Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
9
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASIDA
EKSPORT HAJMI DINAMIKASI
KOʻRSATKICHLARINI BAHOLASH
PhD
Abdujalilova Bibisora Baxodir qizi
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
Statistika agentligi kadrlar malakasini oshirish
va statistik tadqiqotlar instituti
ORCID: 0009-0006-7895-2978
Annotatsiya.
Ushbu tadqiqotda, tashqi iqtisodiy faoliyat koʻrsatkichlarin
ing tahlili va
yigʻilgan maʼlumotlar asosida
Respublikamizning 2010-2023-yillardagi eksport hajmi
dinamikasin
i baholandi. Dinamika qatorlarini tahlil qilishda qoʻllaniladigan: mutl
a
q oʻsish yoki
kamayish, oʻsish yoki kamayish surʼati; qoʻshimcha oʻsish
yoki
kamayish surʼati bir foizli
qoʻshimcha oʻsish yoki kamayishni mutlaq qiymatining statistik tahlil koʻrsatki
chlaridan
foydalandi. Eksport dinamika qatorlarini muntazam ravishda tahlil qilish qilish zarurati
kelajakda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan muammola
rni oldini olishga yordam beradi.
Kalit soʻzlar:
eksport hajmi dinamikasi,
eksport tarkibi, xalqaro iqtisodiy aloqalar mutlaq
qoʻshimcha oʻsish yoki kamayish, oʻsish yoki kamayish
k
oeffitsiyenti yoki surʼati.
ОЦЕНКА ПОКАЗАТЕЛЕЙ ДИНАМИКИ ОБЪЕМА ЭКСПОРТА В
РЕСПУБЛИКЕ
УЗБЕКИСТАН
PhD
Абдужалилова Бибисора Баходир кизи
Института подготовки кадров и статистических
исследований Агентства по статистике
при Президенте Республики Узбекистан
Аннотация
.
В данном исследовании на основе анализа показателей
внешнеэкономической деятельности и собранных данных оценена динамика объемов
экспорта нашей Республики в 2010
-
2023 годах. При анализе динамики используются ряды:
абсолютное увеличение или уменьшение, скорость увеличения или уменьшения; В
качестве показателя дополнительного роста или уменьшения используются
показатели статистического анализа абсолютной величины одного процента
дополнительного увеличения или уменьшения.
Необходимость регулярного анализа
рядов динамики экспорта поможет предотвратить проблемы, которые могут
возникнуть в будущем.
Ключевые слова:
динамика
объемов экспорта, структура экспорта,
международные экономические отношения, абсолютный дополнительный прирост или
снижение, коэффициент или скорость роста или снижения.
UO
‘
K: 311.13
IX SON - SENTYABR, 2024
9-18
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
10
EVALUATION OF INDICATORS OF EXPORT VOLUME DYNAMICS IN
THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
PhD
Abdujalilova Bibisora Bakhodir kizi
Institute of personnel training and statistical
research of the Statistical Agency under the
President of the Republic of Uzbekistan
Abstract.
The research, based on the analysis of foreign economic activity indicators and
the collected data, evaluated the dynamics of export volumes of our Republic in 2010-2023. Used
in the analysis of dynamics series: absolute increase or decrease, rate of increase or decrease; the
rate of additional growth or decrease used statistical analysis indicators of the absolute value of
one percent additional increase or decrease. The need to regularly analyze the export dynamics
series will help prevent problems that may arise in the future.
Keywords:
export volume dynamics, export structure, international economic relations,
absolute additional growth or decrease, growth or decrease coefficient, or speed.
Kirish.
Bugungi shiddatli global raqobat sharoitida davlatlar oʻzlarining iqti
sodiy hayotiyligi va
oʻsishini saqlab qolish uchun xalqaro savdo bozorida oʻz mamlakatlarining obroʻsini oshirishga
intilmoqda. Iqtisodiyotning globallashuvi jahon bozorlaridagi vaziyat nafaqat butun mamlakat
iqtisodiyotiga, balki asosiy mintaqalarga ham taʼsir koʻrsatishiga olib k
eladi (Vyacheslav
Somov, & other, 2019).
