Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
107
AHOLI DAROMADLARI VA ISTE’MOL TOVARLARIGA B
O
’LGAN TALABNI
EKONOMETRIK TAHLIL QILISH
dots.
Muminova Mahbuba Abduvafoyevna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
maxbubaabduvafayevna@gmail.com
Daurova Gulnoza Usan qizi
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0005-8324-7846
Annotatsiya.
Mazkur maqolada aholi daromadlari va iste’m
o
l tovarlariga bo‘lgan talabni
ekonometrik tahlil qilishda, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan en
ergiya sarfini baholash, elektr
energiyasi tejamkorligini taʼminlashdagi muammolar, ularni bartaraf etish jarayonlari hamda
elektr energiya resurslaridan samar
ali foydalanish kabi yo‘nalishlarda olib borilgan tadqiqotlar
o‘rganildi. O‘
zbekiston Respublikas
ining elektr energiya sarfini baholash bo‘yicha Iqtisodiyot
tarmoq va sohalarida energiya iste’moli sarfi korrelyatsion tahlil qilindi va elastiklik
koeffitsiyentlari orqali 1 foizga aholini daromadini oshishi necha foizga elektr energiya
sarfla
nishi o‘rga
nildi.
K
alit so‘zlar
:
daromad,
iste’mol tovarlari, elektr energiya, oylik maosh, korrelyatsiya,
elastiklik koeffitsienti, resurs, regressiya tenglamasi.
ЭКОНОМЕТРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ДОХОДОВ НАСЕЛЕНИЯ И СПРОСА НА
ПОТРЕБИТЕЛЬСКИЕ ТОВАРЫ
доц.
Муминова Махбуба Абдувафоевна
Ташкентский государственный экономический университет
Даурова Гулноза Усан кизи
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В данной статье при эконометрическом анализе доходов населения и
спроса на потребительские товары проводится оценка энергопотребления на душу
населения, изучаются проблемы обеспечения экономии электроэнергии, процессы их
устранения, а также эффективного
использования электроэнергетических ресурсов
были изучены. Для оценки электропотребления Республики Узбекистан было
сопоставлено и проанализировано энергопотребление в отраслях и секторах экономики,
а также с помощью коэффициентов эластичности изучено, насколько потребление
электроэнергии увеличит доходы населения на 1%.
Ключевые слова:
доход, потребительские товары, электроэнергия, зарплата,
корреляция, коэффициент эластичности, ресурс, уравнение регрессии.
UO‘K:
316.344.233
XII SON - DEKABR, 2024
107-112
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
108
ECONOMETRIC ANALYSIS OF HOUSEHOLD INCOME AND DEMAND
FOR CONSUMER GOODS
accoc. prof.
Muminova Makhbuba Abduvafayevna
Tashkent State University of Economics
Daurova Gulnoza Usan kizi
Tashkent State University of Economics
Abstract.
In this article, in an econometric analysis of household income and demand for
consumer goods, energy consumption per capita is assessed, the problems of ensuring energy
savings are studied, the processes for eliminating them, as well as the efficient use of electrical
energy resources have been studied. To assess the electricity consumption of the Republic of
Uzbekistan, energy consumption in industries and sectors of the economy was compared and
analyzed, and using elasticity coefficients it was studied how much electricity consumption will
increase the income of the population by 1%.
Keywords:
income, consumer goods, electricity, salary, correlation, coefficient of elasticity,
resource, regression equation.
Kirish.
Mamlakatimizning iqtisodiy taraqqiyoti uning iqtisodiy mustaqilligi, xalqning farovon
turmush darajasi albatta aholining daromadi muhim ahamiyat kasb etadi. Aholi daromadlari,
asosan, yillik maoshlar, pensiyalar, va boshqa daromad manbalaridan tashkil topilgan bo‘ladi.
Aholi daromadlari oshgan sari, is
te'molchilar ko‘proq va sifatli iste’mol tovarlarini xarid
qilish
imkoniga ega bo‘ladi va shunga yarasha iste’mol tovarlariga bo‘lgan talab ham oshib boradi.
Misol uchun, elektr energiyasi kabi zarur resurslarga talab ham ortadi, chunki xonadonlarda
foydalanish uchun turli texnologiyalar va qurilmalar (masalan, maishiy texnika, isitish va
sovutish tizimlari) kerak bo‘ladi.
