Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
26
INSON OMILINING “INSON-TRANSPORT-ISHLAB CHIQARISH MUHIT”
TIZIMINING XAVFSIZLIGIGA TA’SIRI
Aliyev Obidjon Tuychiyevich
Toshkent davlat transport universiteti
ORCID: 0009-0004-0364-2612
Erxonboyev Nodirbek Abdunosir oʻgʻli
Toshkent davlat transport universiteti
ORCID: 0009-0000-0797-2572
Annotatsiya.
Maqolada inson omilining transport tizimlariga ta’siri koʻrib chiqiladi. Inson
xatti-harakatlari muhandislik tizimining muvaffaqiyatida hal qiluvchi rol oʻynashi isbotlangan.
Shuning uchun loyihalash bosqichida odatiy inson xatti-harakati alohida e’tiborga olinishi
muhimdir. Transport tizimlarini loyihalashda inson xatti-harakatlarining bir nechta variantlari
taklif etiladi.
Kalit soʻzlar:
inson omili, transport tizimlari, baxtsiz hodisalar, relsdan chiqishlar, avariya,
jarohatlar, xatolar.
ВЛИЯНИЕ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО ФАКТОРА НА БЕЗОПАСНОСТЬ СИСТЕМЫ
«ЧЕЛОВЕК-ТРАНСПОРТ-ПРОИЗВОДСТВЕННАЯ СРЕДА»
Алиев Обиджон Туйчиевич
Ташкентский государственный транспортный университет
Эрхoнбоев Нодирбек Абдуносир угли
Ташкентский государственный транспортный университет
Аннотация.
В статье рассматривается влияние человеческого фактора на
транспортные системы. Доказано, что поведение человека играет решающую роль в
успехе инженерной системы. Поэтому важно, чтобы на этапе проектирования
учитывалось нормальное человеческое поведение. При проектировании транспортных
систем предлагается несколько вариантов поведения человека.
Ключевые слова:
человеческий фактор, транспортные системы, аварии, сходы с
рельсов, аварии, травмы, ошибки.
INFLUENCE OF THE HUMAN FACTOR ON THE SAFETY OF THE “HUMAN-TRANSPORT-
PRODUCTION ENVIRONMENT” SYSTEM
Aliyev Obidjon Tuychiyevich
Tashkent State Transport University
Erhonboev Nodirbek Abdunosir ugli
Tashkent State Transport University
Annotation.
The article examines the influence of the human factor on transport systems.
Human behavior has been proven to play a critical role in the success of an engineering system.
Therefore, it is important that normal human behavior is taken into account during the design
phase. Several options for human behavior are proposed in the design of transportation systems.
Keywords:
human factors, transport systems, accidents, derailments, accidents, injuries,
errors.
UO‘K: 331.45
V SON - MAY, 2024
26-31
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
27
Kirish.
Har yili butun dunyoda samolyotlar, kemalar, poyezdlar va avtomobillar kabi transport
tizimlarini rivojlantirish, ishlab chiqarish va ulardan foydalanish uchun milliardlab dollar
sarflanadi. Ularning ishlashi davomida har yili turli xil baxtsiz hodisalar va avariyalar tufayli
minglab odamlar halok boʻladi. Misol uchun, Qoʻshma Shtatlarda har yili birgina avtomobil
yoʻllaridagi avtohalokatlar natijasida 42 000 ga yaqin oʻlim sodir boʻladi (Report, 1999). 1994
yilda Qoʻshma Shtatlar iqtisodiyotiga yoʻl-transport hodisalarining umumiy qiymati taxminan
150 milliard dollarga baholangan (Hall, 1998; Алиев, Разиков, 2019).
Adabiyotlar sharhi
Aytish kerakki, transport hodisalarining 70-90 foizi u yoki bu darajada inson xatosi
oqibatidir (Report, 1999). Bundan tashqari, barcha transport turlarida sodir boʻlayotgan yoʻl-
transport hodisalarining aksariyat qismiga inson xatolari katta hissa qoʻshishini qoʻshimcha
qilish mumkin. Misol uchun, Milliy Aeronavtika va Koinot Boshqarmasi (NASA) tomonidan
oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, aviatsiya halokatlarining 70% dan ortigʻi maʻlum darajada inson
xatosi bilan bogʻliq boʻlgan va Britaniya tadqiqotiga koʻra, toʻrtta asosiy yoʻlda sodir boʻlgan
temir yoʻl halokatlarining taxminan 70%. 1990 va 1997 yillar oraligʻidagi chiziqlar inson xatosi
natijasidir (Helmreich, 1997; Andersen, 1999).
Inson omillari tarixi 1958 yilga borib taqalsada, transport tizimlarida inson omillari
boʻyicha jiddiy tadqiqotlar boshlanishi 1980-yillarning oxiriga toʻgʻri keladi.
