Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
42
SUV RESURSLARIDAN SAMARALI FOYDALANISHNI
BOSHQARISH MUAMMOLARI
Berdiyev Anvar Abdivaliyevich
Qarshi Davlat universiteti
ORCID: 0009-0000-7122-9660
Annotatsiya.
Ushbu maqolada, suv resurslaridan samarali foydalanishni boshqarish
muammolari va ularni bartaraf etish yo‘llari ko‘rsatilgan. Jumladan
, suv resurslarini vaqt va
xududlar bo’yicha qayta tarqatish, yekologik barqaro
rlik talablarini hisobga olgan holda atrof muhit
barqarorligini ta’minlash va iqtisodiyot sohalarining suv resurslariga bo’lgan talablarini optimal
ravishda qondirish, talab yet
ilgan miqdor va sifat bilan zarur bo’lgan vaqtida yetkazish, suv
resurslarini boshqarishni - suv resurslarining vaqt va makonda tabiiy tarqalishi hamda sifat
ko’rsatkichlarini rejimini iste’molchilarning talablariga moslashtirish jarayoni bo‘yicha taklifla
r
ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
suv resurslari, suv resurslarini boshqarish, yer osti suvlari, boshqaruv usullari,
boshqaruv jarayoni, boshqaruv mexanizmi, cheklangan suv resurslari, taqsimot darajasi, boshqruv
funksiyalari, ekologik sharoit, suvga bo‘l
gan talab, vertikal boshqaruv.
ПРОБЛЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ ЭФФЕКТИВНЫМ ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ
ВОДНЫХ РЕСУРСОВ
Бердиев Анвар Абдивалиевич
Каршинский государственный
университет
Аннотация.
В данной статье показаны проблемы управления эффективным
использованием водных
ресурсов и пути их преодоления. В частности, перераспределение
водных ресурсов по времени и регионам, обеспечение экологической устойчивости с учетом
требований экологической устойчивости и оптимальное удовлетворение потребностей
отраслей экономики в водных ресурсах, обеспечение своевременного удовлетворения
потребностей в количестве и качестве, обеспечение управления водными ресурсами
-
естественного распределения водных ресурсов во времени и пространстве и режима
показателей качества
-
в соответствии с требованиями потребителей. разработаны
предложения по процессу адаптации.
Ключевые слова
:
водные ресурсы, управление водными ресурсами, подземные воды,
методы управления, процесс управления, механизм управления, ограниченные водные
ресурсы, уровень распределения, функции управления, условия окружающей среды, спрос на
воду, вертикальное управление.
UO
‘
K: 333 93 (045)
IV SON - APREL, 2024
42-52
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
43
PROBLEMS OF MANAGING THE EFFECTIVE USE OF WATER RESOURCES
Berdiyev Anvar Abdivalievich
Karshi State University
Annotation.
This article shows the problems of managing the effective use of Water Resources
and ways to eliminate them. In particular, proposals have been developed for the re - distribution of
water resources by time and time, ensuring environmental sustainability taking into account the
requirements of ecological sustainability and optimally meeting the requirements of the sectors of
the economy for water resources, delivering water resources with the quantity and quality needed,
managing water resources-the natural distribution of Water Resources in time.
Keywords:
water resources, water resources management, groundwater, management
methods, management process, management mechanism, limited water resources, distribution level,
Bashkir functions, environmental conditions, water demand, vertical management.
Kirish.
Suv resruslarini barqaror
boshqarishda suvga bo’lgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va
yekologik talablar, boshqaruvda avvaldan qo’llanib kelingan dekleratsiyalar hamda boshqarishni
tashkil yetishning qatiy tartibiga asosan barcha suv resurslarni jalb yetish, ularning shakllanish
sha
roitlarini yaxshilash, bir vaqtni o’zida suv resruslari bilan birga suvga bo’lgan talablarni
boshqarish imkoniyatlarini kengaytirishda katta rol o’ynaydi. Suv resurslari tizimidagi murakkab
o’zaro bog’liklarning barcha jihatlari o’zaro uzviy birlikda ko’ri
lganda muammolar nisbatan
yengilroq yechiladi. Shuning uchun har bir mamlakat doirasida suv resurslarini boshqarish bilan
bog’liq xarakatlarni muvofiqlashtirish, birlashtirish va bog’lash bo’yicha zaruriyat tug’ila
di. Inson
va tabiat o’rtasidagi raqobatni oldini olish va barqaror iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash uchun
quyidagi ishlar amalga oshirilishi zarur. Jumladan: vaziyatni, trendlar va potensialni baholash
uchun: (ma’lumotlar va ularning tahlili − resurslar v
a yehtiyojlarni bashorat qilish uchun):
ma
’lumotlar va ularning tahlili − suv resurslari maxsuldorligining potensial texnik darajasiga
yerishish bo’yicha tadbirlarni rejalashtirish bo’yicha: texnik baza; texnik yechimlar; moliyaviy
resurslar − boshqaruvni tashkiliy amalga oshirish bo’yicha o xuquq
iy baza o potensial tashkiliy
tuzilmalar; suv uchun to’lov tizimi, resurslar; suvning ifloslanishi; suv iste’molchilarining
ishtiroki; suvni tejamkor ishlatishdan moddiy manfaatdorlik.
Mamlakatimizda suv resurslari
dan samarali foydalanishni ta’minlash, qishloq xo‘jaligi
ekinlarini yetishtirishda suvni tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish hamda ularni davlat
tomonidan qo‘llab
-
quvvatlash, shuningdek, sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini
yaxshilash bo‘
yicha tizimli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda suvni tejaydigan
texnologiyalar qamrab olgan maydon sug‘oriladigan maydonlarning qariyb 25 foizini tashkil qilib,
buning hisobiga 2022 yilda 3 mlrd. kub metr suv iqtisod qilindi hamda 830 ming gektar takroriy
ekin maydonlarini sug‘orishga yo‘naltirildi. Prognoz ma’lumotlarga ko‘ra, 2023 yil vegetatsiya
davrida suv resurslari hajmi ko‘p yillik me’yorga nisbatan Sirdaryo havzasida 10
- 15 foizga,
Amudaryo havzasida 15 -
20 foizga kam bo‘lishi ku
tilmoqda (
Қарор
, 2023).