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 7 maydagi PQ
-4707 sonli Eksport
faoliyatini yanada qoʻllab
-quvvatlash chora-
tadbirlari toʻgʻrisida qaroriga muvofiq,
tadbirkorlik
subyektlarining eksport
faoliyatini davlat tomonidan qoʻllab
-
quvvatlash va ragʻbatlantirishga
eʼtibor qaratgan.
Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi
huz
urida Eksportni ragʻbatlantirish agentligi tashkil etilib, eksport hajmini oshirish
uchun
eksport qiluvchi korxonalarga moliyaviy koʻmak berish mexanizmlari yaratilgan (
Qaror, 2020).
Eksport faoliyatini qoʻllab
-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida:
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019
-yil 24-maydagi PQ-4337-
son “
Eksport
faoliyatini moliyalashtirish va sugʻurta himoyasi mexanizmlarini kengaytirish chora
-tadbirlari
toʻgʻrisida”gi qarorida “reeksport” mahsulotlarini bojxona rejimida
olib chiqishda tashish
xarajatlarini 50 foizigacha miqdorda kamaytirish, subsidiyalar taqdim etish, mahsulotlarni
avtomobil va havo transportida tashishga yoʻnaltirilgan. Oʻzbekiston Respublikasi bojxona
chegarasidan eksport operatsiyalari boʻyicha olib oʻ
tilayotgan tovarlarning bojxona
rasmiylashtiruvini amalga oshirishda jismoniy va yuridik shaxslarga nisbatan joriy qilingan
barcha turdagi majburiy toʻlovlar va ijro hujjatlari boʻyicha qarzdorligi mavjudligini tekshirish
amaliyoti maʼlum muddatgacha bekor
qilingan (Qaror, 2019).
Xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi eksportning bar
qaror oʻsishiga koʻmaklashadi
va bu oʻz navbatida maʼlum natijalarga erishish uchun zamin yaratadi. Mamlakatning eksport
salohiyatini oshirish, eksportyorlarni davlat tomo
nidan qoʻllab
-quvvatlash, eksportbop
mahsulotlar nomenklaturasini kengaytirish maqsadida amalga oshirilgan islohotlar natijasida,
eksportyorlar soni 7 288 taga yetdi va ular tomonidan 16 169,6 mln. AQSH dollari (nomonetar
oltindan tashqari) qiymatidagi (20
22 yilga nisbatan 4,5 % ga koʻpaydi) tovar va xizmatlar
eksport qilinishi taʼminlandi
(stat.uz axborotnomasi).
Adabiyotlar sharhi.
Xalqaro savdoda tovarlarning eksport tarkibi fan-texnika revolyutsiyasi va xalqaro
mehnat taqsimotining chuqurlashuvi taʼsiri ostida oʻzgaradi. Hozirgi davrda xalqaro savdoning
eksport tarkibida qayta ishlovchi sanoat mahsulotlari yetakchi oʻringa ega boʻl
ib, uning
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
11
hissasiga jahon tovar ayriboshlashining 3/4 qismi toʻgʻri keladi. Oziq
-ovqat, xom-ashyo va
yoqilgʻi ulushi faqat
1/4 qismini tashkil qiladi. Xizmatlar eksporti tovarlar eksportidan farq
qiladi (Gʻafurov, Mamaraximov va boshq., 2019).
Eksport va importni diversifikatsiya qilish, uning tarkibini takomillashtirish borasidagi
chora-tadbirlar natijasida mamlakatimiz eksp
ortining tovar tarkibida ijobiy siljishlar roʻy
berdi. Bu koʻrsatkichlarning barchasi, avvalo, eksport tarkibida yuqori qoʻshimcha qi
ymatga
ega boʻlgan raqobatdosh tayyor mahsulotlar ulushining izchil oshishi, birinchi navbatda,
iqtisodiyotimizning oʻsib b
orayotgan salohiyati va imkoniyatlaridan dalolat beradi (Vaxabov,
Tadjibayeva, Xajibakiyev, 2015).
