATION OF THE SYSTEM OF STATE REGULATION OF SOCIO-ECONOMIC
DEVELOPMENT OF THE REGIONS
DSc, prof.
Kadirov Abdurashid
Scientific Research Center
“
Scientific bases and
issues of economic development Uzbekistan
” at TSEU
Abstract.
The article analyzes the processes of transformation of state regulation of socio-
economic development of regions and also examines the issues of expanding the powers of
territories when making management decisions.
Keywords:
region, social, economic, development, government, regulation, system,
transformation, feature, regional policy, strategy.
UO
‘
K: 332.02
III SON - MART, 2024
89-97
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
90
Kirish.
Globallashuv jarayonlari bilan bog‘liq yangi iqtisodiy sharoitlar,
iqtisodiy va ijtimoiy
hayotning baynalmilallashuvi, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilishda, tovar va
resurs bozorlarida raqobatni kuchaytirishda tobora muhim rol o‘ynaydigan
geosiyosatning
ta’siri mamlakat milliy iqtisodiyotining umumiy ti
zimida
O‘zbekiston hududlarining o‘rnini
aniqlash muammosini yanada kuchaytirdi. Bugungi kunda bozordagi bo‘shliqlarni aniqlash,
hududiy iqtisodiyotni ixtisoslashtirish va diversifikatsiya qilishning eng istiqbolli
yo‘nalishlarini aniqlash hududlar oldidag
i ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Shu bilan
birga, bunday vazifalar hududlar ijtimoiy-iqtisodiy tizimini rivojlantirishning umumiy
vektorini belgilab beruvchi dastur va strategik hujj
atlarga uyg‘un holda amalga oshirilishi
kerakligini unutmaslik lozim.
Mamlakatimizda keng ko'lamli islohotlarni amalga oshirish va boshqaruvni
markazsizlashtirish sharoitida mintaqaviy omilning roli tobora ko'proq namoyon bo'lmoqda,
chunki islohotlar tabiiy-ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy, demografik va boshqa rivojlanish
parametrlari bilan bir-biridan sezilarli darajada farq qiladigan respublika, viloyatlar va boshqa
ma'muriy tuzilmalar hududlarida amalga oshirilmoqda. Shu munosabat bilan islohotlarni
amalga oshirish jarayonida zamonaviy sharoitlarga moslashtirilgan va "O'zbekiston-2030"
strategiyasida belgilangan vazifalarni hal etishga yo'naltirilgan mintaqaviy rivojlanishning
yangi vositalarini takomillashtirish va ishlab chiqish talab etiladi (Farmon, 2023).
Shunday qilib, respublikada modernizatsiya va keng ko'lamli islohotlarni amalga oshirish
sharoitida mintaqaviy rivojlanishini tartibga solish muammolarini o'rganishni chuqurlashtirish
zarurati tug'iladi. Mintaqa iqtisodiyotini boshqarish tizimi tarkibiy qayta qurish asosida
iqtisodiy o'sishni ta'minlashga, texnologik modernizatsiya va aholi farovonligini oshirish
asosida ishlab chiqarishning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan.
Adabiyotlar sharhi.
Mintaqaviy iqtisodiyot nazariyasida
asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan “hududiy iqtisodiy
tizim” atamasi odatda, zamon
aviy iqtisodiy maktablar va tendensiyalarga muvofiq shakllangan
ta’riflar majmui sifatida talqin etiladi. Ushbu atama bo‘yicha ba’zi ta’rif va izohlarning qiyosiy
tahlilini amalga oshiramiz.
Granberg (2001)
hududiy iqtisodiy tizimni “iqtisodiy makon” deb t
a
’
rifla
gan: “Hududiy
iqtisodiyotning asosiy tushunchalaridan biri bu hududning dastlabki g‘oyasini ishlab
chiqadigan iqtisodiy makondir. Iqtisodiy makon -
bu ko‘plab ob’ektlar va ular o‘rtasidagi
aloqalarni o‘z ichiga olgan to‘yingan hudud: aholi punktlari
, sanoat korxonalari, iqtisodiy
rivojlangan va rekreatsion hududlar, transport va muhandislik tarmoqlari va boshqalar. Har bir
hududning o‘ziga xos ichki makon va tashqi makon bilan aloqalari mavjud”.
