Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
49
O‘ZB
EKISTON EKSPORT SALOHIYATIDAN SAMARALI FOYDALANISHDA
KICHIK BIZNESNING AHAMIYATINI OSHIRISH YO‘LLARI
Eshqulova Nasiba
Normo’minovna
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti
ORCID: 0009-0008-4177-4084
Annotatsiya.
Maqolada mamlakatning iqtisodiy o‘sishi
da hamda barqarorlikka erishsishida
tashqi savdo, eksport tarkibi va diversifikatsiyasini oshirishda kichik biznes subye
ktlarining o‘rni,
ularning mamlakat eksportidagi ulushi tahlil qilingan. Shuningdek, kichik biznes hamda xususiy
tadbirkorlik subyektlarining eksport salohiyatidan samarali foydalanish hamda eksport
diversifikatsiyasini oshirishdagi mavjud muammolar va ula
rni bartaraf etish bo‘yicha ilmiy
asoslangan amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar
:
iqtisodiy o‘sish, tashqi savd
o, eksport, diversifikatsiya, kichik biznes, eksportni
qo‘llab
-quvvatlash.
ПУТИ ПОВЫШЕНИЯ РОЛИ МАЛОГО БИЗНЕСА В ЭФФЕКТИВНОМ ИСПОЛЬЗОВАНИИ
ЭКСПОРТНОГО ПОТЕНЦИАЛА УЗБЕКИСТАНА
Эшкулова Насиба Нормуминована
Термезский
университет экономики и сервиса
Аннотация:
В статье анализируется роль малого бизнеса и субъектов частного
предпринимательства в развитии внешней торговли, её диверсификации и обеспечении
стабильного экономического роста страны, На основе анализа разработаны научно
обоснованные практические предложения и рекомендации по устранению существующих
проблем в эффективном использовании потенциала малого бизнеса в развитии экспорта.
Ключевые слова:
экономический рост, внешняя торговля, экспорт, диверсификация
торговли, малый бизнес, поддержка экспорта.
WAYS TO INCREASE THE ROLE OF SMALL BUSINESS IN THE EFFECTIVE
UTILISATION OF UZBEKISTAN'S EXPORT POTENTIAL
Eshkulova Nasiba Normo’minovna
Termez University of Economics and Service
Abstract.
The article analyses the role of small business and private entrepreneurship in the
development of foreign trade, its diversification and ensuring stable economic growth of the
country. On the basis of the analysis scientifically substantiated practical proposals and
recommendations to eliminate existing problems in the effective use of the potential of small
business in the development of export are developed.
Keywords:
economic growth, foreign trade, export, trade diversification, small business,
export support.
UO
‘
K: 339.56.055
VI SON
—
IYUN, 2024
49-59
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
50
Kirish.
Xalqaro iqtisodiy aloqalar mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi va barqarorligi uchun
muhim ahamiyat kasb etib, mamlak
at iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Jahon
tajribasidan bizga ma‘lumki, hozirgi kunda mamlakat iqtisodiy barqarorligini taʼminlashning
asosiy omillaridan biri tashqi savdo xususan, eksport salohiyati va eksport diversifikatsiyasi
hamda bu
orqali mamlakatda tez fursatlarda iqtisodiy o‘sishga erishish mumkinligini yaqqol
koʻrishimiz mumkin.
Eksport diversifikatsiyasi hamda uning salohiyatini oshirish mamlakatning eksport
qiladigan tovar va xizmatlar assortimentini kengaytirishni anglatadi. Bu jarayon orqali bitta yoki
bir nechta asosiy eksport tovarlariga qaramlik kamayib, yuqori texnologiyalar va innovatsiyalar
kirib keladi. Shuningdek, mamlakatda milliy valyuta zaxiralari oshadi, milliy iqtisodiyotga
qo‘shimcha resurslar taqdim etiladi, ko‘plab ish o‘rinlari yaratiladi, mamlakat o‘zida mavjud
bo‘lmagan resurslar va xom ashyo bilan ta‘minlanadi, bu e
sa umumiy ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi. Eksport daromadlari import xarajatlarini qoplab, savdo balansini
ijobiy holatda ushlab turish bilan birga, xalqaro bozor talablariga moslashish orqali narxlarni
optimallashtiradi.
Yurtimizda so‘nggi yill
arda tashqi savdo diversifikatsiyasi, xususan, eksport faoliyatini olib
boruvchi kichik biznes hamda xususiy tadbirkorlik subyektlarini davlat tomonidan qo‘llab
-
quvvatlash va rag‘batlantirishga doimiy e‘tibor qaratilib, ularning eksport salohiyatini yanada
kengaytirish, zamonaviy, chet el bozorlarida raqobatdosh mahsulot ishlab chiqarishni
ko‘paytirish va uni eksportga chiqarishda zarur huquqiy, moliyaviy va tashkiliy yordam
ko‘rsatish maqsadida bir qator vazifalar amalga oshirilmoqda. Bu orqali ushbu yoʻna
lishda
bajarilayotgan keng
koʻlamli ishlar, ilgʻor hamda zamonaviy texnologiyalarni jalb etishga
qaratilgan chora-tadbirlar ushbu sohani yangi bosqichga olib chiqmoqda.