Eksport
–
bu tovarlarni chet elli
k mijozlarga sotish boʻlib, bunda mazkur mamlakatlarda
ishlab chiqarilgan tovar mamlakatdan tashqariga chiqariladi. Eksportning iqtisodiy
samaradorligi shu bilan aniqlanadiki, mazkur mamlakat ishlab chiqarishning milliy xarajatlari
jahon xarajatlaridan pas
t boʻlgan mahsulotlarni chetga chiqaradi. Bunda eksportda olinadigan
yutuq hajmi mazkur tovar milliy va jahon narxlarining nisbatiga, mazkur tovarning xalqaro
aylanmasida ishtirok etuvchi mamlakatlarning mehnat unumdorligiga bogʻliq.
Eksport bozorga kiris
hga nazariy eʼtibordan tashqari, bizning empirik yondashuvimiz
joriy eksportchilarni yangi yoʻnalishlarga yoki yoʻnalishlar
ichida yangi mijozlar segmentlariga
kengaytirishga ham imkon beradi (
Eksport hajmi xalqaro savdoda asosiy
oʻlchov sifatida firmalar tomonidan t
ashqi bozorlarga eksport qilinadigan mahsulotlar
qiymatini bildiradi. Eksport hajmining taqsimlanishini tushunish, olimlar va siyosatchilar
uchun bozor dinamikasini, firma raqobatbardoshligini va eksport sektori tuzilishini baholash
uchun zarurdir (
Eksportdan koʻproq daromad o
lish va kirish tannarxiga
nisbatan yuqori firma unumdorligi kirishni tezlashtiradi va shu bilan maʼlum bir davrlarda
eksport bozorida ishtirok etish chastotasini oshiradi (
Huang, Meng, & other, 2024).
eksport koʻrsatkichlari turli mualliflar tomonidan keng
miqyosda oʻrganilganligini va uzoq vaqtdan beri Xalqaro
savdoda asosiy masala boʻlib
kelganligini taʼkid
ladi. Lages (2000)
eksport koʻrsatkichlarini baholash qi
yin vazifa ekanligi va
u hali ham rivojlanmaganligini izohladi. U eksport samaradorligi uchun konseptual asosni taklif
qildi va mahsulotni ilgari surish, tarqatish, moslashtirish va mahsulot narxi eksport
koʻrsatkichlarini oshirishning asosiy omillari ekanligini taʼkidladi.
Moliyaviy va nomoliyaviy koʻrsatkichlarga erishish uchun eksport koʻrsatkichlari ichki va
tashqi omillarga bogʻliq
boʻlsa
-
da, siyosatchilar, menejerlar va olimlar soʻnggi 40 yil ichida
eksport koʻrsatkichlarini aniqlash
ga harakat qilishdi. Keyinchalik, turli determinantlar orqali
eksport koʻrsatkichlarini empirik tekshirish zarurligini tavsiya qildi. Shunday qilib, maʼ
lum bir
tovarga nisbatan eksport koʻrsatkichlarining mahsulotga xos dinamikasini tushunish va uning
asosiy hal qiluvchi omillarini aniqlash muhimdir (Mukherji, 2012).
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot metodologiya sifatida dinamika qatorlarining tahlil qilish koʻ
rsatkichlaridan
foydalanildi. Tadqiqot jarayonida ilmiy yondashuv, iqtisodiy-statistik tahlil jadval, grafik,
diagrammalar orqali keng yoritildi va yi
gʻilgan maʼlumotlar asosida
Respublikamizning 2010-
2023 yillardagi eksport hajmi koʻrsatkichlari dinamik
asini baholaymiz. Buning uchun
dinamika qatorlarini tahlil qilishda qoʻllaniladigan statistik tahlil koʻrsatkichlaridan
foydalanamiz: mutlaq qoʻshimcha
oʻsish (yoki kamayish); oʻsish (yoki kamayish) koeffitsiyenti
yoki surʼati; qoʻshimcha oʻsish (yoki kam
ayish) k
oeffitsiyenti yoki surʼati (foizda); bir foizli
qoʻshimcha oʻsishning (yoki kamayishning) mutlaq qiymati. Agar bir xil davr bir necha yillar
da
vomida taqqoslash uchun asos boʻlib xizmat qilsa, u holda oʻsish bazali deb ataladi, yaʼni
bazisli qatorning barcha hadlari bazis deb qabul qilingan had bilan taqqoslanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
12
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Dinamika qatorlarini tahlil qilish jarayonida b
ir qator koʻrsatkichlar hisoblanadi:
1.