Iqtisodiyot sohasidagi amerikalik olimlar Smith (1989) va Carayon (2009), Smith, Karsh,
Carayon va Conway (2003), Carayon va Smith (2000) va Carayon (2006) mehnatni muhofaza
qilish tizimini beshta oʻzaro ta’sir qiluvchi komponentdan iborat deb tasavvur qildilar:
ishchilar, vazifalar, texnologiya, ish muhiti va tashkilot (korporativ jarayonlar).
Komponentlarning har biri ishchilarning xavfsizligi va sogʻligiga xavf tugʻdirishi taxmin
qilingan; masalan, ish muhiti xavfli boʻlgan va ishchilar xavfli amaliyotlar bilan shugʻullangan.
Ushbu xavflarni yaxshilash uchun har bir komponent bilan ishlash orqali nazorat qilish
mumkin. Bundan tashqari, turli komponentlar oʻrtasidagi oʻzaro ta’sirlar tufayli xavfsizlik va
sogʻliq uchun xavflar mavjud edi; masalan, tashkiliy komponentning ishchilarni yangi
materiallar bilan bogʻliq xavflar toʻgʻrisida xabardor qilmasligi yoki ishchilarni oʻz vaqtida xavf-
xatarlar haqida tashkilotni xabardor qilmasligi. Smith, Carayon va Karsh (2000), Smith, Karsh,
Carayon va Conway (2003) va Smith va Carayon (2000) ish tizimining har bir komponentining
turli xavf-xatarlari va tizim komponentlari oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirlar bilan bogʻliq boʻlgan baʼzi
xavflarni muhokama qildilar. Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, masalaning mohiyati shundan
iboratki, komponent ichida va tarkibiy qismlarning oʻzaro taʻsiridan kelib chiqadigan xavflar
haqida bilish va ularni bosqichma-bosqich bartaraf etish kerak.
Tadqiqot metodologiyasi
Tadqiqot ishini bajarishda kuzatish, ma’lumotlarni yig‘ish, umumlashtirish, taqqoslash,
mahalliy va xorijiy olimlarning inson omilining ishlab chiqarish va transportdan foydalanish
faoliyatidagi iqtisodiy qarashlari, sohadagi muammolar va ularning yechimlari bo‘yicha
izlanishlari hamda sohaga doir qonuniy va me’yoriy-huquqiy hujjatlar o‘rganilib, xulosa va
takliflar ishlab chiqildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Transport tizimlarida inson omillari bilan bogʻliq faktlar va raqamlar.
1990-yilda dunyo boʻylab yoʻl-transport hodisalarida taxminan 1 million kishi halok
boʻlgan va 40 millionga yaqin kishi yoʻl-transport hodisalarida jarohatlangan; 2020 yilga kelib,
Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti prognozlariga koʻra, baxtsiz hodisalarda oʻlim koʻrsatkichi
taxminan 2,3 million kishiga yetadi (Dhillon, 2007).
Har yili dunyo boʻylab 1,6 milliarddan ortiq yoʻlovchi havo transportida sayohat qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
28
Dunyo boʻylab inson omillari bilan bogʻliq ma’lumotlarni toʻplaydigan koʻplab tashkilotlar
mavjud.
Bu erda transport tizimlarida ishonchlilik va inson xatosi haqida maʻlumot olishda bevosita
yoki bilvosita yordam berishi mumkin boʻlgan ba’zi tashkilotlar:
The Nautical Institute
202 Lambeth Road
London, U.K.
Transportation Safety Board of Canada
330 Spark Street
Ottawa, Ontario, Canada.
U.S. Coast Guard
2100 Second Street, SW
Washington, D.C., USA.
National Research Council
2101 Constitution Avenue, NW
Washington, D.C. USA
Marine Directorate
Department of Transport
76 Marsham Street
London, U.K.
Federal Railroad Administration
4601 N. Fairfax Drive, Suite 1100,
Arlington, Virginia, USA.
International Civil Aviation Organization
999 University Street, Montreal, Quebec, Canada
Civil Aviation Safety Authority,
North Bourne Avenue and Barry Drive Intersection,
Canberra, Australia.
Airplane Safety Engineering Department,
Boeing Commercial Airline Group,
The Boeing Company,
7755E. Marginal Way South,
Seattle, Washington, USA.
Hisob-kitoblarga koʻra, butun dunyo boʻylab yoʻl-transport hodisalarining yillik
xarajatlari 500 milliard dollardan oshadi.
Britaniya Himoya va Tovon klubi tadqiqotiga koʻra, inson xatosi dengiz sanoatiga yiliga
541 million dollarga tushadi.
2004 yilda Qoʻshma Shtatlardagi temir yoʻl uchastkalarida sodir boʻlgan baxtsiz
hodisalarning 53% (poezdlarni kesib oʻtishdagi baxtsiz hodisalar bundan mustasno) inson
xatosi tufayli sodir boʻlgan (Dhillon, 2007).