Bular jumlasiga, 2022-
2026 yillarga mo‘ljallangan “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
st
rategiyasi”dagi 28
-maqsadida
eksportchi korxonalar faoliyatini qo‘llab
-quvvatlash tizimini
faol davom ettirish orqali respublika eksport salohiyatini oshirish, mavjud imkoniyatlarni to‘liq
ishga solgan holda mahalliy sanoat tarmoqlari eksport salohiyatini yanada rivojlantirish, xususiy
sektorning eksportdagi ulushini 60 foizga yetkazish, eksportchi korxonalarga ko‘rsatilayotgan
tashkiliy va moliyaviy yordam berish tizimini takomillashtirish maqsad qilingan.
Shuningdek, eksport tarkibida tayyor va yarim tayyor mahsulotlar hajmini 3,3 baravar
ko‘paytirib, mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni
xorijiy davlatlarga chiqarishda ko‘maklashish tizimini takomillashtirish hisobiga eksportchi
korxonalar sonini hozirgi 6 500 tadan 15 000 taga, tovarlarning eksport geografiyasini 115 tadan
150 taga yetkazish haqida ta’kidlangan bo‘lsa, 29
-maqsadida tadbirkorlik faoliyatini tashkil
qilish va doimiy daromad manbalarini shakllantirish uchun sharoitlar yaratish, xususiy
sektorning Yalpi ichki mahsulotdagi ulushini 80 foizga va eksportdagi ulushini 60 foizga
yetkazish haqida ta’kidlangan (Farmon, 2022).
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024 yil 26
-
fevraldagi “Mamlakatimizda
raqamlashtirish sohasidagi xizmatlar eksportini rivoj
lantirishga doir qo‘shimcha
chora-tadbirlar
to‘g‘risida” 87
-sonli qarorida esa, raqamli texnologiyalar sohasida faoliyat yurituvchi
korxonalarning jahon bozorlariga chiqish imkoniyatlarini yanada kengaytirish, raqamli
texnologiyalarni qo‘llagan holda xizma
tlar eksport faoliyatini olib boruvchi xorijiy
kompaniyalarni mamlakatimizga keng jalb etish, mahalliy bozor uchun IT (texnologik park) -
xizmatlar ko‘rsatish sohasida faoliyat yurituvchi korxonalarni xalqaro IT
-bozorga olib chiqish,
ularning eksport faoli
yatini qo‘llab
-quvvatlash, shuningdek, IT-
park rezidenti bo‘lgan
tashkilotlarga eksport jarayonlarini tashkil etish yo‘nalishlarida IT
-park tomonidan bepul
maslahat (eksport mentoring) xizmatlari ko‘rsatishi to‘g’risidagi vazifalar belgilangan (
Qaror,
2024)
.
O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2024 yil 26-
fevraldagi “Mamlakatimizda
raqamlashtirish sohasidagi xizmatlar eksportini rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora
-tadbirlar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
51
to‘g‘risida” 87
-sonli qarorida esa, raqamli texnologiyalar sohasida faoliyat yurituvchi
korxonalarning jahon bozorlariga chiqish imkoniyatlarini yanada kengaytirish, raqamli
texnologiyalarni qo‘llagan holda xizmatlar eksport faoliyatini olib boruvchi xorijiy
kompaniyalarni mamlakatimizga keng jalb etish, mahalliy bozor uchun IT (texnologik park) -
xizmatlar k
o‘rsatish sohasida faoliyat yurituvchi korxonalarni xalqaro IT
-bozorga olib chiqish,
ularning eksport faoliyatini qo‘llab
-quvvatlash, shuningdek, IT-
park rezidenti bo‘lgan
tashkilotlarga eksport jarayonlarini tashkil etish yo‘nal
ishlarida IT-park tomonidan bepul
maslahat (eksport mentoring) xizmatlari ko‘rsatishi to‘g’risidagi vazifalar belgilangan (
Qaror,
2024)
.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024
-yil 21-
fevraldagi “O‘zbekiston
–
2030” strategiyasini “Yoshlar
va biznesni qo‘llab
-quvvat
lash yili”da amalga oshirishga oid
davlat dasturi to‘g‘risida”gi 37
-sonli qarorida
yoshlar o‘rtasida IT sohasini yanada
ommalashtirish hamda sohada xizmatlar eksportini oshirish to’g’risida, 2030
-yilga qadar
iqtisodiyot hajmini 2 barobar oshirib, eksport h
ajmi o‘sishini 25 foiz darajasida ta’minlash,
xususan, ipak mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 1,2 barobarga, eksportni hajmini 1,5
barobarga oshirish, ipak mahsulotlarining eksportini 150 mln. AQSH dollarga yetkazish, meva-
sabzavot mahsulotlari eksport
hajmini esa kamida 2,5 mlrd. AQSH dollarga yetkazish to‘grisida
ta‘kidlangan. Shuningdek, ushbu strategiyaning 55
-maqsadida milliy iqtisodiyotning eksport
salohiyatini kuchaytirish va uning tarkibida qo‘shilgan qiymati yuqori bo‘lgan mahsulotlar
ulushini
keskin oshirish vazifasi belgilab qo’yilgan
(
Qaror, 2024)
.