Suv resurslari tabiiy muhitning ajralmas qismi va insonning fiziologiik yextiyojlarini
qondirishning tengsiz manbasi hisoblanadi. Suv resurslaridan foydalanish insonning yashashga
bo’lgan huquqining bir qismi bo’lishi bilan birga u
- inson faoliyatining barcha turlari uchun zarur
resursdir. Undan kommunal-
maishiy maqsadlar, shaxar va qishloqlarni suv bilan ta’minlash,
yenergetika, sanoat, xom ashyo olish va qator boshqa maqsadlar uchun foydalaniladi. Suvdan
shuningdek, transport, harakat va yo
g’och oqizish, sport, tibbiyot
-s
og’lomlashtirish va boshqa
qator maqsadlar uchun ham foydalaniladi. Suv resurslariga xos yana bir muhim jihat ularning ko’p
sonli xossa va xususiyatlarga yega bo’lishi hamda ko’p sonli maqsadlar va ko’p sonli iste’molchilar
tomonidan foydalaniluvchi yagona
, muqobili bo’lmagan umumfoydalaniluvchi resurs yekanligi
bilan bog’liqdir. Dunyodagi umumiy suv zaxiralari qariyb 1,5 milliard km 3 bo’lgani holda uning
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
44
2% ga yaqin qisminigina chuchuk suvlar tashkil yetadi. Insoniyat o’z yehtiѐjlari uchun ishlatishi
mumk
in bo’lgan chuchuk suvlar resurslari yesa olimlar hisoblariga ko’ra atigi 41 ming km 3 ni
tashkil yetadi. Dunyodagi mavjud cheklangan chuchuk suv resurslari
–
ularning taqchilligini
ortishi va sifatining yomonlashib borishi bilan ham xarakterlanadi. Dunyoda chuchuk suv
taqchilligi jiddiy global muammoga aylanib ulgurdi va oqibatda tabiiy muxit holatining
yomonlashuvi, tirikchilik uchun zarur vositalarning kamayishi va aholi kasallanishi holatlarini
ortishiga sabab bo’lmoqda. Bugungi kunda asosiy iste’mol ma
hsuloti hisoblangan suvning
yetishmovchiligidan dunѐning 40 dan ortiq mamlakatlarida istiqomat qiluvchi 2 milliarddan
ortiqroq kishi aziyat chekmoqda.
Suv resurslarini boshqarish tushunchasi -
suv resurslarini vaqt va xududlar bo’yicha qayta
tarqatish, yekologik barqarorlik talablarini hisobga olgan holda atrof muhit barqarorligini
ta’minlash va iqtisodiyot sohalarining suv resurslariga bo’lgan (tabiatning yekologik va
jamiyatning iqtisodiy) talablarini optimal ravishda qondirish uchun suv resurslarini kera
k bo’lgan
joyga, talab yetilgan miqdor va sifat bilan zarur bo’lgan vaqtida yetkazish tushuniladi. Yana ham
qisqaroq qilib, suv resurslarini boshqarishni - suv resurslarining vaqt va makonda tabiiy tarqalishi
hamda sifat ko’rsatkichlarini rejimini iste’mol
chilarning talablariga moslashtirish jarayoni deb
talqin yetilishi mumkin.
Suv resurslarini boshqarish - bu suvni imkon darajasida kerakli vaqtda va kerakli miqdorda
kerakli nuqtaga yetkazishdan iborat degan sodda tushunchaga duch kelamiz. Ammo, suv
resurs
lari hamda ularga bo’lgan talablarning shakllanishi bo’ladigan tabiiy va antrogopen, tashqi
va ichki omillar ta’sirlar oqibatida dunyoda shakllanayotgan tendensiyalarni inobatga oladigan
bo’lsak xozirgi davrda suv resurslarini boshqarish ancha murakkab jar
ayondir. Shunday qilib
–
“Suv resurslarini boshqarish” –
tabiat va jamiyatning zaruriy sifatdagi va miqdordagi suvga
bo’lgan yehtiѐjlarini doimiy tarzda, barcha vaqt davrlari (operativ, yillik, ko’pyillik va istiqbolli)
bo’yicha ta’minlashi lozim. Boshqach
a qilib aytganda suv resurslarini boshqarish suv resurslari va
suvga bo’lgan talablar o’rtasidagi doimiy muvozanatni ta’minlashdan iboratdir.
Mazkur muvozanat yuzaki qaraganda juda sodda va chuqurroq qaraganda juda murakkab
bo’lishi mumkin. Ushbu murakkab tizimda quyidagilarni aloxida ajratib ta’kidlash mumkin: tabiiy
suv resurslari (yog’inlar, yer usti va yer osti suvlari oqimlari), hamda insoniyatning atropogen
ta’sirlari ostida vujudga keluvchi qaytuvchi suvlari. Mazkur resurslar iqlimning o’zgarishlari
oqibatida ta’sirida o’zgarishlari mumkin; iqtisodiyot tarmoqlarining suvga bo’lgan (ularning
qaytmas suv iste’molini hisobga olgan holdagi) talablari; yekologik sharoit va talablar; ijtimoiy
muhit va iqtisodiy taraqqiyot; siyosiy muhit.
Shu bilan birga qu
yidagilarni nazarda tutish lozim: mavjud suv resurslari suvga bo’lgan
talablar bilan mos kelmaydi; turli iste’molchilarning suv iste’moli muddatlari turlicha bo’lib, bir
birga mos kelmaydi (masalan sug’orish va yenergetika; rekreatsiya va baliqchilik va h.
o.); suv
sifatini yomonlashuvi. Mazkur holat amalda jamiyat uchun mavjud toza suv resurslarining
miqdorini keskin kamaytiradi.
