Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
12
XO‘JALIK YURITUVCHI SUBYEKTLAR O‘RTASIDA QO‘SHMA BIZNESNI
TASHKIL QILISHNING STRATEGIK ALYANS MODELI
Abdullayev Olimjon G‘
ayratovich
Iqtisodiyot va pedagogika universiteti
ORCID: 0009-0004-8580-5859
Annotatsiya.
Maqolada
xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida qo‘shma biznesni tashkil qilish
modeli va
klasterlash jarayonlarining asoslari ko‘rsatib o‘tilgan. Biznesni tashkil etishda, xo‘jalik
yurituvchi subyektlar bir-biriga birlashuvining rivojlanishiga kl
asterlashning sezilarli ta’sir
ko’rsatishi asoslab berilgan.
Xo
‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida qo‘shma biznes tashkil etishning
nazariy bilimlar berilgan.
Kalit so‘zlar:
klasterlash jarayonlari, qo‘shma biznesni tashkil etish, biznes modeli,
konvergensiya jarayonlar, divergentsiya, optimal tartib, tizim samaradorligi.
СТРАТЕГИЧЕСКАЯ АЛЬЯНСНАЯ МОДЕЛЬ ОРГАНИЗАЦИИ СОВМЕСТНОГО
БИЗНЕСА СУБЪЕКТОВ ЭКОНОМИКИ
Абдуллаев Олимжон Гайратович
Университет экономики и педагогики
Аннотация.
В статье показана модель организации совместного бизнеса
хозяйствующих субъектов и основы процессов кластеризации. Обосновано, что
кластеризация оказывает существенное влияние на развитие хозяйствующих субъектов
при организации бизнеса. Даны теоретические знания по организации
совместного бизнеса
между хозяйствующими субъектами.
Ключевые слова:
процессы кластеризации, совместная организация бизнеса, бизнес
-
модель, процессы конвергенции, дивергенция, оптимальный порядок, эффективность
системы.
STRATEGIC ALLIANCE MODEL OF ORGANIZING JOINT BUSINESS
BETWEEN ECONOMIC SUBJECTS
Abdullayev Olimjon Gayratovich
University of Economics and Pedagogy
Annotation.
The article shows the model of joint business organization between economic
entities and the basics of clustering processes. It is justified that clustering has a significant impact
on the development of economic entities in the organization of business. Theoretical knowledge of
joint business organization between economic entities is given.
Key words:
clustering processes, joint business organization, business model, convergence
processes, divergence, optimal order, system efficiency.
IV SON - APREL, 2024
UO
‘
K: 334.012.44
12-16
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
13
Kirish.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida qo‘shma biznesni tashkil
etishning eng muhim
masalalaridan biri uni tashkil etish qadamlari hisoblanadi.
Ya’ni ushbu qo‘
shma biznes
ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning variantidir. Iqtisodiyotning barcha
tarmoqlarida, shu jumladan sub’ektlararo bozorda qo‘shma bizn
es yuritishning eng samarali
variantini topish klasterlash jarayonin
ing ijobiy ta’siriga erishish muhim ahamiyatga ega.
Klasterlash jarayonida ijobiy natijalarga erishish uchun, klasterlashning salbiy oqibatlarini oldini
olish lozim. Chunki yangi kiritilayotgan har bir jarayonning salbiy oqibatlari yoki yomon tomonlari
ma
vjud bo‘lishi mumkin
.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni klasterlashda quyidagilarni ko‘rsatish
mumkin:
-
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida aloqa yo‘qligi;
-
sektorlarning o‘zaro mosliklari;
- yer manbalari va resurslarining cheklovliligi;
- huquqiy muammolar;
- tadbirkorlik madaniyati;
-
ishtirokchilar orasida aloqa yo‘qligi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida aloqa yo‘qligi, bu klasterlash jarayonining samarali
olib borilishini qo‘shishga imkon beradigan muammolarga olib kelishi mumkin. Sekt
orlarning
o‘zaro mos emasligi klasterlar o‘zlarini ajralib turishi jarayonida muammo yuzag
a kelishi mumkin.