Mutlaq qoʻshimcha oʻsish yoki kamayish —
har qaysi keyingi davr darajasidan
boshlangʻich yoki oʻzidan oldingi davr darajasini ayirish yoʻ
li bilan aniqlanadi.
∆𝑌
𝑧𝑎𝑛𝑗𝑖𝑟𝑙𝑖
= 𝑌
𝑖
− 𝑌
𝑖−1
∆𝑌
𝑏𝑎𝑧𝑖𝑠𝑙𝑖
= 𝑌
𝑖
− 𝑌
𝑖
0
Bu yerda:
𝑌
0
—
bazis;
𝑌
𝑖
–
taqqoslanuvchi had;
𝑌
𝑖−1
—
taqqoslanuvchi haddan oldin
keluvchi taqqoslanadigan had.
2.
Oʻsish yoki kamayish koeffitsiyenti yoki surʼati; har qaysi keyingi davr darajasi
boshlangʻich yoki oʻzi
dan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha marotaba katta yoki kichik
ekanligini yoki qancha foiz tashki
l etishini koʻrsatadi.
𝐾
𝑧𝑎𝑛𝑗𝑖𝑟𝑙𝑖
=
𝑌
𝑖
𝑌
𝑖−1
;
𝑇
𝑧𝑎𝑛𝑗𝑖𝑟𝑙𝑖
=
𝑌
𝑖
∗100
𝑌
𝑖−1
;
𝐾
𝑏𝑎𝑧𝑖𝑠𝑙𝑖
=
𝑌
𝑖
𝑌
0
;
𝑇
𝑏𝑎𝑧𝑖𝑠𝑙𝑖
=
𝑌
𝑖
∗100
𝑌
0
.
3.
Qoʻshimcha oʻsish (kamayish) surʼ
ati (D) ham ikki usulda aniqlanishi mumkin. Birinchi
usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlangʻich davr darajasi ayirilib, 100 ga koʻpaytiriladi
va boshlangʻich davr darajasiga boʻlinadi.
∆
𝑖/𝑖
0
=
(𝑌
𝑖
− 𝑌
0
)
𝑌
0
∗ 100
Ikkinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan oldingi davr darajasi ayirilib, 100 ga
koʻpaytiriladi va oʻzidan oldingi yil darajasiga boʻlinadi.
𝑇
𝑖/𝑖−1
=
𝑌
𝑖
− 𝑌
𝑖−1
𝑌
𝑖−1
∗ 100
1% qoʻshimcha oʻsish (kamayish)ning mutlaq qiymati –
mutlaq qoʻshimcha oʻ
sish qiymati
zanjirsimon qoʻshimcha oʻsish surʼatiga boʻlinadi (Soatov,
Nabiev, 2011).
𝐴 =
∆
𝑖/𝑖−1
∆𝑇
𝑖/𝑖−1
=
0,01
∗
𝑌
𝑖−1
Oʻzbekiston Re
spublikasi eksport hajmining 2010-2023 yillardagi
zanjirli va bazisli
oʻzgarishi koʻrsatkichlarini y
uqo
rida qayd etilgan maʼlumotlarga asosan, tadqiqot davomida,
statistik tahlil koʻrsatkichlari formulalari hamda 1
-
jadval maʼlumotlaridan foydalangan hold
a
mutlaq oʻsish (yoki kamayish); oʻsish (yoki kamayish) surʼati; qoʻshimcha oʻsish (yoki
kamayish) surʼati; bir foizli qoʻshimcha oʻsish (yoki kamayish)ni mutlaq mohiyati
koʻrsatkichlari hisoblab chiqildi. 1
-jadvalda keltirilgan bazisli usul hisoblash natijalari tahliliga
koʻra, 2011
-2023 yillar
oraligʻida Respublika eksport hajmi bazis davr (2010 yil)ga nisb
atan
oʻzgarish surʼati koʻrsatkichi oʻsganligini koʻrsatmoqda (1
-2-rasmlar).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
13
1-jadval
Oʻzbekiston Respublikasi eksport hajmining 2010
-2023 yillardagi
zanjirli va bazisli oʻzgarishi koʻrs
atkichlari
Manba:
muallif ishlanmasi.