Yeng muhimi shundaki, suv resurslari -
boshqaruvda alohida, o’ziga xos resurs bo’lib,
ularning xossalari suvga bo’ladigan xar qanday ta’sirlar yoki undagi o’zgarishlarni barcha o’zaro
bog’liq bo’lgan muxitlar va sohalarga vaqt va makonda tarqalishiga olib keladi.
Adabiyotlar sharhi.
Suv resurslarini xalq xo’jaligida katta mikyosda ishlatilishi suv balansini o’zgartirdi va suv
ob’ektlarini ifloslanishiga olib keldi. Insoniyat tomonidan kichik maydonlarni o’zlashtirilishi va
sug’orish uchun suv olinishi yoki boshka ishlab chiqarish maqs
adlari uchun kichik xajmda suv
ishlatishi bilan bog’lik bo’lgan ta’sirlarni va XX asrning 50
-yillaridan keyingi davrda katta
maydonlarni o’zlashtirishi xamda xalk xo’jalik tarmoqlarini keng mikyosda rivojlanishi bilan
bog’liq atrof
-
muhitga ta’siri oqibatlarini bilan taqqoslab bo’lmaydi. Butunjahon sog’liqni saqlash
tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra, b
ugungi kunda dunyodagi barcha kasalliklarning 80 foizi suv
tufayli yoki suv orqali tarqaladi. Shunday kilib, suv resurslarini barqaror boshqarish va ulardan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
45
samarali foydalanish zaruriyatining birinchi sababi ilmiy texnik taraqqiyot, xalk xo’jaligi
tarmoql
arining intensiv rivojlantirishi bo’lsa, uning ikkinchi sababi
- oziq-ovqat muammosidir.
Yuqorida ta’kidlangan suvga bo’lgan munosabatlarning rivojlanish tar
ixining ikkinchi bosqichi
davrida ham suvga birinchi bosqichidagi munosabatlarga tayangan holda “Ta
biatni inson izmiga
buysindirish” jarayonida qo’yilgan hatolar oqibatida planetada bugungi kunga kelib suv, tinchlik
va xavfsizlik muammolarini chambarchas b
og’lovchi chuchuk suv muammosi paydo bo’ldi.
Bugungi kunda chuchuk suv muammosi o’zida suv, tinchli
k va xavfsizlik shartlarini mujassam
yetgan, nafaqat alohida mamlakatlar balki butun boshli mintaqalarning barqaror taraqqiyotini
belgilab beruvchi muammoga aylandi. Shuning uchun yangi sharoitlarda umumiy va cheklangan
suv resurslaridan birgalikda barqaro
r boshqarish, ulardan samarali foydalanish, ularga bo’lgan
munosabat masalasiga munosib ye’tibor qaratish zaruriyati –
o’zaro chambarchars bog’liq suv,
tinch
lik va xavfsizlik muammosini o’zida mujassamlashtiradi.
Mamlakatimiz mustaqillik yillarida yer va suv resurlaridan foydalanish tizimi tubdan isloh
qilindi, suv resurslaridan maqsadli va oqilona foydalanish hamda sug‘oriladigan yerlarning
meliorativ holatini yaxshilashning tegishli qonunchilik bazasi yaratildi va amaliyotga joriy etildi.
Buning natijasid
a suvdan limit bo‘yicha foydalanishga o‘tilganidan sungi 17 yil davomida bir
gektar hisobiga suv olish va sug‘orish suvini yo‘qotish hajmi kamaydi (Амиров, 2
019).
Suv resurslarini boshqarish tushunchasi ostida suv resurslarini vaqt va hududlar bo‘yicha
qayta tarqatish, ekologik barqarorlik talablarini hisobga olgan holda atrofmuhit barqarorligini
ta’minlash va iqtisodiyot sohalarining suv resurslariga bo‘lgan
talablarini optimal ravishda
qondirish uchun suv resurslarini kerak bo‘lgan joyga, talab etilgan mi
qdor va sifat bilan zarur
bo‘lgan vaqtida yetkazish tushuniladi. Yana ham qisqaroq qilib, suv resurslarini boshqarishni suv
resurslarining vaqt va makonda ta
biiy tarqalishi hamda sifat ko‘rsatkichlari rejimini
iste’molchilarning talablariga moslashtirish jarayoni deb talqin etilishi mumkin (Шохўжаева,
2021).
Suv hayotning barcha jabhalari uchun zaruriy vositadir. Insonning asosiy ehtiyojlarini
qondirish, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishni ta’min
lash, shuningdek, ekotizimlarning yaxlitligi va
saqlanib qolishi
uchun hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy resurs hisoblanadi. Suv ijtimoiy
-
itqisodiy jarayonlarda ishlab chiqarish va iste’mol bilan bog‘l
iq faoliyat uchun birlamchi moddiy
resurs sifatida qaraladi. Shuning uchun barcha mamlakatlarda suv resurslarini tejash va ulardan
oqilona foydalanish mamlakat iqtisodiy islohotlarining doimo markaziy o‘rnida turadi (
Axmedov,
2023).
Suvni manbadan iste'molchiga yetkazib berish gorizontal va vertikal boshqaruv iyerarxiyasi
bilan ta'minlanadi. Bu darajalarning har birida
suv ta'minoti beqarorligining o‘ziga xos omillari
mavjud bo‘lib, ular tabiati va ta'sir darajasiga ko‘ra har xildir. O‘zbekistonning suv res
urslarini
boshqarish tizimi 4 iyerarxik darajadan tashkil topgan holda optimal tarzda ifodalangan
(Пулатов, 2004).