Ayupovning (2015
fikriga ko‘ra, “...hududiy iqtisodiy t
izim - hududlararo mehnat
taqsimoti va integratsiya asosida shakllanadigan xalq xo‘jaligi majmuasi. Ushbu tizim
tuzilmaning murakkabligida tubdan farq qiladi va oddiyroq tuzilmala
rga bo‘linishi mumkin”.
Zelinskaya (2009) hududni tizimli yondashuv nuqtai nazaridan
ko‘rib chiqadi va unga
“hududiy iqtisodiy tizim
-
bu iqtisodiy tizimlarning birlashishi va uyg‘unlashuvi natijasida
shakllanadigan, uning faoliyat ko‘rsatishi va rivojlani
shini boshqarish tizimini yaratadigan,
shuningdek integral sub’ektning murakk
ab shak
li bo‘lgan mulkiy munosabatlar majmui” deb,
ta’rif beradi. Shuni ta’kidlash kerakki, hududiy iqtisodiyot tuzilmasini o‘zgartirish sanoat va
texnologik tuzilmalarni o‘zgartirish, respublika va hududiy bozorlarda yirik, o‘rta, kichik
korxonalar egallagan bozor ulushlarini farqlash bilan birga amalga oshiriladi.
Iqtisodiyoni tartibga solish tizimini takomillashtirish maqsadga muvofiqligini 19-asr
ohirlarida nazariy va uslubiy j
ihatdan ko‘plab iqtisodchi
-olimlar tomonidan tadqiq etilgan.
Jumladan, M.Fisher, E. Samuelson, M.Veber, U.Mitchell, F.List, V. Marshall, P.Kristaller, F. Perru
va boshqalar. Ushbu iqtisodchi-olimlarning ishlarida milliy iqtisodiyot tartibga solishda davlat
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
91
tomonidan maqsadli ta’sir ko‘rsatishning mohiyatini ochib beriladi va asosla
nadi (
Перру,
2000).
Perru (2000)
ta’kidlaganidek, “...iqtisodiyot tarkibi uning elementlari o‘rtasidagi nisbatlar
va munosabatlar yig‘indisi sifatida tavsiflanadi”. Bizning fikrimizcha, ushbu ta’rifni hududiy
darajada ham qo‘llash mumkin.
Hududiy iqtisodiyot tar
kibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar vaqt o‘lchovida,
tarkibiy o‘zgarishlarda esa davlatning tarkibiy siyosati va iqtisodiyotning optimal tuzilishiga
erishish uchun islohotlar jarayoni (Camagni, 2012).
Zamonaviy talqinda iqtisodiyotning tarkibi (shu jumladan, hududiy darajada) deganda,
odatda, “...iqtisodiyot, iqtisodiy ob’ekt yoki iqtisodiy kategoriyaning muayyan belgilarga ko‘ra
tarkibiy qismlarga bo‘linishi, bu tarkibiy qismlar o‘rtasidagi munosabatlarning o‘rnatilishi;
iqtisodiy obyektning tar
kibi, tuzilishi”
(Dragica, 2017).
