Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
356
ЎЗБЕКИСТОНДА ХУФИЁНА БАНДЛИК ВА ДАРОМАДЛАРНИНГ
СОЛИҚҚА ТОРТИЛИШИДА СМАРТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
ҲОЛАТИ
ТАҲЛИЛИ
PhD
Қурбонов Муҳиддин
Фискал институти
ORCID: 0000-0002-3857-7644
Аннотация.
Мақолада иқтисодиёт норасмий секторининг моҳияти ва таркибий
элементлари ёритилиб, норасмий иқтисодиёт категориясининг мазмуни солиққа жалб
қилиш нуқтаи назаридан очиб берилган. Мавзуга доир назарий адабиётларни шарҳлаш,
халқаро амалиёт ҳамда Ўзбекистондаги ҳолат таҳлили асосида
норасмий
иқтисодиётни
жиловлаш
ва
кўламини
қисқартиришда
солиққа
тортиш
механизмларидан самарали фойдаланишга қаратилган таклифлар ва амалий
тавсиялар шакллантирилган.
Калит сўзлар
:
норасмий иқтисодиёт, назоратсиз иқтисодиёт, яширин
иқтисодиёт, криминал иқтисодиёт, норасмий бандлик, солиқ тўловчилар, солиқ
инструментлари, солиққа тортиш механизмлари, солиқ юки.
АНАЛИЗ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ СМАРТ
-
ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ НАЛОГООБЛОЖЕНИИ
КОНФИДЕНЦИАЛЬНОЙ ЗАНЯТОСТИ И ДОХОДОВ В УЗБЕКИСТАНЕ
PhD
Курбанов Мухиддин
Фискальный
институт
Аннотация.
В статии диссертации исследовано сущность и выделены
структурные элементы неформального сектора экономики, раскрыто содержание
категории неформальной экономики с точки зрения налогообложения. На основе обзора
теоретической литературы
,
международной практики и анализа ситуации в
Узбекистане сформированы предложения и практические рекомендации по
эффективному использованию механизмов налогообложения в сдерживании и
сокращении размеров теневой экономики
.
Ключевые слова:
неформальная экономика, неконтролируемая экономика,
теневая
экономика,
криминальная
экономика,
неформальная
занятость,
налогоплательщики, налоговые инструменты, механизмы налогообложения, налоговое
бремя.
UO
‘
K: 338.556
III SON - MART, 2024
356-363
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
357
ANALYSIS OF THE USE OF SMART TECHNOLOGIES IN THE TAXATION OF
CONFIDENTIAL EMPLOYMENT AND INCOME IN UZBEKISTAN
PhD
Kurbanov Mukhiddin
Fiscal Institute
Abstract.
The dissertation article explores the essence and highlights the structural
elements of the informal sector of the economy, and reveals the content of the category of the
informal economy from the point of view of taxation. Based on a review of theoretical literature,
international practice and analysis of the situation in Uzbekistan, proposals and practical
recommendations for the effective use of taxation mechanisms in containing and reducing the size
of the shadow economy have been formed.
Keywords:
informal economy, uncontrolled economy, shadow economy, criminal economy,
informal employment, taxpayers, tax instruments, taxation mechanisms, tax burden.
Кириш.
Мамлакатда солиқ юкини солиқ ту ловчилар у ртасида адолатли тақсимлаш ва
бозорда
ҳалол
рақобат
муҳитини
шакллантиришда
самарали
солиқ
маъмуриятчилигини ташкил этиш муҳим аҳамият касб этади. Солиқ назоратининг
самарадорлиги эса солиқ ту ловчилар ва солиқ объектларини ту лиқ қамраб
олинганлиги, солиқ мажбуриятлари ҳисобини ту ғри ва аниқ юритилиши ҳамда солиқ
назоратини муваффақиятли амалга оширилиши билан белгиланади. Иқтисодии
фаолият турлари ва шакллари кундан-кунга кенгаи иб борае тган замонавии дуне да
солиқ базасини ту лиқ қамраб олишни фақатгина ахборот-технологиялари е рдамида,
бизнес жарае нларни автоматлаштирган ҳолда амалга ошириш мумкин. Солиққа оид
муносабатларни рақамлаштириш, идоралараро у заро электрон ахборот алмашишни
кенгаи тириш ва замонавии таҳлил механизмларини и у лга қу и илиши солиқ
объектларини ту лиқ қамраб олиш ва солиққа оид ҳуқуқбузарликларни олдини олишни
таъминлаи ди.