Rossiyalik olim A.I.Korjov o‘zining monografiyasida sug‘orish tizimlarini ishlatish
muammosini ko‘rib chiqar ekan ularni boshqarishni takomil
lash
tirishning ikkita yo‘lini qayd
etadi: Birinchi yo‘l –
bu qurilishni izchil loyihalashtirish va keyinchalik yan
gi sug‘orish tizimlarini
ishlatish. Ushbu yo‘l katta kapital qo‘yilmalarni talab qiladi va ayrim chekka hududlari uchun
meliorativ sug‘orish
tizimlarining barcha zonalari uchun shakllangan holatga ko‘ra, buni kelajakda
qishloq xo‘jaligi ekinlari yetishtirishning yangi sug‘oriladigan zonalarini o‘zlashtirish orqali
amalga oshirish mumkin. Ikkinchi yo‘l –
bu mavjud mablag‘lardan mohirona foydal
anish va ularni
sifatli boshqarishni ta’minlash asosida mavjud sug‘orish tizimlarini evolutsion takomillashtirish.
Bu yo‘l har bir alohida olingan sug‘orish tizimining strategik maqsadlarini aniqlash bilan
birgalikda ular faoliyatini axborot bilan ta’m
inlashning metod va usullarini takomillashtirishga
tayanadi. Bularning barchasi katta hajmdagi axborotni o‘z vaqtida to‘plash, qayta ishlash va
berishni, ya’ni nazorat va boshqaruvning zamonaviy axborot texnologiyalari va texnik vositalari
qo‘llanilishini talab etadi (Kоржов, 2006).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
46
Zhaoyang Yang va boshqalarning tadqiqotlarida esa, suv resurslarining o‘tkazish qobi
liyati
(water resources carrying capacity-
WRCC) konsepsiyasi bo‘yicha jiddiy tadqiqotlar olib borildi.
Ushbu tadqiqotda analitik ierarxiya jarayoni (analytic hierarchy process-AHP) va tizim dinamikasi
(SD) modellari asosida suv resurslarining o‘tkazish qob
iliyatining sumulatsiya modeli yaratilgan.
Mazkur simulatsiya modeli asosida suv resurslarini mamlakat hududlari bo‘yicha samaral
i
taqsimlash bo‘yicha 5 ta ssenariydagi variantlar taklif etiladi (
Yang, 2019).
Rus olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotl
arda asosiy e’tibor hududlarda suv
resurslaridan oqilona foydalanishga qaratilgan tadqiqotlarga ahamiyat keng qaratilgan. Juladan,
V.Fomina tadqiqotlarida Rossiyaning Shimoliy-
G‘arbiy Federal okrugi hududlarida ishlab
chiqarilgan mahsulotning suv sig‘imi va suvni yo‘qotishning o‘ziga xos ko‘rsatkichlari bo‘yicha
suvdan foydalanish xususiyatlari aniqlangan. Mazkur maqolada hududlarida suvdan foydalanish
samaradorligini baholash orqali suv resurslarini tejamkorligiga erishishining hududiy
strategiyasi takli
f etilgan. Undagi asosiy ko‘rsatkichlari sifatida quyidagilar tahlil qilinadi: (ishlab
chiqarishda chuchuk va qayta ishlangan suvdan foydalanish darajasi, maishiy va ichimlik
ehtiyojlari uchun suvning solishtirma iste’moli, suv yo‘qotishlari, oqava suvlar
miqdori va
ifloslanish darajasi bo‘yicha ularning tarkibi va boshqalar) (Фомина, 2010).
Umuman suv resruslarini boshqarish bo’yic
ha barcha harakatlar mamlakat miqyosida va
havza darajasida barcha gidrografik birliklar doirasida muvofiqlashtirilishi lozim. Aynan shunday
tizim Ispaniyada (1926 yildan), Fransiyada, Gollandiyada va dunyoning boshqa qator rivojlangan
mamlakatlarida mavjud. Bunday tizim 1926 yildan Markaziy Osiyoda Zarafshon daryosi xavzasida
xam mavjud yedi. Ammo yaqin o’tgan davrda mazkur tizim o’zgartirilib, oxir oqibat ma’muriy
xududiy viloyat tizimiga aylantirilgan yedi. Keyingi davrda yesa mintaqa mamlakatlarida asta
sekin gidrografik havzaviy tamoyilga o’tish tendensiyasi kuzatilmoqda.
Suv bilan bog’liq yeng asosiy muammo
- mavjud cheklangan suv resurslarining tobora oshib
borayotgan talablarga mos kelmasligi bi
lan bog’liqdir. Dunyoda suv xo’jalik muammolarining
asosiy kelib chiqish sabablarini:
1. Planetada chuchuk suv zaxiralarini o’ta chegaralangan mikdorda yekanligi.
2. Chegaralangan chuchuk suv resurslarining qitalar bo’yicha xududiy jihatdan o’ta notekis
tarkalganligi (buning oqibatida sersuv va kamsuv mintaqa
lar hosil bo’lishi).
3. Mavjud, chegaralangan, chuchuk suv resurslardan noto’g’ri foydalanish oqibatida
(antropogen omillar) ularning ifloslanishi, ya’ni yaroqli holatdan yaroqsiz holatga o’tib qolish
i
bilan izohlash mumkin.