Borodin hamda Kiselevalarning (2019)
ta’riflashlaricha, “hududiy iqtisodiy tizim o‘ziga
xos resurslarga asoslangan va
manfaatdor tomonlar guruhlari o‘rtasidagi munosabatlarning
murakkab tuzilmasiga ega bo‘lgan, ijtim
oiy, iqtisodiy va ekologik quyi tizimlarning dinamik
rivojlanishiga intiladigan xalq xo‘jaligi majmuasining bir qismidir. Hududiy iqtisodiy tizimning
asosiy vazifalari tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiiy muhitning mahalliy
xususiyatlardan kelib chi
qqan holda takror ishlab chiqarishdir”.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotda ilmiy abstraksiya, dialektik tadqiqot, induksiya va deduksiya, maqsadli
rivojlantirish, monografik kuzatuv, tizimli va qiyosiy tahlil, grafik tasvirlash, ekspert baholash,
iqtisodiy statistik usullardan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Mintaqalar rivojlanishining hududiy jihatlari ularning tabiiy-geografik va ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitlarining xilma-xilligi va qarama-qarshiligi bilan alohida ahamiyatga ega. Buni
hisobga olish amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyatini, ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish sur’atlari
va nisbatlarini, mamlakatdagi tarkibiy
o‘zgarishlarni belgilaydi.
Hududiy iqtisodiyot o‘zining moliyaviy asosiga, qo‘shi
mcha resurslar manbalariga,
shuningdek, ularni taqsimlash mexanizmiga ega bo‘lgan yaxlit tizim sifatida tahlil qilinishi
kerak. Hududiy rivojlanishni shakllantiruvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi: ishlab
chiqarish, infratuzilmaviy, ilmiy-texnikaviy, malakaviy, eksport, rekreatsion salohiyat va
boshqalar.
Hudud bir-
biriga bog‘langan va bir
-
biri bilan ma’lum bir tarzda o‘zaro ta’sir
qiluvchi bir
qator kichik tizimlardan tashkil topgan murakkab tizimdir (1-rasm).
Hududiy miqyosda iqtisodiy rivojlanishni boshqarishning muhimligi bozor
iqtisodiyotining mavjud kamchiliklari, birinchi navbatda, uning iqtisodiy foyda olishga
yo‘naltirilganligi va ijtimoiy adolat muammolariga e’tibor bermasligi bilan bog‘liq. Shu bilan
birga, iqtisodiy rivojlanishni hududiy darajada boshqarishning maqsadga muvofiqligi mavjud
iqtisodiy tizimning o‘ziga xos xususiyatlari, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlani
shi va
hududiy taqsimoti jarayonida o‘ziga xos xususiyatlarning mavjudligi, geografik va demografik
xususiyatlar bilan asoslanadi.
Demak, hududning ham tarkibiy elementi, ham milliy xo‘jalik tizimining tarkibiy elementi
bo‘lgan hududiy iqtisodiy tizim murakkab dinamik tuzilishga ega bo‘lib, hudud tarkibiy
siyosatining ob’ekti hisoblanadi. Bundan tashqari, globallashuv, integ
ratsiya, iqtisodiy
munosabatlarni raqamlashtirish jarayonlari jadallashuvi va keng miqyosda amaliyotga joriy
qilinishi, texnologik tart
ibning o‘zgarishi hududiy ijtimoiy
-iqtisodiy tizimdagi tub tarkibiy
o‘zgarishlarning ob’ektiv asosi hisoblanadi. Bu esa h
ududiy iqtisodiy tizimning innovatsion
rivojlanish shartlariga mos kelishini ta’minlaydi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
92
1-rasm. Hudud tuzilmasining elementlari
(Аюпов, 2015)
Shuningdek, hududiy tizim faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish
uchun asos bo‘lgan mintaqaviy rivojlanishni tartibga mexanizmlarini takomillashtirish
ularning tarkibiy qismidir. Bu o‘zgarishlar stixiyali (o‘z
-
o‘zidan, ko‘r
-
ko‘rona) bo‘lmasligi, balki
hududning iqtisodiy siyosati hamda strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish doirasida
tartibga solinishi kerak.
Iqtisodiy siyosat deganda iqtisodiyot tarmoqlarining xususiy biznes bilan sheriklik
asosida rivojlanishi
da, ma’muriy boshqaruv, tartibga solish va moliyaviy yondashuvlarga
asoslangan holda ajratilgan moliyaviy resurslarni nazorat qilish, taqsimlash va qayta
taqsimlashda davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining bir qismi tushunilishi kerak. Tarkibiy
siyosat davlat, viloyat va shahar (tuman) darajasida ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi
mumkin.