Shu sababli mamlakatimiz eksportining diversifikatsiyasini ta’minlashda kichik biznesning
salohiyatini o‘rganish, ularning salohiyatini baholash, mavjud muammolarni aniq
lash va ularni
bartaraf ets
ih hamda kichik biznes subyektlarining eksportini davlat tomonidan qo‘llab
quvvatlash mexanizmini takoillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab
chiqish o‘ta dolzarb masaladir.
Adabiyotlar sharhi.
Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta‘mi
nlashda xalqaro savdo, shuningdek, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi hamda bu sohada eksport salohiyati va diversifikatsiyasini
oshirish to‘g’risida xorijiy mamlakatlarning bir qator iqtisodchilari izla
nish va tadqiqotlar olib
borishgan.
Epede va Wanglar
(2022)
rivojlanayotgan mamlakatlardagi kichik va o‘rta biznes
subyektlari uchun global qiymat zanjirlariga ulanish imkoniyatlari va muammolarini ko‘rib
chiqib, yangi yondashuvlar hamda strategiyalarni ishlab chiqqan. Tadqiqot davomida global
qiymat zanjirlari xalqaro savdo va ishlab chiqarish tarmoqlarida firmalar o‘rtasidagi
munosabatlar hamda hamkorlikni ifodalab, ilg'or texnologiyalar, innovatsiyalar, yangi xalqaro
bozorlarga kirish uchun muhim imkoniyatlar, korxonalar xalqaro standartlarga mos ravishda
malakali ishchi kuchini tayyorlash va boshqaruv qobiliyatlarini oshirish kabi imkoniyatlarga ega
bo‘lishini ta‘kidlagan. Shuningdek, global qiymat zanjirlariga kirish uchun zarur bo‘lgan
investitsiyalar va moliyaviy resurslarning yetishmasligi, xalqaro standartlar va qoidalar bilan
bog‘liq me‘yoriy talablarni bajarish qiyinligi, zamonaviy texnologiyalar, shu bilan birga
infratuzilmalarning yetishmasligi kabi muammo va to‘siqlarni aniqlashgan
.
Moen, Heggeseth va Lomelar
(2016)
esa Norvegiyadagi tadqiqotlar natijasida, motivatsiya
va xalqaro yo‘nalishning kombinatsiyasi kichik biznes subyektlarining o‘sishiga yanada
kuchliroq ta‘sir ko‘rsatishi, daromad va foyda ko‘rsatkichlarini sezilarli darajada oshirishi
mumkinligi va bu ikki omilning birgalikda mavjudligi kichik biznes subyektlarining
muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun optimal sharoit yaratadi degan xulosaga kelishgan.
Miocevic
(2021)
xalqaro bozorga chiqish strategiyalarini optimallashtirish va ularning
global raqobatbardoshligini oshir
ish uchun yangi tushunchalar va amaliy tavsiyalar berib, o‘z
tadqiqoti davomida kichik va o‘rta korxonalar uchun dinamik eksport qobiliyatlari, bozor va
mahsulot diversifikatsiyasining foydalilik ta‘sirini o‘rganadi. Ushbu
tadqiqotda dinamik eksport
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
52
kompa
niyaning eksport bo‘yicha tez va moslashuvchan qaror qabul qilish qobiliyatlari, bozor va
mahsulot diversifikatsiyasi esa kompaniyaning turli bozorlar hamda mahsulotlar bilan ishlash
qobiliyatlari ekanligi ta‘kidlanib, bula
r orqali kichik biznes va tadbirkorlik subyektlari uchun
foydalilik va barqarorlikni oshirish bilan birga, yangi mijozlarni, bozor segmentlarini qamrab
olishi, tezkor va moslashuvchan qarorlar qabul qilishi hamda xalqaro bozorda tezkor va samarali
javob be
rish imkonini berishini ta‘kidlab
o‘tgan
.