Suv resurslaridan bir vaqtda mi
llionlab iste’molchilar o’zlarining turli tuman yehtiyojlari
uchun foydalanadilar. Suvning turli foydali xossa va xususiyatlaridan foydalanishda nafaqat
kishilik jamiyatining iqtisodiy va atrof-muhit
barqarorligi uchun zarur bo’lgan yekologik
yehtiyojlari
o’rtasida, balqi alohida iste’molchilar va hatto mamlakatlar manfaatlari o’rtasida
ziddiyatlar yuzaga keladi. Ziddiyatlar suvning miqdori, sifati yoki rejimi (suvning kerakli
miqdorda va zarur sifat k
o’rsatkichlarida mavjud bo’lish vaqti va muddati) ko’rsatkichlari bo’yicha
yuzaga kelishi mumkin. Tarix bunday ziddiyatlarning juda ko’plariga shohid bo’lgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Suv resurslari tanqisligi yesa suvga bo’lgan talab ortib borgan
sari keskinlashib borishi
tabiiy. Suv bilan
bog’liq munosabatlarning rivojlanish ta’rixiga ye’tibor qaratilsa uning asosan ikki
davrni o’z ichiga olganligini ko’rish mumkin. Ularning birinchisi taxminan XX
asrning
o’rtalarigacha bo’lgan davrni o’z chiga o
ladi. Bu davr asosan mavjud suv resurslariga nisbatan
ularga bo’lgan yehtiyojni kamligi (aholi soni kam –
2.5 mlrd. kishi, iqtisodiyot rivojlanmagan),
insoniyatda faqat o’sha davrgagina to’g’ri keluvchi “suv resurslari cheksiz, u tugallanmas tabiiy
resurs,
bu xudoning insonlarga in’omi, undan xoxlaga
ncha foydalanish mumkin, u tugamaydi,
daryo suvini olib ishlatish uning mikdoriga ta’sir yetmaydi, suvni sifati xam o’zgarmaydi, chunki u
yetti marotaba dumalasa yana toza bulib koladi” degan noto’g’ri (yoki aynan o’sha, suv resurslari
suvga bo’lgan talablar miqdoridan ancha katta bo’lgan davr uchungina to’g’ri) fikr yoki tushuncha
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
47
odamlar ongidan o’rin olishiga asos bo’lgan yedi. Suv bilan bog’liq munosabatlarni rivojlanish
tarixining ikkinchi bosqichi yesa XX a
srning o’rtalarida, ya’ni ikkinchi jaxon urushidan so’ng tinch
xayotni boshlanishi, katta-
katta maydonlarni o’zlashtirilishi, sanoatni rivojlanishi, aholi sonini
keskin oshib borishi natijasida suv resurslariga bo’lgan talabning keskin ortishi bilan
xarakt
erlanadi. Mavjud suv resurslari deyarli to’liq o’zlashtirilib, yendi kelajakni kaysi suv
resurslari hisobiga ta’minlanadi degan savol kun tartibiga kirib kela boshladi.
Markaziy Osiyoning umumiy cheklangan suvlari masalasiga o’tsak avvalo ta’kidlash lozim
ki
Orol dengizi havzasi deb nomlanuvchi bizning mintaqamiz aynan chuchuk suv resurslarining
qitalar bo’yicha xududiy jihatdan o’ta notekis tarkalishi (tabiiy omil) oqibatida shakllangan
cheklangan suv resurslariga yega berk havza hisoblanadi. Orol dengizi havzasining suv resurslari
tabiiy holda shakllanadigan va qayta tiklanib turadigan yer usti va yer osti suv resurslari xamda
qaytariladigan suvlardan tashkil topgan. Orol dengizi xavzasining umumiy o’rtacha ko’p yillik suv
oqimi 115.6 km
3
ni tashkil yetadi, shu jumladan Amudaryo buyicha - 78.5 km
3
va
Sirdaryo bo’yicha
- 37.1 km
3
ga teng. Mavjud umumiy suv resurslari mintaqada yashuvchi 60 milliondan ko’proq
aholining hayotiy ne’mati, mintaqa barqaror taraqqiyotining muhim asoslaridan biri hisoblanadi.
Trans
chegaraviy suv ob’ektlari maqomiga yega bo’lg
an Amudaryo va Sirdaryo daryolarining
o’rtacha ko’p yillik suv oqim mikdori katta diapazonda o’zgarib turibdi. Umumiy cheklangan suv
resurslari mintaqa mamlakatlari tomonidan birgalikda iqtisodiy va yekologik yextiyojlar uchun
foydalaniladi.
O’zbekiston la
ndshafti
–
yassi tog’lari, o’zgarmas tekisliklari, tog’ yon bag’ridagi qiya
yalangliklar, tog’ tarmoq va tizmalari relef shakllari juda xilma
-xil (1-rasm). Mamlakatning
Shimoli-
g’arbiy qismini Ustyurt platosi va
Orolbo’yi hududi yegallagan. Qizilq um cho’l
lariga
tutash Mirzacho’l, Qarnobcho’l va Qarshi cho’lining yassi yalangliklari sharqqa qarab cho’zilib
ketgan. Dashtlar G’arbning cho’l yalangliklari va Sharqning tog’ kengliklarini bog’lab turuvchi qiya
tog’ yonbag’irlariga qo’shilib ketgan. Mamlakatning tog’ qismi asosan G’arbiy Tyan
-Shon va Pomir-
Oloy tarmog’i hamda tizmalaridan iborat. Tog’ va tekisliklar o’rtasidagi nisbat 1:5.
1-
rasm. O’zbekiston joylashgan hudud xaritasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
48
O’zbekistonning iqlim xususiyatlari (keskin o’zgaruvchanligi, quruqligi, iss
iq va quyoshli
kunlarning ko’pligi) mamlakatning katta materikning janubida joylashgani va okeanlardan
uzoqligi bilan bog’liq. O’zbekiston quyoshli kunlarning ko’pligi bo’yicha –
may oyidan oktabr
oyigacha
–
O’r
taer dengizi va Kaliforniyadan ham oldinda tu
radi. YuNEP4 aridligi indeksi bo’yicha
(0,05-
0,20 dan 0,65 gacha) O’zbekistonning barcha hududi (tog’oldi va tog’ qismidan tashqari)
havo va tuproq quruqligi ta’siridagi qurg’oqchil hududga kiradi hamda yemirilish va cho’llanish
jarayoniga moyilroqdir.
So’nggi ma’lumotlarga ko’ra, 1990
-
2020 yillarda jami qaytgan suv miqdori o’rtacha yiliga
28,0 dan 33,0 km³ ni tashkil yetadi. Turli suv iste’molchilari va foydalanuvchilaridan qaytgan suv
umumiy miqdori yiliga 28,3
km³dan iborat, jumladan yiliga 20,1 km³ Sird
aryo havzasi, yiliga 11,5
km³ Amudaryo havzasiga to’g’ri keladi (2
-rasm).