1996-1998 yillar uchun. rivojlanayotgan beshta davlatda: Tailand, Nepal, Hindiston,
Zimbabve va Tanzaniyada avtobuslarning 70% dan ortigʻi haydovchi xatosi tufayli sodir
boʻlgan.
Boeing tadqiqotiga koʻra, butun dunyo boʻylab aviatsiya hodisalarining 73% dan
koʻprogʻiga ekipajning qobiliyatsizligi sabab boʻlgan.
Dengizdagi baxtsiz hodisalarning 80% dan ortigʻi insoniy va tashkiliy omillar bilan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
29
bogʻliq yoki bogʻliqdir.
Texnik xizmat koʻrsatish va tekshirish yirik aviatsiya hodisalarining 12% ga sabab
boʻlgan.
Norvegiyada 1970 yildan 1998 yilgacha boʻlgan davrda oʻlim yoki jarohatlarga olib
kelgan 13 ta temir yoʻl avariyalarining taxminan 62 foizi inson xatosi natijasida sodir boʻlgan.
Hindistonda har yili 400 dan ortiq temir yoʻl avariyalari roʻy beradi va bu baxtsiz
hodisalarning taxminan 66% toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita inson xatosi bilan bogʻliq.
Amerika Qoʻshma Shtatlari avtomobil yoʻllari sanoatida har yili yuk mashinalari bilan
bogʻliq mexanik nosozliklarga qaraganda inson xatosi tez-tez tilga olinadi, bu taxminan 5000
kishining oʻlimiga olib keladi.
Avtomobil va yuk mashinalarining toʻqnashuvini oʻrganish shuni koʻrsatdiki, bu
halokatlarning aksariyati yuk mashinasi haydovchisi yoki yengil avtomobil haydovchisi
tomonidan sodir etilgan inson xatosi tufayli sodir boʻlgan.
1983–1996 yillar uchun. Umumiy aviatsiyada 29 798 avariya, 371 yirik aviahalokat va 1
735 shahar atrofidagi aviatsiya avariyalari sodir boʻldi. Ushbu samolyot avariyalarini oʻrganish
shuni koʻrsatdiki, uchuvchi xatosi umumiy aviatsiya avariyalarining 85%, yirik
aviahalokatlarning 38% va shaharlararo va havo taksilarining 74% avariyalarining ehtimoliy
sababidir (Dhillon, 2007)da chop etilgan tadqiqotga koʻra, 1990-1996 yillar oraligʻida sodir
boʻlgan yirik aviahalokatlarning 34% ga uchuvchi xatosi sabab boʻlgan.
Britaniya P&K klubi tomonidan 15 yil davomida olib borilgan barcha toifadagi tijorat
kemalari ishtirokidagi 6 091 ta yirik qurbonlar (ya’ni 100 000 AQSh dollaridan ortiq) boʻyicha
oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, da’volarning 62 foizi inson xatosi bilan bogʻliq.
Tanker halokatlarining 84-88% ga inson xatosi sabab boʻladi.
Buyuk Britaniya fuqaro aviatsiyasi ma’muriyatining qonuniy hisobotlar bazasidan
olingan ma’lumotlarni oʻrganish shuni koʻrsatdiki, 1990 va 2000 yillar oraligʻida bir million
parvozga texnik xizmat koʻrsatishdagi xatolar soni deyarli ikki baravar koʻpaygan.
1979-yilda texnik xizmat koʻrsatuvchi xodimlar tomonidan texnik xizmat koʻrsatish
qoidalariga rioya qilmaslik tufayli DC-10 samolyotining halokatida 272 kishi halok boʻldi
(Dhillon, 2007).
1-rasm. Inson omilining asosiy maqsadlari
Shu munosabat bilan shoshilinch savol tugʻiladi: inson omili bilan bogʻliq xatolar sonini
kamaytirish mumkinmi? Biz buni bitta tadqiqotda aniqlashning iloji yoʻqligini tushunamiz,
chunki bu jarayon murakkab tarzda davom etishi kerak. Shuning uchun tadqiqotimiz boshida
biz inson omilining ob’ektiv toifalarini aniqlashga harakat qildik.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
30
Inson omillarining koʻplab maqsadlari mavjud. 1-rasmda koʻrsatilganidek, ularni toʻrt
toifaga boʻlish mumkin.I toifadagi maqsadlar (ya’ni, asosiy operatsion maqsadlar) xatolarni
kamaytirish, xavfsizlikni oshirish va tizim ish faoliyatini yaxshilash bilan bogʻliq.