Mamlakatimizning qator olimlari, jumladan, Xursanaliyev
(2024)
, Ismanov, Qudbiyev,
Mamasolayeva
(2022)
, Qulliyev
(2024)
, Ne‘matova
(2023)
, Ikromov
(2023)
lar kichik biznes
subyektlarining mamlakat iqtisodiyotini barqarorlashtirishda eksport salohiyatini oshirish, uni
diversifikatsiyasini kengaytirish to’g’risida tadqiqotlar olib borilgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada xalqaro savdoning rivojlanishida, xususan, eksport tarkibi va diversifikatsiyasini
oshirishda kichik biznes hamda xususiy tadbirkorlik subyektlarining ahamiyati, ularning eksport
salohiyatini yanada kengaytirish bo‘yicha yetakchi mahalliy va xorijiy iqtisodchi olimlarning
tadqiqot natijal
ari, xalqaro va milliy statistika ma‘lumotlarini taqqoslash, guruhlash, iqtisodiy
tahlil va sintez, abstrakt mantiqiy tahlil hamda analitik tahlil kabi usullardan foydalanilgan.
Tadqiqot natijalari asosida sohadagi mavjud muammolarni bartaraf etish bo‘yich
a ilmiy
asoslangan takliflar va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
O‘zbekistonda 2023 yilda tashqi savdo aylanmasi 62
567,4 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.
2022-yilga nisbatan solishtirganda, 12 167,1 mln. AQSH dollariga oshib,
23,9 % ga koʻpaydi.
Tashqi savdo aylanmasi tarkibida eksport hajmi 24 426,2 mln. AQSH dollariga, import esa,
38
141,2 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Mazkur ma‘lumotlardan ko‘rinib turibdiki, 2010
-2023
yillar davomida tashqi savdo aylanmasida import haj
mi eksportga nisbatan yuqori bo‘lgan(1
-
rasm).
Tashqi savdoning salbiy saldosi ko‘pchilik mamlakatlarga, ayniqsa rivojlanayotgan
mamlakatlarga xosdir. Shu bilan birga uzoq muddatda tashqi savdoda salbiy saldoni saqlanib
turishi milliy valyuta kursining pasayishi, tashqi qarzdorlikning oshishi, mamlakat iqtisodiy
o‘sishining susayishi va ko‘plab boshqa salbiy ta‘sirlar sababchisi bo‘ladi. Bu bilan ushbu
muammoni importni cheklash orqali bartaraf etib bo‘lmaydi. Iqtisodiy adabiyotlarda mazkur
sharoitda importni cheklash emas, aksincha eksportni rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar
ishlab chiqish uchun tavsiyalar berilgan. O‘z navbatida eksportning kengaytirishga uning
diversifikatsiyasi muhim ahamiyatga ega ekanligi qayd etiladi (
Eshqulova, 2023)
. Eksport
diversifikatsiyasi nafaqat uning barqarorligini ta’minlaydi, balkim uning tarkibida yangi tovarlar
paydo bo‘lishi orqali yangi imkoniyatlar aniqlanadi (Отамуродов
, 2022). Aniqlangan
imkoniyatlar asosida mamlakatlar eksportini ko‘paytirishga
erishiladi. Tashqi bozor
konyunkturasi o‘zgaruvchan, shu sababli tashqi bozorda raqobatbardoshlikni yo‘qotmaslik
uchun uning tarkibini yangilab borish muhimdir.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar davomida eksport diversifikatsiyasini
ta’minlashga alohida e’tibor berilmoqda.
O‘zbekistonda eksport mahsulotlari diversifikatsiyasi, eksport qilinadigan tovarlar
miqdori, uning turlari va geografiyasini ko‘paytir
ish maqsadida mamlakatdagi eksportyorlar
soni 7255 taga yetib, ular tomonidan 16 169,6 mln. AQSH dollari (nomonetar oltindan tashqari)
qiymatidagi tovar va xizmatlar eksport qilindi. Bu 2022-yilning mos davriga nisbatan 4,5 % ga
oshib, eksport tarkibida tovarlar ulushi 78,8 % ni, xizmatlar esa 21,2 % ni tashkil etgan. XSST
bo‘yicha
tovarlar eksporti tarkibida nomonetar oltin (33,4%), sanoat tovarlari (16,6%), oziq-
ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar (7,3%), kimyoviy vositalar va shunga
oʻxshash mahsulotla
r
(5.4%), mashinalar va transport asbob-
uskunalari (5,3%) va mineral yoqilgʻi, yogʻlash moylari
va shunga oʻxshash materiallar (3,9%) hissasiga toʻgʻri kelmoqda.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
53
1-rasm. Tashqi savdo aylanmasi.
(mln. AQSH doll.)
15
Rivojlangan mamlakatlardagi YAIMning 70 foizga yaqini, eksportning esa qariyb 40 foizga
yaqini kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subʼektlari hissasiga toʼgʼri kelmoqda. Gʼarbiy
Yevropa mamlakatlarida xususiy sektorda faoliyat yuritayotgan korxonalarning 90,9 foizi kichik
biznes va xususiy t
adbirkorlik subyektlari hisoblanadi. Bularda eng ko‘p hissa qurilish va savdo
(90 %), xizmatlar sohasi (67%) va sanoat sohasi (50%) ga toʼgʼri kelmoqda
16
.