2-
rasm. Turli suv iste’molchilari va foydalanuvchilaridan qaytgan suv miqdori nisbati
Energetika-15,90%
Sanoat-18,50%
Baliqchilik-0,70%
Xo'jalik ichimlik suvi-
8,20%
Qishloq xo'jaligi-
0,10%
boshqalar-0,40%
Sirdaryo suv havzasi
Energetika-15,90%
Sanoat-18,50%
Baliqchilik-0,70%
Xo'jalik ichimlik suvi-8,20%
Qishloq xo'jaligi-0,10%
boshqalar-0,40%
Irrigatsiya tizimi-
87,90%
Energetika-6,20%
Xo 'jalik ichimlik suvi-3,8%
Sanoat-1,60%
Qishloq xo 'jaligi-
0,20%
Baliqchilik-0,20%
boshqalar-0,10%
0%
Amudaryo suv havzasi
Irrigatsiya tizimi-87,90%
Energetika-6,20%
Xo 'jalik ichimlik suvi-3,8%
Sanoat-1,60%
Qishloq xo 'jaligi-0,20%
Baliqchilik-0,20%
boshqalar-0,10%
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
49
Qaytadigan suvlarning bunday ko’p miqdori kanallar va sug’oriladigan
maydonlarda suvni
katta filtratsiya yo’qotishlar bilan bog’liq. Bir tomondan, sug’orishdan qaytgan suvlar mavjud suv
resurslarining muhim tarkibiy qismi sifatida xizmat qiladi, chunki bu suvlar miqdorining
yarmidan ko’pi daryolarg
a qaytadi, ikkinchi tomondan ularning sifati suv resurslari va yer usti
yekotizimlariga jiddiy xavf tug’diradi. Kollektor
-
drenaj suvlarining o’rtacha minerallashish
darajasi 1,5-
2,5 g/l dan (Markaziy Farg’ona va Surxondaryoning janubiy qismi) 5
-6g/l.ni
(Am
udaryoning o’rta oqimi) ta
shkil yetadi.
Ayni paytda O’zbekistonda 55 sun’iy suv ombori tashkil yetilgan. Shuning 30 tasi Amudaryo
havzasida, 25 tasi Sirdaryo havzasida joylashgan . Suv omborlari hajmi va to’plangan suv miqdori
bo’yicha tabiiy suv havzalari
dan ancha katta. Amudaryo va Sirdaryo oqimini boshqarishga doir
asosiy o’zanli suv omborlari O’zbekiston tashqarisida joylashgan. Andijon, Tuyamo’yin va Janubiy
Surxondaryodagi suv omborlari bundan mustasno (1-jadval). Ushbu suv omborlarining
hammasini tizimi irrigatsiya-yenergetika tartibida ishlash uchun loyihalashtirilgan. Hozirgi
paytda Amudaryo havzasidagi oqim faqat mavsumiy boshqarilmoqda (Nurek suv omborining
to’liq sig’imi 10,5 km³, Tuyamo’yin omborining sig’imi 7,3 km³) .
1-jadval
Amudaryo va Sir
daryo havzalaridagi o’zanl
i suv omborlar
Suv ombori
Foydali sig‘im hajmi mln. m
3
Daryolar
Amudaryo suv havzasi
Nurek
4500
Vaxsh
Tuyamo‘yin
4500
Amudaryo
Janubiy Surxondaryo
700
Surxondaryo
Sirdaryo suv havzasi
To‘xtag‘ul
14000
Norin
Chordara
4700
Sirdaryo
Qayroq qum
2500
Sirdaryo
Andijon
1750
Qoradaryo
Sirdaryo oqimi To’xtag’ul suv omborining irrigatsiya
-yenergetika tartibida ishlash sharti
bilan 34 km³ miqdorda belgilangan. Daryoning Tojikiston hududidagi o’rta oqimida joylashgan
Qayroqqum omborining ishchi
sig’imi 2,5 km³ ni tashkil yetadi. 4,7 km³ foydali sig’imga yega
Chordara suv ombori Qozog’iston Respublikasi yetagidagi suvdan foydalanuvchilar uchun
irrigatsiya tartibida ishlaydi.
Suv xo’jaligi siyosati O’zbekistonda yirik paxtachilik mark
azini tashkil yetishga qaratilgan
yedi. 1960 yildan to 1985-
1986 yillargacha qo’riq yerlar keng ko’lamda o’zlashtirildi (Mirzacho’l,
Jizzax, Qarshi cho’li va boshqalar). Muhandislik nuqtai nazaridan, o’sha paytda qurilgan sug’orish
tizimlarining texnik darajasi juda yuq
ori bo’lgan. Yirik suv xo’jaligi komplekslari, irrigatsiya va
drenaj ob’ektlarini boshqarish, ulardan foydalanish bo’yicha tashkiliy
-texnik asoslar yaratildi,
mahalliy malakali kadrlar va zarur infratuzilma tayyorlandi. Bu ishlar tufayli katta natijalarga
yerishildi. Sug’oriladigan yerlar maydoni 1960 yildagi 2,57 million gektardan 1980 yillarning
o’rtalarida 4,22 million gektargacha, ya’ni 1,6 marta kengaytirildi (3
-rasm). Paxta yetishtirish 2,95
million tonnadan 5,37 million tonnaga o’sdi .
Barpo yetilgan
tizimning foydalanish ko’rsatkichlari
va suvdan foydalanish samaradorligi yuqori baholandi: yangi o’zlashtirilgan yerlarda sug’orish
kanallarining umumiy FHK 0,80-0,85 ga yetdi; texnik jihatdan takomillashtirilgan tizimlar ishchi
xolatda ushlab turildi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
50
3-
rasm. O’zbekistonda 1900
-yildan 2020-
yilgacha sug’oriladigan yer
maydonlarining va suv olishnig o’zgarishi
Biroq sug’orish ishlarini keng miqyosda rivojlantirish jarayonida barqarorlik jihatlari va
yekologik muvozanatning buzilishi ko’pincha ye’tibor
ga olinmagan yedi. Vaholanki, olimlar bu
ishlarni boshlashdan oldin kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan oqibatlar haqida
ogohlantirgan yedi. Suv xo’jaligi sektorini prognoz rivojlantirish daryolar havzalarining «Suv
resurslaridan kompleks foydalanish s
xemasi»da (SRKF) suvdan foydalanuvchilar, suv
iste’molchilari manfaatlari hamda daryolar deltalariga sanitariya talablari uchun suv berishdan
kelib chiqqan holda aks yettirilgan.