Bu sektorlarning bir-biriga qarshi jalb etilishiga olib keladi. Yer manbalari va resurslarining
cheklanganligi, bu klasterlashni samarali olib boris
hni to‘xtatishga sabab bo‘ladi. Yer manbasining
cheklovliligi, transport, kommunikatsiyani
rivojlanishiga ta’sir qiladi. Huquqiy muammolar
tartibot, litsenziyalash, va xizmat ko'rsatishga oid huquqiy masalalar klasterlashni samarali olib
borishni to'xtatishga olib kelishi mumkin. Agar tadbirkorlik madaniyati yaxshi rivojlanmagan
bo‘lsa, ishtirokchilar o‘rtasidagi ko‘rsatkichlar va aloqa yo‘qligi salbiy ta’sir qilishi mumkin. Yaxshi
ishtirokchilik madaniyati klasterlashning samarali olib borilishini ta'minlashga yordam berishi
mumkin.
Bu oqibatlarni tushunib chiqish va ularni oldini olish, klasterlashning samarali olib
borilishini ta’minlash uchun ob’ektiv zaruriyat hisoblanadi.
Adabiyotlar sharhi.
Rossiyalik olimlar ham o‘z ilmiy izlanishlarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida
qo‘shma beznisni tashkil etish faoliyatida zamonaviy
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan
samarali foydalanish masalalarini o‘rganish, shuningdek, global iqtisodiy tizim klasterlash
jarayonlarning raqamli transformatsiyasi
sharoitida, ilg‘or texnologiyalaridan foydalanishga
asoslangan innovatsion uslubiy yechimlar va texnologik mexanizmlarni ishlab chiqishga bir necha
bor o‘ringanlar.
Mahalliy mutaxassislarning kopleks ilmiy izlanishlari, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish
sharoitida O‘zbekiston Respublikasi xalq xo‘jaligi tarmoqlari va sohalarida kla
sterlash jarayonidan
samarali foydalanish masalalarini hal etishga bag‘ishlangan. Mahalliy olimlarimiz: Alimov,
Xayitmatov, Begalov, Gulyamov, Shermuxamedov va boshqalarning ilmiy tadqiqotlari milliy
iqtisodiyotimizning barcha tarmoqlari va sohalarida, jumladan statistika sohasida zamonaviy
klasterlash jarayonidan foydalanish metodologiyasini ishlab chiqishga bag‘ishlangan.
O'rganilgan ko'plab ilmiy manbalarda tabiiy resurslar
ni izlanishlarida xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar o‘rtasida qo‘shma beznisni tashki
l soliqlarining mohiyatini ochib berishda ularning
xususiyatlari tadqiq etilgan.
Tabiiy resurs soliqlarining o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarga ega. Ushbu xususiyatlar
izlanis
hlarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida qo‘shma beznisni tashkil tabiiy r
esurs
soliqlarining har birida o’ziga xos tarzda mujassamlashgan.
Jo’rayevning
(2013)
qayd etishicha, “Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida qo‘shma
beznisni tashkil etis
hda muammolari sifatida soliqlarning boshqa turlaridan farqli o‘laroq, resurs
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
14
soli
qlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega: o’zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra ular renta to‘lovidir.
Boshqacha aytganda, bu qayta tiklanmaydigan tabiiy, yer va suv zaxiralaridan foydalanganlik
uchun xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida qo‘shma beznisni tashkil o’ziga xos to’lov bo’lib, u
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining natijalari bilan bog’liq emas”.
Bard va Pavlovalarning (2014)
fikriga ko’ra, “Xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar o‘rtasida qo‘shma
beznisni tashkil etishda renta to‘lovlarining xususi
yati shundan iboratki, ularni joriy qilish tabiiy
resurslardan daromad olishni ko‘zlamasdan, balki, tabiatdan foydalanuvchilar umumxalq mulki
ob’ektlaridan oqilona foydalanishlari zarur”.
Ushbu ilmiy tadqiqotimizda chuqur ilmiy mushohada, statistik guruhlash, tizimli yondashuv,
taqqoslash, ilmiy abstraksiyalash, ekspert baholash, qiyosiy tahlil va omilli tahlilda xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida qo‘shma beznisni tashki
l usullaridan foydalangan holda, moliya
tashkilot o‘rtasida aloqlar o‘rnatiladi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Globallashuv jarayonida zamon talab va chaqiruvlaridan kelib chiqib, mavjud muammoni hal
qilishda, O‘zbekiston Respublikasining Davlat soliq qo‘mita
si faoliyatida, axborot-
kommunikatsiya
texnologiyalaridan
foydalanish
metodologiyasini
takomillashtirish
yo‘nalishlarini ishlab chiqishda, qiyosiy, tizimli, iqtisodiy va statistik, monografik tadqiqot usullari,
anketa so‘rovi, guruhlash, taqqoslash, induks
iya, deduksiya, optimallashtirish usuli shuningdek,
WEB-saytlar, kompyuter tarmoqlari va maxsus dasturiy paketlar bilan ishlash usullaridan
foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Qo‘shma biznesda bank va sug‘urta guruhlari, shuningdek, bank xoldin
glari bilan aloqa
o‘rnatish lozim. Bularning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda banklar va sug‘urta
kompaniyalari iqtisodiy va ijtimoiy hayotning boshqa har qanday sohalaridan o‘z xizmatlaridan
kafolatlangan iste’molchilar hisobiga o‘z samaradorligini oshiradi. Bu bozorining bank va sug‘urta
segmentlarida biznesning tash
kiliy shakllari sifatida banklar va sug‘urta kompaniyalari faoliyati
samaradorligini
oshirish
yo‘llaridan
biridir.