O‘zbekiston ham jahon xo‘jaligi va xalqaro mehnat taqsimotida o‘zining asosiy o‘rnini
egallash, milliy iqtisodiyotimizni rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqib, tez fursatlarda
iqtisodiy o‘sishga erishishni maqsad qilgan. Bu maqsadni amalga oshirishdagi muhim
vazifalardan biri tashqi iqtisodiy munosabatlar, tashqi savdo, xususan eksport
diversifikatsiyasini kengaytirish hisoblanadi. Bu sohada kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyektlarining eksport salohiyatini yanada kengaytirish, ularga zamonaviy hamda chet el
bozorlarida raqobatdosh mahsulot ishlab chiqarishni ko‘p
aytirish, keng assortimentli mahsulot
va xizmatlar yaratishda alohida e’tibor qaratilib, bir qator ijobiy natijalarga erishdi. Eksport
salohiyatini oshirishda, chet el bozorlarida raqobatbardosh, keng assortimentli mahsulot va
xizmatlarni yaratishda, uning tarkibi va geografiyasini kengaytirishda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyektlarining o‘rni kattadir.
2023-yilda kichik tadbirkorlik subyektlarining asosiy tarmoqlardagi ulushi
qishloq, o‘rmon
va baliqchilik xo‘jaligi (
94,8 %), chakana savdo (83,8%), qurilish (74,7 %), xizmatlar sohasi (47,7
%) va sanoat (26,9
%) hissasiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa,
YAIM tarkibida esa kichik tadbirkorlik
subyektlarining ulushi 51,2 % ni tashkil qilib,
iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha eng yuqori ulushi
qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi
(95,6 %), qurilish (77,0 %), xizmatlar sohasi (40,4 %) va
sanoat (21,4 %) tarmoqlari egallagan
(2-rasm).
15
Oʼzbekist
on Respublikasi Statisti
ka qo‘mitasi ochiq maʼlumotlari /
16
Entrepreneurship and small and medium-sized enterprises. An official website of the European Union
//https://ec.europa.eu/growth/smes/sme-definition_en
12805
14795
13455,4
14298,5
13532
12499,6
12078,212534
13990,4
17458,6
15102,3
16662,7
19309,1
24426,2
24972,1
28770,4
26163
28016,7
26443,4
24404,4
23338,8 24207,3
27099,5
34080,7
29383,7
32194,2 30767,8
38141,2
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
40000
45000
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
eksport
import
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
54
2-rasm. Kichik tadbirkorlik subyektlarining asosiy tarmoqlardagi ulushi (% da)
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining tashqi savdo aylanmasi 2023-yilda
26,4 mlrd AQSH dollarini tashkil etgan. 2023- yilda kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan
amalga oshirilgan mahsulot (ishlar va xizmatlar) eksporti hajmi 7092,1 mlrd. AQSH dollarni,
ya’ni umumiy eksport hajmining
29,0 foizini, import hajmi esa 19 349,5 mlrd. AQSH dollarini
tashkil etib, jami import hajmining ning 50,7 foizini tashkil etdi. Afsusku, bu sohada ham tashqi
savdoda salbiy savdo balansi (19 342,4 mlrd. AQSH dollari) qayd etilmoqda (2-rasm).
2-rasm. Kichik tadbirkorlik subyektlarining tashqi savdo
dinamikasi
(mlrd. AQSH doll.)
3,8
4,7
3,1
3,3
6,2
7,1
10,9
15
10,9
11,5
15,2
19,3
0
5
10
15
20
25
2018
2019
2020
2021
2022
2023
eksport
import
2 пер.: скользящее среднее (eksport)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
55
Kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan amalga oshirilgan mahsulot (ishlar va
xizmatlar) eksporti hajmi 2010-yil bilan solishtirganda 5 309,3 mlrd. AQSH dollarga, qariyb 4
barobarga
oshgan. Yillar kesimida qaraydigan bo‘lsak, kichik tadbirkorlik
subyektlari tomonidan
amalga oshirilgan mahsulot (ishlar va xizmatlar) eksporti umumiy eksport hajmining 2018-yilda
27,2 foizini, 2019-yilda 27 foizini, 2020-yilda 20,5 foizini, 2021 yilda 20 foizini, 2022-yilda esa
31,2 foizni tashkil qilgan (3-rasm).
3-rasm. Kichik tadbirkorlik subyektlarining mahsulotlar (ishlar va xizmatlar)
eksporti hajmi
(mlrd. AQSH doll.)
2023 yilda
mamlakat bo‘yicha jami eksport hajmida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub‘ektlarining ulushi 29 foizni tashkil qilgan. Jami
eksportda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub‘ektlarining ulushini hududlar kesimida qaraganda, eng ko‘p ulush Surxonda
ryo
viloyati (72,4
%), Farg‘ona viloyati (
68,4 %), Xorazm viloyati (64,2 %), Sirdaryo viloyati (63,4
%), Buxoro viloyati (45,9 %) va Jizzax viloyati (43,5
%) ga, eng past ko‘rsatkich esa Navoiy (
9,0
%) viloyatiga to‘g‘ri kelgan (4
-rasm).