Дарҳақиқат, У збекистон Республикаси Президентининг 2010 и ил 8 январдаги
“Республика солиқ органлари тизимини янада модернизация қилиш чора-тадбирлари
ту ғрисида” ПҚ-1257-сон қарорига мувофиқ Давлат солиқ қу митасининг Ягона
интеграциялаштирилган
ахборот-ресурс
базаси
ташкил
этилди.
Ягона
интеграциялаштирилган ахборот-ресурс базаси У збекистон Республикаси Солиқ
кодексининг эски таҳрирдаги 84-моддасига ҳамда У збекистон Республикаси
Президентининг 2012 и ил 30 октябрдаги “У збекистон Республикаси давлат солиқ
хизмати идоралари ахборот-коммуникация тизими фаолияти самарадорлигини янада
ошириш чора-тадбирлари ту ғрисида”ги ПҚ-1843-сон қарорига мувофиқ 50 дан ортиқ
вазирлик ва идоралар билан интеграция қилиниб, давлат солиқ хизмати органлари
фаолиятини янада автоматлаштириш ва солиқ ту ловчилар учун электрон хизматлар
жории қилиш имкониятини тақдим этди.
Маълумотлар базаларини у заро интеграция қилиш натижасида давлат ру и хатидан
у тган тадбиркорлик субъектлари, бюджет ва бюджетдан ташқари махсус
жамғармаларга ту ловлар, ку чмас-мулк объектлари ва улар бу и ича олди-сотди
шартномалари ва бошқа шу каби 120 турдаги бошқа вазирлик ва идораларга тааллуқли
маълумотларни электрон тарзда қабул қилиш и у лга қу и илди. Қу шимчасига, У збекистон
Республикаси Президентининг 2020 и ил 30 октябрдаги “Яширин иқтисодие тни
қисқартириш ва солиқ органлари фаолияти самарадорлигини ошириш бу и ича
ташкилии чора-тадбирлар ту ғрисида” ПФ-6098-сон Фармони билан реал вақт режимида
идоралараро электрон алоқа орқали солиқ органларига тақдим этиладиган қу шимча
маълумотлар ру и хати тасдиқланган. Мазкур Фармонга мувофиқ У збекистон
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
358
Республикаси Молия вазирлиги, «У збекистон республика товар-хомаше биржаси» АЖ,
Кадастр агентлиги, «Ҳудудии электр тармоқлари» АЖ, Молия вазирлиги Ғазначилиги,
«У зтрансгаз» АЖ ва «Ҳудудии газ тармоқлари» томонидан ҳам солиқ органларига
қу шимча маълумотлар тақдим қилиниши белгиланди.
Бугунги кунда Давлат солиқ қу митасининг Ягона интеграциялашти-рилган
ахборот-ресурс базаси орқали 45 та электрон давлат хизматларидан, 40 дан ортиқ солиқ
маъмуриятчилигига оид дастурии маҳсулотлар фои даланилмоқда. Солиқ ту ловчилар
учун жории этилган электрон хизматлар доирасида солиқ ва молиявии ҳисоботларни
тақдим этиш, солиқларни ту лаш, солиқ органларидаги шахсии карточка маълумоти
билан танишиш, ортиқча ту ловни қаи тариб олиш е ки бошқа солиқ турига у тказиш,
ҳисобварақ-фактура юбориш каби мажбуриятлар электрон тарзда бажарилиши мумкин.
Бироқ, давлат солиқ хизмати органларининг маълумотлар базаси бир қатор вазирлик
ва идоралар билан интеграция қилинганлиги, солиққа оид муносабатлар электрон
ку ринишга у тказилганлигига қарамаи , иқтисодие тимизда солиққа оид ҳуқуқбузарлик
ҳолатлари етарлича ку зга ташланмоқда.
Адабиётлар шарҳи.
Тадқиқот жарае нида адабие тларни у рганиш натижалари шуни ку рсатдики,
хуфие на иытисодие т улушини камаи тиришда фуқороларнинг бандлилиги даражаси,
солиққа оид ҳуқуқбузарликларни олдини олиш ва уларнинг ку ламини камаи тириш
бу и ича муаллифларда турли фикр ва мулоҳазалар мавжуд.