1-
rasm. Oʻzbekiston Respublikasi eksport hajmining 2010
-2023 yillardagi
zanjirli mutlaq oʻzgarish koʻrsatkichlari
Manba:
Stat.uz.
1560,9
-2005,6
136,7
-864,4
-1069,2
-472,3
1105,2
841,5
3103,1
-926,5
983,8
1194,8
3953,2
MUTLOQ O'ZGARISH ZANJIRLI
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
Yillar
Eksport
hajmi
mlrd.
soʻm
Mutlaq oʻsish (yoki
kamayish)
Oʻsish (yoki
kamayish) surʼati
Qoʻshimcha oʻsish
(yoki kamayish)
surʼati , %
Bazisli
∆𝑌
𝑏𝑎𝑧𝑖𝑠𝑙𝑖
= 𝑌
𝑖
− 𝑌
𝑖
0
Zanjirli
∆𝑌
𝑧𝑎𝑛𝑗𝑖𝑟𝑙𝑖
= 𝑌
𝑖
− 𝑌
𝑖−1
Bazisli
𝑇
𝑏𝑎𝑧𝑖𝑠𝑙𝑖
=
𝑌
𝑖
∗ 100
𝑌
0
Zanjirli
𝑇
𝑧𝑎𝑛𝑗𝑖𝑟𝑙𝑖
=
𝑌
𝑖
∗ 100
𝑌
𝑖−1
Bazisli
𝐾
𝑏
=
𝑦
1
𝑦
0
Zanjirli
𝐾
𝑏
=
𝑦
1
𝑦
𝑖−1
2010
11687,90
2011
13248,80
1560,9
1560,9
113,4
113,4
13,4
13,4
2012
11243,20
-444,7
-2005,6
96,2
84,9
-3,8
-15,1
2013
11379,90
-308,0
136,7
97,4
101,2
-2,6
1,2
2014
10515,50
-1172,4
-864,4
90,0
92,4
-10,0
-7,6
2015
9446,30
-2241,6
-1069,2
80,8
89,8
-19,2
-10,2
2016
8974,00
-2713,9
-472,3
76,8
95,0
-23,2
-5,0
2017
10079,20
-1608,7
1105,2
86,2
112,3
-13,8
12,3
2018
10920,70
-767,2
841,5
93,4
108,3
-6,6
8,3
2019
14023,80
2335,9
3103,1
120,0
128,4
20,0
28,4
2020
13097,30
1409,4
-926,5
112,1
93,4
12,1
-6,6
2021
14081,10
2393,2
983,8
120,5
107,5
20,5
7,5
2022
15275,90
3588
1194,8
130,7
108,5
30,7
8,5
2023
19229,10
7541,2
3953,2
164,5
125,9
64,5
25,9
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
14
2-
rasm. Oʻzbekiston Respublikasi
eksport hajmining 2010-2023 yillardagi bazisli
mutlaq oʻzgarish koʻrsatkichlari
Manba:
Stat.uz.
3-
rasm. Oʻzbekiston Respublikasi eksport hajmining 2010
-2023 yillardagi
oʻzgarish surʼat
lari
Manba:
Stat.uz.
2023 yil uchun zanjirli oʻzgarish surʼati, 202
3 yilda eksport hajmini 2022 yil hajmiga
nisbati bilan aniqlanadi. Demak, tegishli davr uchun zanjirli usulda aniqlangan oʻzgarish surʼati
125,9 % (1,26 koeffitsiyent)ni tashkil etadi. 202
2 yil uchun bazisli oʻzgarish surʼati tovarlar
eksporti 2010 yildagi (bazis davrga) respublika eksport hajmi nisbati 130,7 % (1,4
koeffitsiyent)ni, 2023 yil uchun bazisli oʻzgarish surʼati esa 164,5 % (1,6 koeffitsiyent)ni tashkil
etdi (3-rasm).