Ammo
bozori
sub’ektlarining
o‘z
raqobatbardoshligini oshirish vazifasi bizni ularning samaradorligi va raqobatbardoshligini
oshirishning bosh
qa yo‘llarini izlashga majbur qiladi. Moliyaviy xizmatlar har qanday
modifikatsiyaga eng yaxshi yordam berishini hisobga olgan holda, iqtisodiy klasterlash jarayonlari
birinchi navbatda
moliya sektorida namoyon bo‘ladi .
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida qo‘shma biznes tashkil etishning bir necha muhim
qadamlari mavjud:
1. Qo‘shma biznesni boshlash uchun ishonchli sheriklarni topish juda muhimdir. Sheriklar,
bir-
biriga qo‘shimcha qo‘llab
-quvvatlash, ma
’lumot almashish va qo‘shimcha
resurslarga ega
bo'lishadi.
2. Biznes reja va strukturasini belgilash juda muhimdir. Bu qadamlar o‘z ichiga biznesning
maqsadlarini, mahsulot yoki xizmatlarini, sotish va marketing strategiyalarini, ish tartibi va
boshqalar kabi muhim ma‘lumotlarni o‘z ich
iga oladi.
3. Sheriklar orasida to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri hisoblashish, bu biznesning maqsadlari, moliyaviy
kiritishlar, ish tartibi va boshqa kritik masalalarda ishonchli sheriklar orasida to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
hisob-
kitoblar juda muhimdir. To‘g‘ri tartibda va o‘zlashtirilgan shaklda o‘tkaziladigan
muzokaralar va muhokamalar, qo‘shma biznesni rivojlantiradi.
4. Qo‘shma biznesda birgalikda ishlash va qo‘shimcha qo‘llab
-quvvatlash muhimdir. Ish olib
borish jarayonini
sodda va samarali bo‘lishi uchun biznesning maqsadl
ariga mos keladigan
resurslar, texnikaviy yordam va boshqa imkoniyatlardan foydalanish kerak.
5. Qo‘shma biznesni tashkil etishda huquqiy masalalar juda muhimdir. Sheriklar o‘rtasida
tuziladigan shartnoma, hisob-
kitob va boshqa huquqiy masalalar ko‘zdan ke
chirilmagan holda
to‘g‘ri va o‘zlashtirilgan shaklda o‘tkazilishi kerak.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
15
Bu qadamlar biznesni boshlash uchun o‘z navbatida muhimdir, lekin muvaffaqiyatli qo‘shma
biznesni tashkil etishda istiqbolli strategiyalar, samarali menejment va amalda sodda va samarali
ish olib borish kritik ahamiyatga ega.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni klasterlashda qo‘
shma biznesni tashkil etishning asosiy
shakli moliyaviy bozorning turli segmentlaridan yoki undan a‘zo firmalar
ning integratsiya shakli.
iqtisodiyotning turli segmentlari va tarmoqlarini birlashishidir. U ushbu sub’ektlarni
raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan bo‘lib, ularning ixtiyoriy klasterlash shaklida
hamkorligi yoki bir firmaning boshqa bir firmaning faoliyatiga ixtiyoriy ravis
hda, lekin ko‘pincha
uni o'tkazishning agressiv shaklida kirib borishi orqali amalga oshiriladi (Гайсина, 2020).
Biroq, klasterlash doirasida x
o‘jalik yurituvchi sub’ektlar
ni birlashtirish varianti ularning
o‘zaro ta’siri modeli bilan belgilanadi. Buni amalga oshirishning ixtiyoriy shakli bilan qo‘shma
biznes ishtirokchilari faoliyatini birlashtirishning eng mashhur shakllari orasida, tashabbuskor
tomonidan taqsimlash to‘g‘risidagi shartnoma asosida qurilgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning
o‘zaro hamkorl
igi strategik alyans biznes modelini tashkil qiladi.