4-rasm
.
Hududlarda kichik tadbirkorlik subyektlarining jami mahsulot
(ishlar,xizmatlar) eksportidagi ulushi (%)
1782,8
2826,2
1910,5
3752,3
3657,8
3377
3139,2
2759,3
3810,8
4714,8
3100,9
3335,2
5712,9
7092,1
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
2023
2022
2021
2020
2019
2018
2017
2016
2015
2014
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
56
Xususan, yillar kesimida olib qaraydigan bo‘lsak, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyektlarining eksport hajmi 2010 yilda 1782,8 mlrd AQSH dollarini 2023-yilda esa 7092,1
AQSH dollarini AQSH dollarini tashkil qilib, 2010 yilga nisbatan 5 309,3 mlrd so
‘
mga oshib,
qariyb to
‘
rt barobarga oshgan. Bunda eng yuqori ko
‘
rsatkichni Toshkent shahri (1197,6 mln.
AQSH doll.), Toshkent viloyati (603,8 mln. AQSH doll.
) va Farg’ona viloyatlari (
464,3 mln. AQSH
doll.
), eng quyi ko‘rsatkichni esa, Jizzax viloy
ati (75,4 mln.. AQSH doll.) hamda Navoiy viloyatlari
(58,5 mln.AQSH doll. ) qayd etmoqda. 2010 yil bilan taqqoslaganda esa, Xorazm viloyati kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining eksport hajmi 176,9 mln. AQSH dollarga oshib,
14,1 barobarga
o‘sgan (1
-jadval).
1-jadval
Kichik tadbirkorlik subyektlarining mahsulot (ishlar, xizmatlar) eksporti hajmi
mlrd.AQSH.doll.
17
№
Hududlar
2010
2015
2020
2023
O‘sish barobar
(2010-2023)
1
O‘zbekiston Respublikasi
1782,8 3377,7 3100,9 7092,1
3,97
2
Qoraqal
pog‘iston Respublikasi
11,3
27,1
78,2
93,6
8,2
3
Andijon viloyati
40,4
105
252,5
338
8,4
4
Buxoro viloyati
25,6
115
101
134,3
5,2
5
Jizzax viloyati
85,3
37,6
76,5
75,4
0,8
6
Qashqadaryo viloyati
30,9
24,4
110,7
94,6
3,06
7
Navoiy viloyati
55,8
65,9
50,3
58,5
1,04
8
Namangan viloyati
291,4
85
197,8
229,1
0,79
9
Samarqand viloyati
66,6
173,7
191,8
315,8
6,05
10 Surxondaryo viloyati
52,1
72,8
134,8
157,6
3,02
11 Sirdaryo viloyati
43,8
90,4
143,6
211,3
2,03
12 Toshkent viloyati
296,1
651,3
501,9
603,8
5,63
13
Farg‘ona viloyati
82,4
140
319
464,3
5,6
14 Xorazm viloyati
13,5
19,7
119
190,4
14,1
15 Toshkent shahri
687,5
640
578,1
1197,6
1,74
Tahlillarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, 2023 yilda Navoiy viloyatida tashqi savdo aylanmasi
1 326,6 mln. AQSH
dollariga teng bo‘ldi.
Ushbu yilda yalpi hududiy mahsulotning 26,0 foizi
(2022-yilda 25,9 %) kichik biznes subyektlari tomonidan ishlab chiqarildi. Bunda sanoat
mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 7 795,0 mlrd. soʻm (7,7 %), qishloq, oʻrmon va baliqchilik
xoʻjaliklar 18 909,8 mlrd. soʻm (96,0 %), investitsiyalar 12 461,6 mlrd. soʻm (48,2 %), qurilish
ishlari 5 312,6 mlrd. soʻm (79,1 %), chakana tovar a
ylanmasi umumiy hajmining 11 237,2 mlrd.
soʻm (93,8 %) hamda xizmatlar 6 570,8 mlrd. soʻm (57,0 %) shakllantirildi.
Shuningdek, kichik tadbirkorlik subyektlarining tashqi savdo aylanmasi 304,2 mln. AQSH
dollarini qayd etib, 58,5 mln. AQSH dollari (umumiy eksport hajmining 9,0 %) miqdorida
mahsulotlar (tovar va xizmatlar) eksport qilindi, 245,7 mln.AQSH dollari (umumiy import
hajmining 36,2 %) miqdorida mahsulotlar (tovar va xizmatlar) import qilindi
18
.
Bu sohada eng yuqori ko‘rsatkich 2018
-yilda (103,4 mln.