II toifadagi maqsadlar (ya’ni, ishonchlilik va barqarorlikka ta’sir qiluvchi maqsadlar)
ishonchlilikni oshirish, texnik xizmat koʻrsatishni yaxshilash, oʻqitish talablarini yaxshilash va
mehnat talablarini kamaytirish bilan bogʻliq.
III toifadagi maqsadlar (ya’ni, ishchilar va operatorlarga ta’sir qiluvchi maqsadlar)
ishchilar uchun foydalanish qulayligi va maqbulligi, ish muhitini yaxshilash bilan bogʻliq;
charchoqni, jismoniy zoʻriqishni, charchoqni va monotonlikni kamaytirish; va estetik
koʻrinishni yaxshilash.
Nihoyat, IV toifa maqsadlari (ya’ni, turli maqsadlar) ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish, vaqt va asbob-uskunalarning isrof qilinishini kamaytirish kabi masalalarni hal qiladi.
Xulosa va takliflar.
Boshqa har qanday muhandislik tizimida boʻlgani kabi, transport tizimlari ham inson
xatosiga duchor boʻladi.
Oʻtmish tajribasi shuni koʻrsatadiki, muhandislik tizimining muvaffaqiyatida inson xatti-
harakati hal qiluvchi rol oʻynaydi. Shuning uchun dizayn bosqichida odatiy inson xatti-harakati
alohida e’tibor bilan e’tiborga olinishi muhimdir. Va buning uchun sizga kerak boʻladi:
Insonning xususiyatlarini va ishlab chiqilgan transport tizimlarini solishtirish kerak.
Dizaynning dastlabki bosqichida odamning odatiy xatti-harakati juda ehtiyotkorlik bilan
koʻrib chiqiladi.
Transport tizimlarini loyihalashning har bir bosqichida kompyuter modellashtirish va
moslashuvchan oʻqitish tizimlaridan foydalangan holda inson operatorining ishonchliligi va
xatolarini tahlil qilish kerak.
Transport tizimlari odamlarga moslashishi va odamlarni haddan tashqari ruhiy va (yoki)
jismoniy stressga duchor qilmasligi kerak.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Andersen, T., (1999) Human Reliability and Railway Safety, Proceedings of the 16th
European safety, Reliability, and Data Association (ESREDA) Seminar on Safety and Reliability in
Transport, pp. 1-12.
Carayon, P. (2006) Human factors of complex sociotechnical systems. Applied Ergonomics
37, 525–535
Carayon, P., Smith, M.J. (2000) Work organization and ergonomics. Applied Ergonomics 31,
649–662.
Dhillon B.S. (2007) Human reliability and error in transportation systems. Springer-Verlag
London limited, pp. 190.
Hall, J., (1998) Keynote Address, The American Tracking Associations Foundation
Conference on Highway Accidents Litigation, September. Available from the National
Transportation Safety Board, Washington, D.C.
Helmreich, R.L., (1997) Managing Human Error in Aviation, Scientific American, May, pp.
62-67.
Report (1999) No. 99-4, Human-Centered Systems: The Next Challenge in Transportation,
United States Department of Transportation, Washington, D.C., June.
Smith, M.J., (1989) Carayon-Sainfort, P.: A balance theory of job design and for stress
reduction. International Journal of Industrial Ergonomics 4, 67–79.
Smith, M.J., Carayon, P. (1995) : New technology, automation, and work organization: Stress
problems and improved technology implementation strategies. The International Journal of
Human Factors in Manufacturing 5(1), 99– 116
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
31
Smith, M.J., Carayon, P. (2009) Controlling Occupational Safety and Health Hazards. In:
Tetrick, L.E., Quick, J.C. (eds.) Handbook of Occupational Health Psychology. American Psycho-
logical Association, Washington (in press,)
Smith, M.J., Karsh, B.-T., Carayon, P., Conway, F.T. (2003) Controlling Occupational Safety
and Health Hazards. In: Quick, J.C., Tetrick, L.E. (eds.) Handbook of Occupational Health
Psychology, pp. 35–68. American Psychological Association, Washington
Алиев О.Т., Разиков Р.С. (2019) Эффективность использования системы КСОТ-П на
предприятиях АО «Узбекистон темир йуллари» / Научные труды республиканской научно
- технической конференции с участием зарубежных ученых “Ресурсосберегающие
технологии на железнодорожном транспорте” (18-19 декабря 2018 г.) Коллектив
авторов / Под ред. проф. А.И.Адилходжаева. - Ташкент: ТашИИТ, – C. 30-31.
Асташкина, Л.А., Алиев, О.Т., Есмагулова, О.М. (2017) Стратегия обеспечения
безопасности и надежности перевозочного процесса на железнодорожном транспорте /
Л.А. Асташкина, О.Т. Алиев, О.М. Есмагулова // Проблемы безопасности российского
общества. Научно – практический журнал, Москва. №4. – С. 91-95.