Strategik alyans
–
bu iqtisodiy va sohani yaxshilash, bir-
birlariga yordam berish va ko‘p
tomondan foydali hamkorlikni o‘z ichiga olgan iqtisodiy tuzum hisoblanib, strategik hamkorlikdan
qat’iy nazar, iqtisodiy shartnomalar orqali yoki qo‘shimcha asoslar asosida iqtisodiy faoliyatni bir
-
biriga birlashtirishdir.
Klasterlashda burch va kuchlarni bir-
biriga qo‘llab
-
quvvatlash uchun ixtiyoriy mablag‘lar,
xodimlar, texnologiyalar, bilim va tajribani almashishn
i o‘z ichiga oladi.
Strategik alaynsning asosiy xususiyatlari quyidagilardir:
1. Bozorda ko‘p tomondan foyda olish uchun iqtisodiy, texnologik yoki boshqa yo‘nalishda
birlashuvni tashkil qiladi.
2. Uzluksizlik va ixtisoslashish orqali sub’ektlar o‘zlarinin
g iqtisodiy va boshqa resurslarini
qo‘llab
-
quvvatlaydilar. Resurslarni o‘zlashtirishda bir
-
biriga yordam berish uchun qo‘llaniladigan
iqtisodiy tuzumlar va texnologiyalarga ega bo‘lishi kerak.
3. Ko‘proq rivojlanish va o‘zlashtirish uchun, qatnashuvchilar o‘rtasidagi ko‘plab rivojlanish
imkoniyatlarini ta’minlashi lozim. Ular o‘zlarining sifatini oshirish, yangi bozorlarga kirish va
rivojlanish uchun o‘zaro ishonch hosil qilish kerak.
4. Risklar va imtiyozlar bo‘lgan birlashishda sub’ektlar o‘rtasidagi risk
larni birlashtirish va
imtiyozlar olish uchun yordam berishni ta’minlashi lozim. Bu katta mablag‘lar, risklar va
imtiyozlar birlashtirilgan holda, yangi bozorlarni ekspluatatsiyaga olish va rivojlanishda ko‘proq
samarali bo‘lishga yordam beradi.
Strategik
alaynsning yaratilishi va amaliyotda qo‘llanilishi har bir tashkilot uchun maxsus
holatga bog‘liq bo‘ladi, ammo umuman o‘rtacha maqsadlar strategik alaynsning ko‘proq foydalari
va yaxshiliklarini tushunishda yordam beradi.
“Strategik alyans”
hamkorligi aso
sida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘zaro hamkorligi,
qo‘shma korxona doirasida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning, shu jumladan moliya bozorining
turli segmentlaridagi va aniq moliyaviy mahsulotlarni etishtirib chiqaradi.
Eksportni rivojlantirishga qaratilgan savdo-
eksportni qo‘llab
-quvvatlash va biznes
tuzilmalarini rivojlantirish bo‘yicha davlat muassasalari o‘rtasida yaqin hamkorlik qilish zarurati
mavjud. Istiqbolli jihatlardan yana biri eksport xizmatlari ehtiyojlariga javob beradigan milliy
raqamli platformani yaratish hisoblanadi. Raqamli iqtisodiyot platformalarining rivojlanishi
ko‘plab yangi imkoniyatlarni yaratishi mumkin. Raqamli platformalarning rivojlanishi eksport
bo‘yicha muammolarni hal qilishda, shu jumladan, iqtisodiy r
ivojlanish maqsadlariga erishish
bilan bog‘liq holda amalga oshishi mumkin. Bu iqtisodiy va ijtimoiy natijalarni yaxshilashga
yordam berishi hamda innovatsiyalar va mahsuldorlikni oshirish uchun harakatlantiruvchi
kuchga aylanishi mumkin. Platformalar tomonidan taqdim etilgan infratuzilma aloqa,
operatsiyalar, ma’lumot almashish va hamkorlik samaradorligini oshirishi mumkin.
Rivojlanayotgan mamlakatlardagi mahalliy firmalar raqamli platformalar tomonidan taqdim
etilgan raqamli xizmatlardan foydalana olishsa, sezilarli foyda olishlari 17 mumkin. Raqamli
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
16
platformalar an’anaviy bitimlarga nisbatan tranzaksiya xarajatlarini kamaytirishi mumkin,
shuning uchun, ayniqsa, mikrofirmalar hamda kichik va xususiy tadbirkorlar uchun ichki va tashqi
bozorda keng imkoniyatlar yaratadi.