AQSH doll.) qayd qilingan bo‘lib,
ushbu yil bilan taqqoslaganda, kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan amalga oshirilgan
mahsulot (ishlar va xizmatlar) eksporti hajmi 44,5 mln. AQSH dollariga, ya’ni 76,7 foizga
kamaygan. Navoiy viloyatida eks
portga yo‘naltirilgan yirik sanoat zonalari mavjud bo‘lib, bular
mamlakatimiz iqtisodiyoti ruvojlanishida o‘zining katta hissasini qo‘shib kelishiga qaramasdan,
bu sohada k
ichik tadbirkorlik subyektlarining o‘rni juda orqada ekanligini tahllillarda
ko‘rish
imiz mumkin (5-rasm).
17
Oʼzbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi ochiq maʼlumotlari //(
www.stat.uz)
18
Navoiy viloyati ochiq stati
stika maʼlumotlari
//(www.navoiy.stat.uz).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
57
5-rasm
.
Navoiy viloyatida kichik tadbirkorlik subyektlarining tashqi
savdo dinamikasi
(mln. AQSH doll.)
Tahlillardan ko‘rinadiki, ushbu yo‘nalishning mamlakat taraqqiyotidagi sezilarli ta‘sir etib,
iqtisodiyotimiz uchun nihoyatda muhim bo‘lg
an aholi daromadlarini oshirishda, ishsizlikni
oldini olish va yangi ish o‘rinlari yetakchi o‘rin tutmoqda. Shu bilan b
irga bu sohada eksport
salohiyati va uning diversifikatsiyasini kengaytirish hamda sohada mavjud muammolarni
yechish yo‘llarini tadqiq qi
lish, ularning samaradorligini oshirish muhim vazifa hisoblanadi.
Xulosa va takliflar.
Tashqi savdo mamlakat
iqtisodiyoti barqarorligi uchun ko‘p jihatdan muhimdir. U iqtisodiy
o‘sish va rivojlanish, savdo balansi, bandlik, raqobatbardoshlik, texnologik i
nnovatsiyalar va
global integratsiya kabi ko‘plab sohalarda ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. Shu sababli, mamlakatlar
tashqi
savdoni rivojlantirish va diversifikatsiya qilish uchun strategik choralarni ko‘rishlari lozim. Bu
orqali milliy iqtisodiyot barqaror va samarali rivojlanishga erishishlari mumkin.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasida salbiy sa
vdo balansi qayd
etilmoqda. Bu muammoni yengish uchun, eksportning diversifikatsiyasi va uning barqarorligini
ta‘minlash muhim ahamiyatga ega. Eksport diversifikatsiyasi yangi tovarlarning paydo bo‘lishi
va yangi imkoniyatlarni aniqlashga olib keladi. Bu i
mkoniyatlar asosida mamlakatlar o‘z eksport
hajmini oshirishga erishadi.
Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining eksport salohiyatini va diversifikatsiyasini
oshirish orqali mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli hissa qo‘shib, eksport imkoniyatlarini
kengaytiradi va xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni oshiradi. Moliyaviy resurslarga oson kirish
imkoniyatini, turli geografik hududlarga eksport qili
sh risklarni kamaytiradi va barqaror o‘sishni
ta‘minlaydi.
Bizning fikrimizcha, kichik biznes va xususiy tadbi
rkorlik subʼektlari uchun eksport
jarayonlarini osonlashtirish maqsadida bojxona va soliq toʼlovlarini soddalashtirish kerak. Bu
orqali ularning xalqaro bozorlarga chiqishini yengillashtirish mumkin.
Eksportyorlar uchun moliyaviy yordam va subsidiyalar joriy etish, ayniqsa endi faoliyat
boshlagan eksportyorlar uchun maxsus kredit liniyalari tashkil qilish kerak. Bu kichik biznes va
tadbirkorlik subyektlari eksport imkoniyatlarini oshirishda yordam beradi.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
55,8
60,6
32,9
76,9
60,0
65,9
76,7
60,4
103,4
95,2
50,3
59,2
50,7
58,5
14,1
19,6
57,8
65,4
57,4
54,6
37,4
85,3
196,1
958,7
311,2
171,5
224,0
245,7
Eksport (mln.AQSH.doll)
Import (mln.AQSH.doll)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
58
Shuningdek, eksportga yo‘naltirilgan infratuzilmani,
masalan, logistika va transport
infratuzilmasini rivojlantirish, ayniqsa, tezkor va samarali transport xizmatlarini ta‘minlash, bu
orqali tovarlarning xalqaro bozorlarga chiqishini osonlashtirish mumkin.
Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining xalqaro bozorlardagi imkoniyatlarini
oshirish uchun davlat tomonidan marketing va bozor tadqiqotlari o‘tkazishi, imtiyozli kreditlar,
grantlar va moliyaviy yordam dasturlarini taqdim etish, barcha viloyatlarda tadbirkorlik palatasi
tomonidan eksportni qo‘llab
-quvvatlash markazlari tashkil etish hamda endi faoliyat
boshlamoqchi bo‘lgan tadbirkorlarga eksportga yo‘naltirilgan tadbirkorlik ta‘limi va trenin
g
dasturlarini tashkil etish lozim.