Hududiy darajadagi iqtisodiyy siyosat davlatning tarkibiy siyosatini, hududiy darajadagi
me’yoriy hujjatlarni, shuningdek, hududiy ijtimoiy
-iqtisodiy tizimni rivojlantirishning asosiy
maqsadlari va yo‘nalishlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi.
Boshqa har qanday siyosat kabi, hududiy darajadagi tarkibiy siyosatning ham o‘z maqsad
va vazifalari, obyekt va subyektlari mavjud (2-rasm).
Bizningcha, raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirish hamda rivojlantirishda tarkibiy
siyosat sub’ektlarining an’anaviy tarzda ajratilgan tarkibi barcha manfaatdor tomonlarni
hisobga olgan holda kengaytirilishi kerak. Subyektlar tarkibiga fan va t
a’lim muass
asalari
(OTM, ITM va boshq.), kasaba uyushmalari va mahalliy aholini jalb qilish maqsadga muvofiqdir,
chunki hududiy iqtisodiyotni tarkibiy o‘zgartirishda ularning manfaatlarini hisobga olmasdan
turib, ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi. Shu
bilan birga, subyektlarning kengaytirilgan
tarkibining o‘zaro hamkorligi sheriklik va kelishuv (konsensus) tamoyillariga asoslanishi
kerak.
Hu
d
u
d
tu
zilm
as
ini
ng el
em
ent
la
ri
tabiiy resurslar
bozor infratuzilmasi (moliya-kredit, tijorat va axborot)
iqtisodiy infratuzilma
aholi
institutsional infratuzilma
ishlab chiqarish
ekologik infratuzilma
ijtimoiy infratuzilma
rekratsiya infratuzilmasi
kichik biznes ekotizimi
mintaqaviy iqtisodiy siyosat
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
93
2-rasm. Hududiy rivojlanish transformatsiya siyosatining asosiy elementlari
37
Tarmoqlar, hududiy-tarmoq va tarmoqlararo komplekslar hamda korxonalar majmui
sifatida hududiy iqtisodiy tizim hudud iqtisodiy siyosatining ob’ekti hisoblanadi. Hudud
iqtisodiy siyosati obyektining bunday
ko‘rinishi tarkibiy o‘zgarishlarga tizimli yondashuvni
ta’minlaydi.
Shunday qilib, hududiy iqtis
odiy tizim barcha sub’ektlarning konsensusini nazarda
tutgan holda hududning iqtisodiy siyosati doirasida amalga oshiriladigan tarkibiy
o‘zgarishlarning murakkab va ko‘p qirrali ob’ektidir: hududiy hokimiyat organlari, tadbirkorlik
va uning vakillari, fan
va ta’lim muassasalari, kasaba uyushmalari va mahalliy aholi.
Globallashuv jarayonlari va ijtimoiy-iqtisodiy tizim rivojlanishidagi noaniqliklarning
kuchayishi natijasida hududiy iqtisodiyotni tartibga solishsamarali tashkil etish
muammosining dolzarbligi
yanada oshib bormoqda. Oldindan aytib bo‘lmaydigan, noaniqlik va
xavfning yuqori darajasi sharoitida iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlash masalasi
davlat va hududiy darajada katta ahamiyatga ega. Hududlarning nomutanosiblikda
rivojlanishini oldini olish mamlakatning hududiy rivojlantirish siyosatining asosiy vazifasi
hisoblanadi. Bunda mamlakatning hududiy rivojlantirish siyosati hududlarni rivojlantirishni
rag‘batlantiiruvchi optimal mexanizmlarni kompleks tarzda o‘z ichiga qamrab oladi.