4-rasm. Suv resurslarini boshqarishda qaror
qabul qilishga ta’sir yetuvchi
omillar va ularning bog’liqligi
Suv resurslarini boshqarish
–
keng mazmunda suv taqsimotini ta’minlash bilan bog’liq
barcha - siyosiy, huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, texnik-texnologik va boshqa funksiyalar spektrini,
ya’ni su
v hokimiyati (boshqaruvi, qarorlar qabul qilish) va suv resurslarini boshqarish (tor
mazmunda) tushunchalarini o’z ichiga oladi. Suv resurslarini boshqarishni aynan suv hokimiyati
bosqichida suv xo’jaligi majmuasining turli ishtirokchilarini faol demokratik ishtiroki ta’minlanadi
va qabul qilingan qarorlarning barqaror
bo’lishiga xizmat qiladi. Ikkinchi bosqichda yesa, ya’ni suv
resurslarini boshqarish (tor mazmunda) bosqichida qabul qilingan qarorlarning ijrosi
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
1900 y
1920 y
1940 y
1960 y
1980 y
2000 y
2020 y
Sug'oriladigan yer maydonlari
Solishtirma suv olish
Aholi sonining o
’
sishi
Iqtisodiyotning o
’
sishi
Iqlim
o’zgarishi, xavzadagi suv
mikdorining o’zgarishi
Suvga bo
’
lgan extiyoj ortishi
Ifloslanish
darajasining
o
’
sishi
Toza suv tankisligi bois
raqobatning ortishi
Suv resurslarini taqsimlash va nizolarni hal etish zaruriyati
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
51
ta’minlanadi. Shunday qilib suv resurslarini boshqarish (keng mazmunda) ikki bosqichdan, ya’ni
suv xokimiyati (birinchi bosqich) va suv resurslarini boshqarish (tor mazmunda
–
ikkinchi
bosqich) ni o’z ichiga oluvchi jarayondan iboratdir.
Suv resurslarini boshqarish
–
tor mazmunda suv resurslarining t
arqatish hamda suv xo’jaligi
tizimlarini ishchi holatni ta’minlas
hga qaratilgan texnik, texnologik, moliyaviy va tashkiliy
tadbirlarni rejalashtirish va amalga oshirishni o’z ichiga oluvchi faoliyatdir. Buni
«yekspluatatsiya» so’zining sinonimi sifatida ha
m qaraladi.
Xulosa va takliflar.
Suv resurslarini (taklifni) boshqarish
–
vazifasi institutsionalga nisbatan ko’proq injenerlik
masalasi hisoblanadi. Suv resurslarini boshqarish
–
suv xo’jaligi infratuzilmasini (to’g’onlar, suv
omborlari, kanallar, kolle
ktorlar va boshq.) yaratish va modernizatsiya qilishga ko’proq urg’u
beriladigan tuzilmaviy (texnik) ѐndashuv bilan xarakterlanadi. Suv xo’jaligi rivojining dastlabki
bosqichlarida iqtisodiy tizimning turidan qatiy nazar odatda ko’proq suv resurslarini
bos
hqarishga urg’u beriladi.
Suvga bo’lgan talabni
boshqarish
–
vaz
ifasi nisbatan ko’proq institutsional masala
hisoblanadi. Suvga bo’lgan talabni boshqarish faoliyati maqsadga yerishishning nostrukturaviy,
ya’ni texnik ob’ektlarga yemas balki inson komponentiga vositalariga tayanishi bilan
xarakterlanadi.
Suvga bo’lgan t
alabni boshqarish -
bir tomondan suvga bo’lgan talabni
shakllantirishda ishtirok yetuvchi (fermer va dehqon xo’jaliklari, tomorqa yegalari va boshqa suv
iste’molchilar) va ikkinchi tomondan suv resurslarini boshqarishda ishtirok yetuvchi (suv xo’jaligi
tashkilotlari xodimlari) odamlarga tayanadi.
Suv resurslarini boshqarish tizimi yelementlari: Maqsadlar - suv resurslarini boshqarishda
maqsadlarni garchi odamlar shakllantirsa ham, ularning asosida ob’ektiv shartlar bo’lishi kerak.
Suv resurslarini boshqarish amaliyotida iktisodiy, ijtimoiy, yekologik va boshqa maksadlar yotadi.
Ko’pincha bir maksadning o’zi kompleks bo’ladi. Funksiyalar
- murakkab ishlab chiqarishda Suv
resurslarini boshqarishni alohida bo’limlar
- funksiyalarga ajratishga to
’g’ri keladi. Tu
zilma - suv
resurslarini boshqarishning aloxida funksiyalarini bo’lim, qismlar yoki boshqarishning alohida
organlariga birlashgan odamlar bajarishi mumkin, ya’ni boshqaruv tuzilmalari tashkil yetiladi.
Boshqaruv jarayoni - boshqaruv jarayoni asosiysi - ha
r bir bo’g’in nima qilishi kerak, kim
qilishi kerak, qaerda, qanday va kimning oldida xisob berishi kerakligi haqidagi ko’rsatmalarni o’z
ichiga olgan turli boshqaruv qarorlarini qabul qilish, amalga oshirish va tashkil yetishdir. Qaror
qabul qilish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim -
kerakli ma’lumotlarni to’plash, ularni
tahlil kilish, xulosa chiqarish va hal yetish yo’llarini topish.