5%
-2%
-1%
-4%
-8%
-10%
-6%
-3%
8%
5%
8%
13%
27%
MUTLOQ O'ZGARISH BAZISLI
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
113,4
96,2
97,4
90,0
80,8
76,8
86,2
93,4
120,0
112,1
120,5
130,7
164,5
113,4
84,9
101,2
92,4
89,8
95,0
112,3 108,3
128,4
93,4
107,5 108,5
125,9
0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
100,0
120,0
140,0
160,0
180,0
2008
2010
2012
2014
2016
2018
2020
2022
2024
O'zgarish sur'ati, % Bazisli
O'zgarish sur'ati, % Zanjirli
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
15
4-rasm
. Oʻzbekiston Respublikasi eksport hajmining 2010
-2023 yillardagi
qoʻshimcha oʻzgarish surʼatlari
Manba:
Stat.uz
2023 yildagi eksport hajmining qoʻshimcha oʻzgarish surʼati bazis davr uchun, 2011
-yilga
nisbatan 51% ga va zanjirli davr uchun 12,5% ga oʻzg
argan. Tahlil qilinayotgan davrdagi
eksport hajmi dinamikasini baho
lashda bir foiz qoʻshimcha oʻzgarish koʻrsatkichi mutlaq
oʻzgarishni, qoʻshimcha oʻzgarish surʼatiga nisbati bilan baholandi (4
-rasm).
2-jadval
Oʻzbekiston Respublikasi XSST boʻyicha ekspo
rt tarkibi (yanvar-mart)
Tovar tarkibi
Hajmi
mln.AQSh
dollari
Oʻsish
surʼati
%da
Umumiy
hajmiga
nisbatan
%da
Oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar
1777,6
109
7,3
Ichimliklar va tamaki
123
110,7
0,5
Nooziq-
ovqat xomashyo, yoqilgʻidan tashqari
324,9
82,5
1,3
Mineral yoqilgʻi, yogʻlash moylari va
shunga
oʻxshash materiallar
940,6
77,4
3,9
Hayvonlar va
oʻsimliklar moylari (yogʻlari),
yogʻlar va mumlar
14,2
66,9
0,1
Kimyoviy vositalar va boshqa toifalarga
kiritilmagan shunga oʻxshash mahsulotlar
1314,4
100,5
5,4
Sanoat tovarlari
4058,7
92,6
16,6
Mashinalar va transport asbob-uskunalari
1305,2
134
5,3
Turli xil tayyor buyumlar
1195,6
108,1
4,9
Boshqa tovarlar
8192,6
198,3
33,5
Nomonetar oltin
8153,8
198,4
33,4
Xizmatlar
5179,7
116,2
21,2
-30,0
-20,0
-10,0
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Qo‘shimcha o‘zgarish sur’ati, % Zanjirli
13,4 -15,1 1,2 -7,6 -10,2 -5,0 12,3 8,3 28,4 -6,6 7,5
8,5 25,9
Qo‘shimcha o‘zgarish sur’ati, % Bazisli
13,4 -3,8 -2,6 -10,0 -19,2 -23,2 -13,8 -6,6 20,0 12,1 20,5 30,7 64,5
Qo‘shimcha o‘zgarish sur’ati, %
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
16
Oʻzbek
iston Respublikasining Eksport
tarkibida tovarlar ulushi sanoat tovarlari boʻyicha
16,6 % ga, oziq- ovqa
t mahsulotlari 7,3 %ga xizmatlar esa 21,2 % ga teng boʻlgan. Mineral
yoqil
gʻilarning umumiy hajmi yanvar
-mart oylarida 940,6 mln.AQSh dollarga yetgan (2- Jadval).