Hududlar
ni iqtisodiy rivojlantirishni davlat tomonidan tartibga solish masalalari bo‘yicha
ko‘plab xorij olimlari, xususan, Przygoda
(2015), Dragica (2017), Vesa Harmaakorpi (2015),
Camagni (2012), Kaldor (1970), Latushko (2017)
va boshqa ko‘plab olimlar chuqur ta
dqiqotlar
olib borishgan.
Bugungi kunda davlat barqaror iqtisodiy o‘sish uchun motivatsiya shakllantirishi yetarli
darajada emas deyishimiz mumkin. Sababi soliq yukining va inflyatsiya darajasini nisbatan
kattaligi, kredit olish qiyinligicha qolmoqda va b
u ishlab chiqarish o‘sishiga sezilarli darajada
ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishning o‘sishiga to‘sqinlik qiluvchi omillar qatorida aholi
o‘rtasida mah
alliy korxonalar mahsulotlariga talabning yetarli emasligi, moliyaviy
resurslarning yetishmasligi, turmush darajasi yetarli darajada emasligi tufayli yuzaga kelgan
iqtisodiy vaziyatning noaniqligini ham ko‘rsatish mumkin.
37
Ilmiy adabiyotlarni o
‘rganish asosida muallif
tomonidan shakllantirilgan
HUDUDIY RIVOJLANISHDA TRANSFORMATSIYA SIYOSATI
Vazifalar:
- innovatsion faollikni oshirish,
iqtisodiyotning yuqori texnologiyali
sektorini rivojlantirishni
rag‘batlantirish;
- korxonalarni isloh qilish va
tarkibiy o‘zgartirishni
rag‘batlantirish, kichik va o‘rta
biznesni rivojlantirish;
- transport, aloqa va
telekommunikatsiya sohasini
rivojlantirishning maqsadli
dasturlarini amalga oshirish;
- raqobat muhitini shakllantirish,
bozor ishtirokchilariga teng
sharoitlarni yaratish.
Obyektlar:
- sanoat
tarmoqlari;
- hududiy va
tarmoqlararo
komplekslar;
- korxonalar
Maqsad:
ilmiy-texnik
salohiyat va
ishlab
chiqarishni
oqilona
taqsimlash
asosida
iqtisodiy
o‘sishni
ta’minlash
Subyektlar:
- hududiy
hokimiyat
organlari;
- biznes va
uning vakillari;
- ilmiy adqiqot
institutlar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
94
Hududiy iqtisodiy tizimning alohid
a elementlari o‘rtasidagi xususiyatlar va
munosabatlarga qarab, uning tuzilishini quyidagi turlarini a
jratib ko‘rsatish mumkin (3
-rasm).
3-rasm. Hududiy iqtisodiy tizim tuzilmalarining turlari
38
Reproduktiv tuzilma ijtimoiy mahsulotning xarajat va
funksional mazmuni bo‘yicha
bo‘linishi bo‘lib, ishlab chiqarish tizimining tegishli ravishda ikkiga bo‘linishini ko‘rsatadi.
Umuman olganda ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi -
bu har bir bo‘linmaning
samaradorligida namoyon bo‘ladigan, ichki ishlab c
hiqarish jarayoni va ushbu birliklarning
o‘zaro ta’siridan natija ko‘rsatadigan haqiqiy takror ishlab chiqa
rish jarayonining
samaradorligi.