Bank, sug‘urta, investitsiyalarni yaratishga qaratilgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning
o‘zaro hamkorligi asosida yagona brenddan foydalanishga undaydi. Moliya va supermarketi
doirasida ham xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘zaro hamkorligini ta’minla
ydi.
Yuqorida sanab o‘tilganlardan ajralib turadigan "xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘zaro
ta’siri, uni amalga oshirishning agressiv shaklida amalga oshiriladigan va birlashuv
tashabbuskorining passiv ishtirokchisining faoliyatiga kirib borishiga asoslangan" modelidir.
Xulosa va takliflar
.
Biznes yuritishning yangi shakllari va modellari, shuningdek, raqamli iqtisodiyotda xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning o‘zaro hamkorligi formatlarida raqamlashtirish va uning
mahsulotlarining ijobiy
ta’siridan fo
ydalanishni hisobga olgan holda vujudga keladi.
Biznes yuritishning bunday yangi shakllarini klassterlash yanada chuqurroq o‘rganish va
raqamlashtirish samaradorligini oshirish omili sifatida ko‘rib chiqish uchun uning bozoriga ta’siri
xususi
yatlarini o‘rganish zarur. Bunda yangi elektron maʼlumotlar bazasini qoʻllashning asosiy
yoʻnalishi uning asosida maʼlumotlarga asoslangan biznes
-tizim modellarini ishlab chiqishdan
iborat (Couldry, Powell, 2014).
Tabiiyki, yanada murakkabroq raqamlashtirish mahsulotlari har qanday darajadagi
iqtisodiy konvergentsiya jarayonlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatish uchun ko‘proq imkoniyatlarga ega
(
Jo‘rayev
, 2013)
. Bu "Qo‘shma biznes samaradorligiga eng katta ta’sir ko‘rsatadigan
raqamlashtirish mahsuloti" mezoniga muvofiq iqtisod
iy konvergentsiyaning ma‘lum darajasida
amalga oshirilgan biznesga eng katta ijobiy ta‘sirni eng murakkab raqamlashtirish mahsuloti
ta’minlaydi, deb ishonishga asos beradi.
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Couldry N., Powell A. (2014) Big data from the bottom up //Big Data & Society.
–T. 1. №. 2. S.
277. Gulyamov S.S., Shermuxamedov A.T. (2018) Development of digital economy in the republic of
Uzbekistan. VII Uzbek- Indonesian Joint international scientific and pra
ctical conference “Innovative
development of entrepreneurship” with the framework of scientific and research project” Global
economic challenges and national economy development” Tashkent
- Jakarta, September.-180-183 p.
Ergasho
v Y.I. (2024) “Viloyatda dehqon xo‘jaliklari faoliyatining rivojlanish mexanizmining
statistik tahlili
”, "Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil" №2 sonida 72
-82-betlar.
Jo‘rayev T.
(2013)
Soliq siyosatini takomillashtirish yo’lida. //Toshkent haqiqati. yil 23
sentyabr.
Mukhitdinov Kh.S., Rakhimov A.N. (2020). The forecast for the development of the public
services sector. Scopus, Solid State Technology, December 2020, Vol 63, № 6
Rakhimov A. N., Makhmatkulov G. K., Rakhimov A. M. (2021) Construction Of Econometric
Models Of Development Of Services For The Population In The Region And Forecasting Them //The
American Journal of Applied sciences.
–
Т
. 3.
–
№. 02. –
С
. 15-42.
Rakhimov, A., Ravshanova, M., & Alieva, M. (2023). Econometric analysis of increasing efficiency
of industrial enterprises. In E3S Web of Conferences (Vol. 458, p. 04004). EDP Sciences.
Raximov A.N., Ergashov Y.I. “Dehqon xo‘jaliklari faoliyatining istiqbolli rivojlantirishga ta'sir
etuvchi omillar”,
"Экономика и социум" №3 (106)
-2 2023 255-262-bet.
Бард
В., Павлова Л.
(2014)
Налоги в условиях экономической интеграции. //. –М.:
“Кнорус”. С.63
Гайсина Д.В.
(2020)
Трансформация современных бизнес
-
моделей в сторону экосистем:
доклад / Шестая конференция «Проектирование бизнес
-
архитектур 2017», 2017.
[
Электронный
ресурс
] URL: (
Дата
обращения
10.07.2020).