3-jadval
Oʻzbekiston Respublikasining asosiy hamkor davlatlarga amalga oshirgan eksporti
ha
jmi va oʻsish surʼatlari (yanvar
-dekabr holatiga)
Davlatlar
Million.AQSh dollari
Oʻsish surʼati %da
Oʻrni
2022
2023
2022
2023
2022
2023
Rossiya
3151,1
3307,6
150,9
105
1
1
XXR
2632
2461,8
104,1
93,5
2
2
Qozogʻiston
1407,5
1372,5
119,4
97,5
4
3
Turkiya
16433,5
1248,5
97,1
76
3
4
Afgʻoniston
756,3
856,7
113,3
113,3
6
5
Qirgʻiz Respublikasi
982,5
631,5
124,1
64,5
5
6
Tojikiston
522,1
605
104
115,9
7
7
Fransiya
72,6
392,1
3,4m
5,4m.
22
8
Pokiston
185,2
269,1
142,3
145,3
10
9
BAA
122,9
261,7
2,2m
2,1m
16
10
Eron
139,8
180,6
79
129,2
11
11
Turkmaniston
197
171,2
102,7
86,9
9
12
AQSh
124,5
155,4
2,1m
124,8
15
13
Buyuk Britaniya
114,3
142,1
143,6
124,3
17
14
Litva
94,2
133,4
141,2
141,6
20
15
Ozarbayjon
133,7
131,6
176
98,4
13
16
Belarus
128,8
119
2,2m.
92,4
14
17
Hindiston
36,5
108
122
2,9m
31
18
Latviya
106,2
100,5
192,3
94,7
18
19
Polsha
137,9
88,9
155,5
64,5
12
20
Manba:
Stat.uz axborotnomasi, 2023.
Oʻzbekiston Respublikasining asosiy hamkorlaridan Rossiya, XXR, Qozogʻiston, Turkiya
kabi d
avlatlar boʻlgan. Rossiya bilan amalga oshirilgan eksport hajmi 2022 yilga nisbatan, 2023
yilda 156,5 mln.AQSH dollarga oshgan (3-jadval).
5-rasm. MDH va boshqa davlatlarga tovar va xizmatlar eksporti hajmlari dinamikasi
(yanvar-dekabr, mln.AQSh dollar, ulushi %da)
Manba:
Stat.uz
0
5000
10000
15000
20000
25000
2021
2022
2023
5433,8
7944,8
8092,6
32,60%
40,30%
33,10%
11229
11787,7
16333,6
67,40%
59,70%
66,90%
MDH
davlatlari
Boshqa
davlatlar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
17
2023 yil yanvar-
dekabr oylarida tovar va xizmatlar eksporti boʻyicha Oʻzbekistonning
asosiy hamkori MDH davlatlar
i boʻlgan
. 2023-yildagi umumiy eksport hajmi ulushi 33,1 %ni
tashkil etgan (5-rasm).
Xulosa va takliflar.
Keltirilgan bazisli usul hisoblash natijalari tahliliga koʻra, 2011
-
2023 yillar oraligʻida
Respublika eksport hajmi bazis davr (2010 yil)ga
nisbatan oʻzgarish surʼati koʻr
satkichi
oʻsganligini koʻrsatmoqda. 2010
-2011 yillarda eksport hajmi sezilarli darajada oshdi, bu
iqtisodiy rivojlanish va bozor talabining kuchayishini koʻrsatadi. 2011
-2012 yillarda esa
eksportning kamayishi iqtisodiy muammolar yoki global bozor sharoitl
aridagi oʻzgarishlar
bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Eksportning oʻzgarishi iqtisodiy barqarorlikni taʼminlashda
muhim rol oʻynaydi. Oʻsish davrida investitsiyalar va ishlab chiqarish faoliyati kuchaygan
boʻlsa, pasayish davri
da bu jarayonlar
toʻxtashi yoki
sekinlashishi mumkin. Eksport
dinamikasini muntazam ravishda tahlil qilish zarurati kelajakda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan
muammolarni oldini olishga yordam beradi. Eksport mahsulotlarini diversifikatsiya qilish,
yangi bozorlarni izlash va xalqaro hamkorlikni kengaytirish orqali iqtisodiy barqarorlikni
taʼminlash mumkin. Eksportbop mahsulotlar sifatini yaxshilash va innovatsion
texnologiyalarni joriy etish orqali raqobatbardoshlikni oshirish lozim. Davlat tomonidan
eksportni
ragʻbatlantirish
uchun qulay iqtisodiy siyosat, soliq imtiyozlari va moliyaviy yordam
koʻrsatish kerak. Bozor talablarini oʻrganish va tahlil qilish orqali eksport strategiyalarini
yangilash, eksport dinamikasini yaxshilash va iqtisodiy oʻsishni qoʻllab
-quvvatlashga yordam
beradi.