Tarmoq tuzilmasi hududiy iqtisodiyot doirasida sanoat, tarmoqlar yoki iqtisodiy faoliyat
turlarini taqsimlanishini nazarda tutadi. Iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi -
bu xo‘jalik
faoliyatining xilma-xilligi va mulkchilik sha
kllarini hisobga olgan holda ma’lum institutsional
qismlarning bo‘linishi va ajratilishidir. Iqtisodiyot tuzilmasining asosiy tarkibiy qismi bu takro
r
ishlab chiqarish jarayonida o‘xshash funksiyalarni bajaradigan va daromadlar va xarajatlarning
o‘xshash tuzilishiga ega bo‘lgan bir xil turdagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
majmuasidir[5].Zamonaviy adabiyotlarda iqtisodiyotning quyidagi to‘rtta sektori
ni ajratish
ko‘rsatiladi:
ishlab chiqarish sanoati, o‘rmon xo‘jaligi, baliqchilik, ovchilik va qishloq xo‘j
aligi;
elektr energiyasi, gaz, suv ta’minoti, qayta ishlash sanoati, qurilish ishlab chiqarish;
xizmat ko‘rsatish sohalari (raqamli texnologiyalar);
boshqaruv, fan, dasturlash, axborot va ilmiy xizmatlar.
Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda ham milliy, ham hududiy darajadagi iqtisodiyotning
tuzilishini tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Iqtisodiy ob’ektlarning hududiy taqsimlanishiga
ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy-
geografik omillar ta’sir ko‘rsatadi. Resurslarga hamda bozorlarga
hududiy yaqinlik, shuningdek,
transport aloqalarini to‘g‘ri tashkil qilish va aholini ish bilan
ta’minlash muhim ahamiyatga ega, chunki bu omillar hududiy rivojlanishni tabaqalani
shuviga
olib keladi.
Iqtisodiyotning ijtimoiy tuzilishi o‘zaro munosabatlar asosida birlashtirilgan
ijtimoiy-
iqtisodiy tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi.
Misol tariqasida mehnat faoliyati turlarini ko‘rib chiqishimiz mumkin: malakali yoki
malakasiz; yos
h va jins xususiyatlari bo‘yicha: nafaqadorlar, yoshlar va boshqalar;
korxonalarning faoliyat ko‘lami bo‘yicha: yirik, o‘rta, kichik. Demak, hududiy iqtisodiy tizim
elementlarining turli-
tumanligi va murakkabligi tufayli uni tuzilishga bo‘lgan
yondashuvlar
ning hech biri iqtisodiyot tuzilmasi haqida yaxlit ko‘rinishni bermaydi. Shu bois
samarali tarkibiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun barcha yondashuvlardan
birgalikda foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Hududiy iqtisodiyotni rivojlanishini tartibga solishda salbiy oqibatlarning oldini olishga
qaratilgan bo‘lishi va oldindan belgilangan chora
-tadb
irlar rejasi bo‘lishi kerak. Iqtisodiyotda
tarkibiy o‘zgarishlarga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi iqtisodiyotning hududiy tuzilishini
tahlil
qilish va baholash natijalari bilan belgilanadi hamda keyingi strategik o‘zgarishlar uchun asos
hisoblanadi.
38
Ilmiy adabiyotlarni oʼrganish asosida muallif tomonidan shakllantirilgan
Hududiy iqtisodiy tizim tuzilmalarining turlari
Reproduktiv
Tarmoq
Hududiy
ijtimoiy
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
95
1-jadval
Yalpi hududiy mahsulot
39
Hududlar
2018
2020
2022
Aholi
soni,
ming
kishi
YaHM
xajmi,
mlrd.
so‘m
Aholi jon
boshiga,
ming
so‘m
Koeffi-
sient
Aholi
soni,
ming
kishi
YaHM
xajmi,
mlrd.
so‘m
Aholi jon
boshiga,
ming
so‘m
Koeffi-
sient
Aholi
soni,
ming
kishi
YaHM
xajmi,
mlrd.