Xuddi shunday, yangi texnologiyalar va innovatsiyalarga sarmoya kiritishni
ragʼbatlantirish maqsadga muvofiq. Bu orqali ularning mahsulotlari sifatini oshirish va xalqaro
bozorlarda raqobatbardoshligini ta‘minlash mumki
n.
Xalqaro tashkilotlar va rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorlikni kuchaytirish, kichik
biznes subyektlarini
xalqaro savdo tarmoqlariga integratsiyalashuvini taʼminlash kerak. Bu
orqali kichik bizneslar xalqaro standartlarga mos mahsulotlar ishlab chiqar
ishda koʼproq
imkoniyatlarga ega boʼladilar.
Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot shiddat bilan rivojlanayotgan bir paytda kichik biznes
subyektlarining eksport faoliyatini samarali olib borishida raqamli texnologiyalarning va
elektron to‘lov tizimining o‘rni
juda muhim. Bu borada elektron tijorat platformalari (Amazon,
e-Bay, Alibaba, Taobabo, Uzum, Olcha) va B2B (Business-to-Business) tarmoqlaridan foydalanish
orqali yangi mijozlarni jalb qilish, eksport qilinadigan tovarlarni reklama qilish hamda sotish
imkoniyati, shuningdek,
O‘zbekistondan mahsulotlarni internet
-
do‘konlar orqali bojxona yuk
deklaratsiyasini to‘ldirmay eksport qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlari, autsorsing xizmatlari,
yangiliklar hamda imtiyozlar to‘grisida online ma’lumotga (masalan “UzTrade” savdo
platformasini kabi
) ega bo‘lishlari mumkin.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Anvar
o’g’li, Q. O. (2024, March). O’zbekiston respublikasining eksport salohiyatini amalga
oshirishga mo’ljallangan chora tadbirlar. In
Proceedings of International Conference on Modern
Science and Scientific Studies (Vol. 3, No. 3, pp. 59-65).
Egamgamberdievna N.S. (2023) Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida raqobat muhitini
taminlashda kichik biznes subektlari faoliyatini rivojlantirishning muhim omillari //journal of
innovations in scientific and educational research.
–
Т
. 6.
–
№. 3. –
С
. 294-300.
Epede, M. B., & Wang, D. (2022). Global value chain linkages: An integrative review of the
opportunities and challenges for SMEs in developing countries. International Business
Review, 31(5), 101993.
Farmon (2022) 28.01.2022 yildagi PF-60-son 2022-2026 yillarga
mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
Farmoni.
Miocevic, D. (2021). Dynamic exporting capabilities and SME’s profitability: Conditional
effects of market and product diversification. Journal of business research, 136, 21-32.
Moen, Ø., Heggeseth, A. G., & Lome, O. (2016). The positive effect of motivation and
international orientation on SME growth. Journal of small business management, 54(2), 659-678.
Nabiyevich I. I. (2022) Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda buxgalteriya hisobini
yuritishning o ‘ziga xos jihatlari //Barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali. Т
. 2.
–
№. 4. –
С
. 199-205.
Normoʼminovna, Eshqulova Nasiba. (2023) "O’zbe
kiston eksporti diversifikatsiyasining
yo’nalishlari."
Journal of Universal Science Research 1.12: 599-610.
Qaror (2024) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024 yil 26
-fevraldagi
“
M
amlakatimizda raqamlashtirish sohasidagi xizmatlar eksportini rivojlantirishga doir
qo‘shimcha chora
-tad
birlar to‘g‘risida”
87-sonli qarori
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
59
Qaror (2024) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024 yil 26
-fevraldagi
“
M
amlakatimizda raqamlashtirish sohasidagi xizmatlar eksportini rivojlantirishga doir
qo‘shimcha chora
-tadbirl
ar to‘g‘risida”
87-sonli qarori
Qaror (2024) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024
-yil 21-fevraldagi
“O‘zbekiston —
2030” strategiyasini “Yoshlar va biznesni qo‘llab
-
quvvatlash yili”da amalga oshirishga oid davlat
dasturi to‘g‘risida”
gi
37-sonli qarori
Tojiyeva M. M. (2023) Kichik biznesni rivojlantirishning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
hayotidagi ahamiyati //qo ‘qon universiteti xabarnomasi. –
.
–
Т
. 9.
–
С
. 126-130.
Xursanaliyev B. (2024) Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat tomonidan qo ‘
llab-
quvvatlanishida xori
jiy tajriba //Qo‘qon universiteti xabarnomasi. –
Т
. 10.
–
С
. 21-24.
Отамуродов, Шавкат. (2022)"Ўзбекистон экспорти диверсификациясининг
замонавий муаммолари."
Economics and Innovative Technologies 10.4: 355-364.