Жумладан, Артеменко ва бошқаларнинг (2017) фикрича, солиқ риски – давлат,
ҳудудии муниципиалларнинг у з фаолиятидаги режалаштирилмаган молиявии
и у қотишдир. Солиқ рискларининг юзага келиши ва жиловланмаслиги ҳар қандаи
мамлакатнинг иқтисодии ҳолати учун катта и у қотишга сабаб бу лади. Шу сабабдан,
вазиятни у з вақтида ва ту ғри баҳолаш, уни бартараф этиш чораларини ку риш муҳим
аҳамият касб этади. Одатда солиқ ту ловчилар солиқларни минималлаштириш учун
солиқ объектларини яширадилар ва “хуфе на” иқтисодие т иштирокчисига аи ланадилар.
Солиқ рискларининг юзага келтирувчи асосии сабаблар: солиқ қонунчилигининг
нобарқарорлиги, янги турдаги солиқ ва мажбурии ту ловларни жории этилиши,
маълумҳудудда қу лланилае тган нарх сие сати ва солиқ юкидир. Солиқ рискларини юзага
келишини камаи тириш ва олдини олиш учун: биринчидан, солиқ қонунчилигини
барқарорлаштириш ва ижросини таъминлаш механизмини тартибга солиш;
иккинчидан, барча турдаги солиққа тортишга оид унсурларни ту лиқ ру и хатга
олинишини ташкиллаштириш; учинчидан, солиқ юкини асосии қатлам учун солиқдан
қочиш оқибатини келтириб чиқариш нормасидан пастда ушлаш лозим бу лиши
таъкидланган.
Иқтисодии ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти томонидан 2020 и илда “Tax
Administration 3.0: The Digital Transformation of Tax Administration” қу лланмаси чоп
этилган (OECD, 2020). Ушбу қу лланмада бугунги кунда иқтисодии фаолият турлари ва
шакллари кескин у згариб борае тганлигидан келиб чиқиб, солиқ идораларининг олдида
турган долзарб масалалар ту ғрисида фикр юритилган ва солиқ идоралари учун
самарали маъмуриятчилик олиб бориш бу и ича интеграциялаштирилган платформа
модели таклиф этилган. Унга ку ра, солиқ органларининг маълумотлар базаси қандаи
ташқи манбалар билан у заро интеграция қилишини лозимлиги, интеграция
жарае нидаги мавжуд муаммолар ва уларнинг ечимлари бу и ича су з юритилган.
Тадқиқот метадалогияси.
Тадқиқотнинг метадалогик асоси бу либ мамлакатимизда хуфие на бандлик,
хуфие на иқтисодие т ку ламларини кенглиги, солиқлар базасини кенгаи тиришда ва
хуфие на иқтисодие т улушини қисқартиришда У збекистон Республикаси қонунлари ва
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
359
мии е рии хужжатлари, У збекистон Республикаси Президентининг фундаиентал
асарлари хизмат қилади.
Илмии изланиш жарае нида тадқиқот олиб боришнинг гурухлаш, тизимли қие сии
таҳлил ва ва тизимли е ндашувлар, маълумотларга статистик ишлов бериш, гурухлаш ва
шу каби замонавии усуллардан фои даланилди.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Миллий иқтисодиётда кичик бизнес, хусусий ва оилавий тадбиркорлик, томорқа ва
деҳқон хўжалиги шаклларини, шунингдек
сўнгги йилларда ўзини
-
ўзи банд қилувчи
мақомини йўлга қўйиш ва уларни рағбатлантириш воситасида Ўзбекистонда аҳоли
бандлигини таъминлаш, жисмоний шахсларнинг даромадларини ошириб боришнинг
турли имкониятлари яратиб келинмоқда.
Бундай саъйи ҳаракатлар натижаси ўлароқ, аҳолининг кичик бизнес, хусусий
тадбиркорлик ва мустақил бандликдан келадиган даромадлари ҳажми йил сайин
кўпайиб келганлигини таҳлиллардан кўришимиз мумкин (1
-
жадвал).