so‘m
Aholi jon
boshiga,
ming
so‘m
Koeffit-
siyent
O‘zbekiston
Respublikasi
32 656,7 426 641,0 12 945,7 1,000 33 905,2 605 514,9 17 688,5
1,000
35 271,3 888 341,7 24 919,7
1,000
Qoraqalpog‘iston
Respublikasi
1 842,3
15 622,6
8 417,4
0,650
1 898,3
21 661,9 11 335,4
0,641
1 948,5
29 925,4 15 249,4
0,612
Andijon viloyati
3 011,7
27 017,7
8 889,4
0,687
3 127,7
38 008,5 12 036,0
0,680
3 253,5
54 464,0 16 564,0
0,665
Buxoro viloyati
1 870,2
21 817,4 11 605,0 0,896
1 923,9
31 334,2 16 189,2
0,915
1 976,8
45 797,3 22 975,6
0,922
Jizzax viloyati
1 325,0
12 715,6
9 498,5
0,734
1 382,1
18 441,7 13 207,6
0,747
1 443,4
27 140,8 18 596,0
0,746
Qashqadaryo
viloyati
3 148,4
26 438,9
8 312,3
0,642
3 280,4
35 351,5 10 687,0
0,604
3 408,3
49 520,8 14 372,6
0,577
Navoiy viloyati
958,0
22 573,3 23 240,3 1,795
997,1
49 780,4 49 513,0
2,799
1 033,9
66 685,4 63 832,1
2,562
Namangan viloyati
2 699,6
18 809,6
6 899,6
0,533
2 810,8
27 863,0
9 814,0
0,555
2 931,1
41 098,2 13 864,4
0,556
Samarqand viloyati
3 720,1
32 681,7
8 693,1
0,672
3 877,4
43 023,2 10 996,3
0,622
4 031,3
62 440,3 15 323,2
0,615
Surxondaryo
viloyati
2 514,2
18 592,5
7 313,8
0,565
2 629,1
24 625,6
9 275,2
0,524
2 743,2
34 858,5 12 561,6
0,504
Sirdaryo viloyati
815,9
8 532,7
10 369,1 0,801
846,3
12 803,8 14 999,7
0,848
878,6
18 136,8 20 433,5
0,820
Toshkent viloyati
2 861,2
39 989,9 13 885,9 1,073
2 941,9
64 407,6 21 833,1
1,234
2 941,5
93 433,1 31 499,2
1,264
Farg‘ona viloyati
3 620,2
27 523,9
7 537,1
0,582
3 752,0
37 216,2
9 830,0
0,556
3 896,4
55 972,1 14 219,1
0,571
Xorazm viloyati
1 805,0
15 900,1
8 734,9
0,675
1 866,5
21 315,4 11 338,6
0,641
1 924,2
31 963,1 16 465,7
0,661
Toshkent shahri
2 464,9
63 509,2 25 532,4 1,972
2 571,7
95 247,8 36 051,4
2,038
2 860,6 147 414,6 50 675,3
2,034
39
Muallif tomonidan tuzilgan
www.e-itt.uz
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
96
Xulosa va takliflar.
S
hunday qilib, hudud iqtisodiyotidagi tartibsiz tarkibiy o‘zgarishlarni to‘liq bartaraf etish
hamda strategiya va dasturlar ishlab chiqish doirasida
(“O‘zbekiston 2030” strategiyasi)
jamiyat va iqtisodiyot rivojlanishining joriy tendensiyalarini, jumladan, globallashuv,
raqamlashtirish, insonparvarlik va boshqalarni to‘liq hisobga olgan holda bozor va ma’muriy
o‘zgarishlar uchun shart
-sharoitlar yaratish hududiy davlat hokimiyati organlarining asosiy
vazifasi bo‘lishi kerak.