Ada
biyotlar/Литература/Reference:
Alok Kumar Yadav, (2024) Utpal Chatto padhyay,
Determinants of Indiaʼs cotton export
performance: An empirical analysis, International Economics, Volume 179, 100521, ISSN 2110-
7017,
https://doi.org/10.1016/j.inteco.2024.100521
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2110701724000441
Axborotnoma (2023) Oʻzb
ekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy holati, Tashqi iqtisodiy
faoliyat axborotnomasi.
Gʻafurov U.V., Mamaraximov B.E., Sharipov Q.B., Otaboyev F.O. (2019) Zamonaviy iqtisodiy
nazariyalar.
—
Oʻzbekiston Respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazir
ligi
–T.: «YANGI NASHR»,.
-315 bet. ISBN: 978-9943-05-691-6;
Gertner, R.K., Gertner, D., Guthery, D., (2007). The implications of export performance
measurement for the significance of the determinants of export performance: an empirical
investigation
of
Brazilian
firms.
J.
Global
Market.
20
(1),
21
–
38.
https://doi.org/10.1300/J042v20n01_03
Huda Al Besher (2021) Trade Flow and Nation Brand Distance: A Structural Gravity Model
Approach A thesis submitted to the Faculty of Business and Law in fulfilment of the requirements
for the degree of doctor of philosophy in business management at The British University in Dubai
April.
Jinchao Huang, Shuang Meng, Jiajie Yu, Xing Zhang, (2024) Distribution of export size,
Pareto exponent and financial crisis, Research in International Business and Finance, Volume 71,
2024, 102465, ISSN 0275-5319 https://doi.org/10.1016/j.ribaf.2024.102465.
Lages, L.F., (2000). A conceptual framework of the determinants of export perform.
Mukherjee,
S., Mukherjee, S., (2012). Overview of Indiaʼ export performance: Trends and
drivers. IIM Bangalore Research Paper 363. https://doi.org/10.2139/ ssrn.2116269.
Pablo D Fajgelbaum, (2020) Labour Market Frictions, Firm Growth, and International
Trade, The Review of Economic Studies, Volume 87, Issue 3, May, Pages 1213
–
1260,
https://doi.org/10.1093/restud/rdz063
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
18
Qaror (2019)
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning
24.05.2019y. PQ-4337-
son “Eksport faoliyatini moliyalashtirish va sugʻ
urta himoyasi mexanizmlarini kengaytirish
chora-
tadbirlari toʻgʻrisida”gi qarori.
Qaror (2020) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning 07.05.2020 y. PQ
-4707
sonli “Eksport
faoliyatini yanada qoʻllab
-quvvatlash chora-
tadbirlari toʻgʻrisida qa
rori.
Santos, F., Dias, A., ´ Pereira, L., Costa, R., Gonçalves, R., (2023). Exploring the
determinants
of wine export performance. Analyzing the importance of noneconomic performance. Academia.
Rev. Latinoam. Adm. 36 (1), 23
–
38. https://doi.org/10.1108/ARLA-07-2022-0148.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0275531924002587
Soat
ov N.M., Nabiev H.Gʻ., Nabiev D.H., Tillaxoʻjayeva G.N. (2011) “Statistika” darslik –
Toshkent.
Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiyev Sh.X. (2015) “Jahon iqtisodiyoti va xalqaro
iqtisodiy munosabatlar darslik”, Toshkent.
Vyacheslav Leonidovich Somov, Mikhail Nikolaevich Tolmachyov, Aleksander Pavlovich
Tsypin; (2019)
Вестник СГСЭУ. № 2 (76); Статистический Анализ Влияния Внешней
Торговли На Экономику Региона