1-
жадвал
Ўзбекистон аҳолисининг иқтисодий фаоллиги, бандлиги ва
даромадлари бўйича таҳлил
132
Кўрсаткичлар
2017
2018
2019
2020
2021
минг
киши
Меҳнат ресурслари
18488,9
18666,3 18829,6 18949,0 19142,3
минг
киши
Иқтисодий фаол аҳоли
14022,4
14357,3 14641,7 14876,4 14797,9
минг
киши
Иқтисодиётда жами
бандлар
13298,4
13520,3 13273,1 13541,1 13239,6
минг
киши
-
давлат секторида
2330,4
2338,3
2427,0
2463,3
2497,0
минг
киши
-
нодавлат секторида
10968,0
11 182,0 10846,1 11077,8 10742,5
млрд
сўм
Аҳолининг умумий
даромадлари
185036,5 220811,8 282762,5 346461,4 401501,5
минг
сўм
Аҳоли
жон бошига умумий
даромадлар
5810,0
6817,6
8580,0
10317,4 11728,8
млрд
сўм
Аҳолининг реал умумий
даромадлари
175273,8 201709,9 240587,5 302507,2 355531,3
минг
Аҳоли жон бошига реал
5503,5
6227,8
7300,2
9008,4
10385,9
1-
жадвалдаги беш йиллик рақамларни
таҳлил
қиладиган бўлсак, Ўзбекистонда
меҳнат ресурслари 2017 йилда 18,5 млн кишидан 2021 йилга келиб 19,1 млн кишини
ташкил қилган. Шулардан иқтисодий фаол аҳоли сони 2017 йилда 14,0 млн кишини
ташкил қилган бўлса, 202
1
йилда 14,8 млн кишини ташкил этган
.
Шулардан иш билан таъминланган аҳоли, яъни иқтисодиёт жами бандлар сонини
кўрадиган бўлсак, уларнинг сони таҳлил қилинаётган беш йиллик давр мобайнида
ўзгариб турганлигини кўришимиз мумкин.
Хусусан, 2017 йилда 13,3 млн, 2017 йилда 13,5 млн, 2019 йилда
13,3
млн, 2020
йилда 13,5 млн ва 2021 йил якунларига келиб, яна 13,2 млн кишини ташкил қилган. 2021
132
Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тайёрланган.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
360
йилда мамлакатда рўй берган COVID
-
19 пандемияси иқтисодиёт банд аҳоли сонининг
камайишига таъсир кўрсатган деб изоҳлаш мумкин.
Буни давлат ва нодавлат сектори бўйича кўрадиган бўлсак, давлат мулкида бўлган
корхоналарда банд аҳоли сони кўрилаётган давр мобайнида мунтазам ўсиш
тенденциясида бўлган. Айнан, нодавлат секторидаги бандлик ҳолати ўзгарувчан
характер касб этган.
Хусусан, бу секторда банд аҳоли 2019 йилда 11,1 млн кишини ташкил қилган бўлса,
2020 йилда уларнинг сони 10,7 млнни ташкил қилиб, 0,4 млн нафарга қисқарган. Бундан
кўринадики, пандемия каби инқирозлар биринчи навбатда нодавлат секторида
бандлик кўрсаткичига
таъсир қилади.
Бу ҳолатдан икки хил
хулоса чиқариш мумкин: пандемия сабаб хусусий сектор ўз
ишчиларини бўшатиб юбориши ёки назорат сусайганлиги туфайли норасмий
бандликка ўтилиши.
Бироқ, аҳоли умумий даромадлари билан боғлиқ рақамлар иккинчи хулосани
ҳақиқатга
яқинроқ эканлигини кўрсатмоқда. Чунки, пандемия инқирози ҳукм сурганига
қарамасдан 2020 йилда аҳоли даромадлари ўтган йилга нисбатан ошган.
Хусусан, аҳоли жон бошига реал умумий даромадлар 2019 йилда 9008,4 минг сўмни
ташкил қилган бўлса, 2020 йилда
у 10385,9
минг сўмга етган ёки 115
,
3 фоизга ўсган.
Мазкур хулосага янада ойдинлик киритиш мақсадида аҳоли даромадларининг
иқтисодий фаол ва банд аҳоли бошига тўғри келувчи миқдорларини кўриб чиқамиз
(2-
жадвалга қаранг).