Olib borilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosalar berildi:
hududning barqaror rivojlanishini ta'minlaydigan samarali mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy
siyosat, birinchi navbatda, tabiiy resurslar, ishlab chiqarish, inson, moliyaviy salohiyat tufayli
mintaqa iqtisodiyotining imkoniyatlariga asoslanadi. O'zbekiston Respublikasi hududlarining
iqtisodiy salohiyati tahlili shuni ko'rsatdiki, hududni barqaror rivojlantirish uchun zarur shart-
sharoitlar mavjud;
mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning faoliyati samaradorligi va rivojlanish
barqarorligini oshirish mintaqani boshqarishning institutsional tuzilishini tizimli ravishda
o'zgartirishni, shu jumladan mintaqaning barqaror rivojlanishini boshqarish mexanizmlari
kompleksini takomillashtirishni ta'minlaydi;
so‘n
ggi paytlarda mintaqaviy tahlilda tizimli yondashuvdan foydalanish kuchaydi, bu
hududlarni tizim sifatida o‘rganishda, birinchi navbatda, ijtimoiy
-iqtisodiy va ekologik-
iqtisodiy jihatdan ifodalanadi. Bizning fikrimizcha, mintaqalarning hududiy ishlab chiqarish
tizimlari g‘oyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, pirovard natijada iqtisodiy o‘sish mezoni
ishlab chiqarishni rivojlantirishdir. Binobarin, hududlarni modernizatsiya qilish
transformatsiyalari aynan ularning hududiy ishlab chiqarish tizimlarini yangilash sifatida
qaralishi kerak;
mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish strategiyasi - bu resurs imkoniyatlarini,
mavjud ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni va mintaqaga nisbatan tashqi sharoitlarni rivojlantirishning
mumkin bo‘lgan ssenariylarini tahlil qil
ishdan kelib chiqadigan umumiy maqsadlar, vazifalar,
mintaqani rivojlantirish yo‘nalishlari, ularni amalga oshirish mexanizmlarini belgilaydigan
hujjat;
hududlar ri
vojlanishini davlat tomonidan tartibga solish bo‘yicha xorijiy mamlakatlar
tajribasini o‘rg
an
ish natijalari hududiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishga mas’ul
davlat organ mavjudligi va u ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni tartibga solishda faol ishtirok etadi
hamda mahalliy organlarning mustaqilligi, tashabbuskorligi va manfaatdorligi t
a’
minlanshda
amaliy yordam ko‘rsatadi.
Adabiyotlar / Литература/ Reference:
Camagni R. (2012). On the concept of territorial competitiveness: sound or misleading?
Conference Report. 42
nd
Congress of the European Regional Science Association (ERSA). Dortmund
Germany, 27-31 August 2012.
Dragica R. Gatarić
(2017). Differences in regional development on the territory of the
Republic of Serbia.
Farmon (2023)
Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining “Uzbekiston –
2030” 11 sentyabr
2023 y., 158 -sonli Farmoni.
Kaldor H. (1970) The case of regional policies. Scottish Journal of Political Economy, Volume
number 17.
Latushko N.A. (2017). Evolution of regional policy models in the context of theories of
regional economy. Economics: Yesterday, Today and Tomorrow., Vol. 7, Is. 11A.
Miroslaw Przygoda. (2015) New Trends in the Regional Development. International Journal
of Management Science and Business Administration Volume 1, Issue 11, October, Pages 47
–
54.
Vesa Harmaakorpi. (2015) The Concept of the Regional Development Platform and Regional
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
97
Development Platform Method (RDPM) as a Tool or Regional Innovation Policy. 27-31 August.
Jyväskylä, Finland.
Аюпов А.Н.
(2015)
Региональная экономика / А.Н. Аюпов.
-
Бишкек: Изд
-
во КРСУ,
-
120с.
Бородин А.И.
(2019)
Региональные экономические системы и их устойчивость / А.И.
Бородин, Н.Н. Киселева // Вестник Удмуртского ун
-
та. –
вып.4. —
4с.
Гранберг, А.Г.
(2001)
Основы региональной экономики: учебник для вузов / А.Г.
Гранберг; Гос. ун
-
т –Высшая школа экономики.
-4-
е изд. –М.: Изд
.
дом ГУ ВШЭ,
-
495с.
Зелинская, М.В.
(2009)
Региональная экономическая система как интегральный
субъект эволюционного процесса / М.В. Зелинская // Экономика и управление.
-
№ 10(59).
-
228с.
Перру, Ф.
(2000)
Экономика XX века / Ф. Перру. –М.: Экономика,
- 326
с.