Suv resurslarini boshqarish jarayoni nimadan tashkil topishiga ye’tibor qarataylik. Birinchi
q
araganda go’yo oddiydek, ammo chuqurroq qaralsa, juda murakkab tizim yekanligini ko’rish
mumkin. Bu murakkab tizimda quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: tabiiy suv resurslari
(yog’inlar, yer usti va yer osti suv oqimlari), shuningdek, antropogen ta’si
r ostida hosil b
o’ladigan
qaytuvchi suvlar. Bu resurslar iqlimning tashqi o’zgarishlari ta’siri ostida o’zgarishi mumkin;
iqtisodiyot sohalari bo’yicha suvning qaytmas tarzda ishlatilishini hisobga olgan holda suvga
bo’lgan talablar ham turlicha; yekologi
k sharoitlar va talablar; ijtimoiy muhit va iktisodiy
taraqqiyot; nihoyat, yeng muhim tarkibiy qism-siyosiy muhit.
Suv resurslarini boshqarish bo’yicha qarorlar qabul qilishda quyidagilarni hisobga olish
zarur: resurslar mavjud bo’lgan hududlar ularni iste’mol qilish hud
udlari bilan mos kelmaydi; turli
iste’molchilarning suvga bo’lgan yextiyojlari turli vaqt intervallariga yega yekanligi bilan
xarakterlanadi (masalan sug’orish va yenergetika; rekreatsiya va baliqchilik va b.); suv sifatining
yomonlashuvi moxiyatan jamiyat uchun yaroqli suvning miqdorini keskin kamayib ketishiga olib
keladi.
Suv resurslari - boshqaruvning alohida mahsulidir, chunki uning hamma yerga kirib borish
xususiyatlari, undagi har qanday o’zgarishlar va ta’sirlarni o’zaro bog’liq bo’lgan turli muhi
tlarda
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
52
tarqaluvchan qilib qo’yadi. Sanoat va qishloq xo’jaligining intensiv taraqqiy yetishi, aholi sonining
o’sishi, yangi xududlarning o’zlashtirilishi va shu jarayonlar bilan bog’liq bo’lgan suv iste’molining
keskin ortishi suv resurslarining gidrologik
tartibi va holatiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun
bugungi kunda o’tkazilayotgan tadbirlar ko’pgina xalq xo’jaligidagi sohalarning kelajakda
rivojlanish tendensiyalarini belgilab beradi. Suv xo’jaligida uzoq kelajakka mo’ljallanga
n
siyosatning asosiy vositasi
–
bu istiqbolli bashoratlardir.
Adabiyotlar / Литература/ Reference:
Axmedov S.N. (2023
) O‘zbekistonda suv resurslaridan samarali foydalanishni iqtisodiy boshqarish
metodologiyasini takomillashtirish. 08.00.13
–
Menejment. Iqtisodiyot fanlari doktori (Doctor of Science)
ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan dissertatsiyasi. -50 bet.
Kоржов В.И. (2006) Информационно
-
технологическое обеспечение водопользования на
оросительных системах: монография. Ростов н/Д: Изд
-
во журн. «Изв. Вузов. Ссв.
-K
авк.регион».
-
Б
.9
Saidov Mash'al Samadovich, Hasanov Abdumukhtar Azizalievich Institutional Characteristics of
the Regulation of Natural Monopoly Fields // International Journal ofBusiness Diplomacy and Economy.
ISSN:
2833-7468Volume
2|
No
3|
March-2023.
publishing.com/index.php/ijbde/article/view/1333/1141
Saidov Mashal Samadovich, Muidinov Dilmurod Murodzhonovich. The Development Strategy of
International Companies in Modern Conditions // AMERICAN JOURNAL OF ECONOMICS AND BUSINESS
MANAGEMENT. ISSN: 2576-5973Vol. 6, No.1,2023.
1897-Article Text-3400-3665-10-20230121.pdf
Saidov Mashal Samadovich, Vafoeva Zarnigor. Features of Strategic Alliances in the Global
Economy // American journal of economics and business management. ISSN: 2576-5973 Vol. 6, No. 1,
2023.
file:///C:/Users/user/Downloads/1896-Article%20Text-3399-3664-10-20230121.pdf
Saidov Mashal Samadovich. CHALLENGES AND SOLUTIONS OF FORMATION OF COMPETITIVE
ENVIRONMENT IN REGULATION OF NATURAL MONOPOLIES // International Journal of Advanced
Research
in
ISSN:
2278-6244
IT
and
Engineering
Impact
Factor:
7.436.
https://garph.co.uk/IJARIE/Nov2021/G-6.pdf
Sidov Mashal Samadovich, Shodmonov Beknur Olimjonovich. Organization of Control and
Evaluation of Effectiveness in International Companies // American journal of economics and business
management ISSN: 2576-5973 Vol. 6, No. 1, 2023.
file:///C:/Users/user/Downloads/1898-
Article%20Text-3401-3666-10-20230121.pdf
Yang Z. et al. (2019) Comprehensive evaluation and scenario simulation for the water resources
carrying capacity in Xi'an city, China //Journal of environmental management.
–Т
., 230.
–
С
. 221-233.
Амиров Л.Ф. (2019) Ўзбекистон Республикасида ер ва сув ресурсларидан фойдаланишни
бошқариш // “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 5, senty
abr-oktyabr.
Қарор
(2023) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 1 апрелдаги “Сув
ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш бўйича кечиктириб бўлмайдиган чора
-
тадбирлар тўғрисида” ПҚ
-107
сонли қарори.
Пулатов Я.Э.
(2004)
Реализация принципов интегрированного управления водными
ресурсами в странах Центральной Азии и Кавказа. ГВП ЦАК.
-
Алмата,
-
Б
.90-104.
Саидов Машъал Самадович Электр энергетика соҳасини бошқаришда хориж
тажрибасидан фойдаланиш йўллари // Иқтисодиёт ва таълим, 2021
йил, 6
-
сон.
https://cedr.tsue.uz/index.php/journal/article/view/279/330
Фомина Валентина Фёдоровна (2010) Эффективность использования водных ресурсов в
регионах Северо
-
Западного федерального округа в свете Водной стратегии // Экономические и
социальные перемены: факты, тенденции, прогноз. №3.
Шохўжаева З.С. (2021) Сув ресурсларини бошқаришда инновацион усуллардан самарали
фойдаланиш // Инновацион технологиялар/Innovative technologies. Махсус сон.