2-
жадвал
Ўзбекистон аҳоли даромадларининг иқтисодий фаол ва банд аҳолига
тўғри келувчи миқдорлари бўйича таҳлил
133
Кўрсаткичлар
2017
2018
2019
2020
2021
минг
сўм
Ўртача ҳисобланган ойлик иш ҳақи
1293,8 1457,8 1822,7 2324,6 2673,3
минг
сўм
Ҳар бир иқтисодий фаол кишига
даромадлар
13195,8 15379,8 19312,1 23289,3 27132,3
минг
сум
Ҳар бир иқтисодий фаол кишига ойлик
даромад
1099,6 1281,6 1609,3 1940,8 2261,0
минг
сум
Иқтисодиётда банд аҳоли жон бошига
тўғри келадиган даромад
13914,2 16331,9 21303,4 25585,9 30325,9
минг
сум
Банд аҳоли жон бошига тўғри
келадиган ойлик даромад
1159,5 1361,0 1775,3 2132,2 2527,2
2-
жадвал маълумотларидан кўринадики, ҳар бир иқтисодий фаол кишига тўғри
келадиган умумий даромадлар 2020 йилда 27132.3 минг сўмни ёки 2016
йилдаги
13195.8 минг сўмга нисбатан икки баробардан кўпроқни ташкил қилган. Шунингдек,
2019 йилга (23289,3 минг сўм) нисбатан ҳам 116,5 фоизга ошган.
Иқтисодиётда банд аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромадлар ҳам шу тарзда
ошганлигини кўриш мумкин. Хусусан, бундай даромадлар 2020
йилда 2019 йилга
нисбатан 118,5 фоизга ошган.
Демак,
3-
жадвал рақамлари таҳлили ҳам юқоридаги хулосамизни тасдиқлайди.
133
Давлат статистика кўмитаси маълумотлари асосида тайёрланган
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
361
3-
жадвал
Ўзбекистонда аҳолисининг умумий даромадлари таркиби
134
, % да
Кўрсаткичлар
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
Аҳоли даромадлари таркиби,
шу жумладан:
100
100
100
100
100
100
100
меҳнат фаолиятидан олинган
даромадлар, ш.ж.
71
74,4
74,3
73,5
71
69,9
69,3
ёлланиб ишлашдан
даромадлар
37
38,4
37,3
36.4
34,1
32,9
32,5
мустақил банд бўлишдан
даромадлар
34
36
37
37,1
36,9
37
36,8
мол
-
мулкдан олинган
даромадлар
2,4
2,8
3,1
3,4
3
2,9
3
трансфертлардан даромадлар
24,4
20,3
20,2
20,9
23,7
25,1
25,5
шахсий истеъмол учун ўзида
ишлаб чиқаришдан
даромадлар
2,2
2,5
2,4
2,2
2,3
2.1
2,2
3-
жадвалдан кўринадики, аҳоли умумий даромадлари таркибида меҳнат
фаолиятидан олинган даромадлар 2014 йилда 71,0 фоизни ташкил қилган бўлса, бу
кўрсаткич таҳлил қилинаётган давр мобайнида 2018 йилга қадар ўсиш, 2018 йилдан
кейин сал камайиб бориш тенденциясига эга бўлган. Хусусан, 2020 йилда 69,3 фоизни
ташкил қилган.
Бироқ, умумий ҳисобда таҳлил қилинаётган
давр мобайнида нисбатан барқарор
сақланган. Мазкур кўрсаткичнинг таркибини таҳлил қиладиган бўлсак, ёлланиб
ишловчиларнинг даромадлари аҳоли умумий даромадларида йил сайин камайиб
борганлигини кўрамиз.
Аҳолининг мустақил банд бўлишдан олган даромадлари умумий даромадларга
нисбатан 2014 йилда 34,0 фоизни ташкил қилган бўлса, кейинги йилларда ўсиб бориш
тенденциясига эга бўлган ва 2020 йилга келиб 36,8 фоизни ташкил қилган.
Бундан кўринадики, республикамизда мустақил банд
шахслар, хусусан, якка
тартибдаги тадбиркорлар, деҳқон хўжаликлари аъзолари, шунингдек, 2020 йилдан
йўлга қўйилган ўзини ўзи банд қилувчилар томонидан олинаётган даромадлар аҳоли
умумий даромадлари таркибида кўпайиб бориш тенденциясига эга.
A
MMO
,
аҳоли даромадларининг турлари бўйича солиққа
тортилаётганлигини
таҳлил қилиб кўрганимизда хулоса ижобий эмаслигига иқрор бўлдик (4
-
жадвалга
қаранг).
4-
жадвал
Аҳоли даромадларининг солиққа тортилиши ҳолати таҳлили
135
Кўрсаткичлар
2016
2017
2018
2019
2020
Жисмоний шахслардан олинадиган
даромад солиғи
,
млрд сўм
4137,4
4876,7
6422,7
12668,9
14854,5
Якка тартибдаги тадбиркорлардан
қатъий белгиланган солиқ, млрд сўм
794,2
1019,5
1024,8
659,0
286,3
Аҳолидан ундирилган жами
даромадга солиқлар, млрд сўм
4931,6
5896,2
7447,5
13327,8
15140,8
Жами даромадга солиқларнинг аҳоли
умумий даромадларига нисбати, %
2,7
2,7
2,6
3,8
3,8
134
Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тайорланган
.
135
Давлат статистика қўмитаси ва Давлат солиқ кўмитаси маълумотлари асосида тайёрлаиган
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
362
4-
жадвалда жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи суммаси якка
тартибдаги тадбиркорлардан олинадиган қатъий белгиланган солиқ суммаси билан
биргаликда олиниб, аҳолидан ундирилган
жами даромадга солиқлар сифатида аҳоли
умумий даромадларига нисбатан таҳлил қилинди.
Таҳлилдан кўринадики, аҳолидан ундирилган жами даромадга солиқлар тушуми
2016 йилда 4931,6 млрд сўмни, 2017 йилда 5896,2 млрд сўмни,
2018
йилда 7447,5 млрд
сўмни, 2019 йилда
13327,8 млрд сўмни ва 2020 йилда 15140,8 млрд сўмни ташкил
қилган.
Аҳолидан ундирилган жами даромадга солиқларнинг аҳоли умумий
даромадларига нисбати 2016
-
2017 йилларда 2,7 фоизни, 2018 йилда 2,6
фоизни, 2019
-
2020 йилларда 3,8 фоизни ташкил қилган.
Энди жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғининг таҳлил қилинаётган
йиллардаги солиқ ставкаларини маълумот учун келтирадиган бўлсак, 2016
-2017
йилларда унинг тўрт поғонали, яъни 0, 7.5, 17 ва 23 фоизли прогрессив ставкалари, 2018
йилда ҳам 0, 7.5, 16.5
ва 22.5 фоизли прогрессив ставкалари амал қилган. 2019 йилдан
эса бир поғонали 12 фоизли ставка амал қилмоқда. Лекин, аҳоли даромадларининг
солиққа тортилиши фоизи билан солиқ ставкалари ўртасида жуда катта фарқ
борлигини кўриб турибмиз.
Агар юқорида 3
-
жадвалда келтирилган Ўзбекистондаги ўртача ҳисобланган ойлик
иш ҳақи миқдоридан келиб чиқиб хулоса қиладиган бўлсак, у 2018 йилда 1822,2 минг
сўм бўлгани ҳолда, прогрессив ставкаларда ҳисобланган даромад солиғи суммаси ўртача
216,0 минг сўмни ёки ўртача иш ҳақига нисбатан 12 фоизни ташкил этишини кўрамиз.
2019-
2020 йилларда эса шундоғам солиқнинг ставкаси 12 фоиз белгиланган.
Бундан кўринадики, Ўзбекистонда аҳоли даромадларининг жуда катта қисми
(қарийб 70 фоизи) солиққа жалб қилинмаган. Бошқача айтганда, мамлакат
иқтисодиётида норасмий банд бўлган аҳоли даромадларининг аҳоли умумий
даромадларидаги салмоғи шунча миқдорни ташкил этади.
Банд аҳолининг расмий ҳисобга олинган қисмига келсак, юридик шахсларда
ёлланиб ишловчилар, якка тартибдаги тадбиркорлар, деҳқон
хўжаликлари ҳамда ўзини
ўзи банд қилувчи шахслар умумий сонининг иқтисодиётда банд аҳоли сонига нисбати
2013 йилда 27,5 фоизни ташкил қилган бўлса, бу кўрсаткич 2017 йилда 30,4 фоизга
етганлигини кўрамиз.
2018-
2020 йилларда амалга оширилган кенг қамровли иқтисодий, шу жумладан
солиқ ислоҳотлари натижаси ўлароқ, расмий банд аҳоли салмоғи 2020 йил якунларига
келиб 38,5 фоизни ташкил қилган.
Хулоса ва таклифлар.
Юқоридаги таҳлиллар ва изланишлардан келиб чиқиб, қуйидаги илмий таклиф ва
амалий тавсиялар ишлаб
чиқилди.
1. Солиқ ва молиявий ҳисоботларни топшириш тартибини бузиш билан боғлиқ
ҳуқуқбузарликни олдини олиш ва камайтириш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси
Марказий банки билан ахборот алмашишни йўлга қўйиш. Яъни, солиқ органи ва банк
ўртасида солиқ тўловчи ҳисобот даврида банк оборотига эга ёки эга эмаслиги бўйича
ахборот алмашишни йўлга қўйиш лозим (амалда Банк сирига амал қилган ҳолда солиқ
тўловчининг обороти суммаси эмас, фақатгина оборотга эгами ёки йўқлиги белгиси
тақдим этилади). Ушбу маълумотдан
келиб чиқиб, тегишли солиқ даврида банк
айланмасини амалга оширмаган солиқ тўловчиларни айланмага тааллуқли солиқлар
бўйича ҳисобот топшириш мажбуриятидан озод этиш.
2. Солиқ ҳисоботини топшириш жараёнига ҳисобот бўйича ҳисобланган солиқ
суммасини автомат тарзда солиқ тўловчининг банк ҳисобрақамидан ундириш бўйича
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
363
оферта жойлаштириш. Агар солиқ тўловчи ушбу офертани қабул қиладиган бўлса, унинг
ҳисоб рақамидан солиқларни ундириш.
3. Тадбиркорлик субъектлари томонидан ресурс солиқлари бўйича ҳисобот
топшириш
жараёнини автоматлаштириш. Яъни, солиқ органи ва ресурс солиғи
объектлари ҳисобини юритувчи ташкилотлар жумладан, Кадастр агентлиги, Сувсоз
корхонаси каби ташкилотлардан солиқ тўловчиларнинг объектлари ва уларнинг
миқдори
тўғрисида маълумотларни олиб,
солиқ ҳисоботи билан интеграция қилиш.
4. Онлайн назорат касса машиналари орқали шакллантирилган чеклар бўйича
ўтказилаётган ютуқли ўйинларнинг ўрнига, ҚҚС суммаси ҳисобидан CASHBACK
тизимини йўлга қўйиш. Бунга сабаб, бугунги кунда ютуқли ўйинлар орқали саноқли
харидорлар тақдирланмоқда. CASHBACK тизими эса барчага хариди миқдоридан
маълум суммани чегириш имконини беради ва барчани бирдек рағбатлантиради.
Адабиётлар
/
Литература
/Reference:
Artemenko D.A., Aguzarova L.A., Aguzarova F.S., Porollo E.V. (2017
) “
Causes of Tax Risks and
Ways to Reduce Them”. Pages 454
-458.
OECD (2020), “Tax Administration 3.0: The Digital Transformation of Tax Administration”.
Pages 10-24.
Кодекс (2019) Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Солиқ кодекси. / Code
(2019) Tax Code of the Republic of Uzbekistan in the new edition.
Фармон (2020) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 30 октябрдаги
“Яширин иқтисодиётни қисқартириш ва солиқ органлари фаолияти самарадорлигини
ошириш бўйича ташкилий чора
-
тадбирлар тўғрисида” ПФ
-6098-
сон. / Decree (2020) of the
President of the Republic of Uzbekistan dated October 30, 2020 No PD-6098 "On organizational
measures to reduce the shadow economy and increase the efficiency of tax authorities."
Қарор
(2010) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 8 январдаги
“Республика солиқ органлари тизимини янада модернизация қилиш чора
-
тадбирлари
тўғрисида” ПҚ
-1257-
сон. / Re
solution (2010) No. PR-1257 of the President of the Republic of
Uzbek
istan dated January 8, 2010 “On measures to further modernize the system of tax authorities
of the Republic”.
Қарор
(2012) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил
30 октябрдаги
“Ўзбекистон Республикаси давлат солиқ хизмати идоралари ахборот
-
коммуникация
тизими фаолияти самарадорлигини янада ошириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги
ПҚ1843
-
сон. / Resolution (2012) No. PR
-1843 of the President of the Republic of Uzbekistan dated
October 30, 2012 "On measures to further increase the efficiency of the information and
communication system of the state tax service of the Republic of Uzbekistan."www.lex.uz