Energetika sektori iqtisodiyotni energiya bilan ta’minlash,
ishlab chiqarish va transport vositalarining harakatlanishi uchun
zarur boʻlgan energiyani
ishlab chiqarish va taqsimlashda bevosita yoki bilvosita ishtirok etadigan kompaniyalarning
murakkab hamda oʻzaro bogʻlangan tarmogʻini oʻz ichiga olgan keng va inklyuziv sohadir. Elektr
energiya resurslaridan oqilona foydalanish m
asalasi har doim dolzarb vazifa bo‘lib kelgan.
Energiya resurslariga
bo‘lgan talabning tobora ortib borayotgan bugungi davrda energiya
tejamkorligining davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganligini shu yo‘nalishda yaqin yillar ichida
qabul qilingan va qilin
ayotgan farmon, qaror va bir qator me’yoriy hujjatlar misolida ko‘r
ish
mumkin.
Jumladan, O‘zbekistan Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “2030
-yilgacha
O‘zbekistan Respublikasining “yashil” iqtisodiyotga o‘tishiga qaratilgan islohotlar
samaradorli
gini oshirish bo‘yicha chora
-
tadbirlar to‘g‘risida” qaror qabul qil
gan (Qaror, 2022).
Unga ko‘ra, sanoat sohasida energiya samaradorligini kamida 20 foizga oshirish, yalpi ichki
mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan energiya sarfi hajmini 30 foizga kamaytir
ish kabi aniq
vazifalar belgilab berilgan. Shu jihatdan ham, sanoatda toza energiya asosida mahsulot ishlab
chiqarish orqali rivojlangan mamlakatlar standartlariga moslashish imkoniyatiga ega boʻlish va
eksport salohiyatini oshirish, energiya tejovchi zamonaviy texnologiyalar va innovatsiyalarni
kirib kelishini tezlashtirish orqali energiya sarfini kamaytirish, dunyo iqtisodiyotida yuz
berayotgan yashil energiyaga oʻtish jarayonlarida faol ishtirok etish, yashil energiya
manbalarini qurish hisobiga sanoatni
ng yangi yoʻnalishlarini tatbiq etish asosida ish oʻrinlarini
yarati
sh yo‘nalishlarida tadqiqotlar olib borish muhim ahamiyat kasb etadi
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
109
Adabiyotlar sharhi.
Aholi daromadlari va iste'mol tovarlaridan elektr energiya sarfi orasidagi bog‘liqlik
ko‘plab i
jtimoiy-
iqtisodiy omillarga bog‘liq. Bu bog‘liqlikni tushunish uchun
ikki asosiy jihatni
ko‘rib chiqish mumkin:
1)
Aholi daromadlari va elektr energiya sarfi
2)
Iste’mol tovarlari va elektr energiya sarfi
Sharapova (2012) tadqiqotlarida esa avtomobil sanoatda qayta tiklanuvchi energiya
manbalaridan foydalanish asosida ko‘riladi
gan iqtisodiy samaradorlik hisoblangan.
Elelktr taʼminoti tizimiga muqobil energiya manbalarini integratsiyalash samaradorligini
baholash bo‘yicha Podkovalnikov
va Polomoshina (2018) tomonidan tadqiqotlar olib borilgan.
Karimov va Rasulov (1996) Elektr tarmoqlari va sistemalari. Kitobida korxonalarda
energiya samaradorligini oshirish uchun texnologik jarayonlarda energiya resurslaridan
foydalanishning maqsadli monitoringini tadbik qilish talab etiladi. Bu ishlab chiqarishni uning
energiya sarfini optimallashtirish orqali rivojlantirishning energiya tejash strategiyasini ishlab
chiqish imkonini beradi. Shu bilan birga, energiyani boshqarish masalalari bevosita rahbariyat
va mas’ul texnik xodimlarning samarali o‘zaro hamkorligi bilan bog‘liq bo‘ladi.
“Mikroiqtisodiyot” (Microeconomics) –
Bu turdagi
kitoblar iste’molchilar va ishlab
chiqaruvchilar orasidagi o‘zaro aloqalarni, shu jumladan iste’mol daromadlarini qand
ay
taqsimlanishini o‘rganadi. Eng mashhur kitoblardan biri:
"Principles of Microeconomics"
(Mankiw, 1992).
Faxriddinova va Rejapovlar (2023)
O‘zbekistonda qayta tiklanuvchi elektr energiyasini
ishlab chiqarish manbalari va ulardan foydalanish darajasi tahlil qilingan. Umuman olganda
O‘zbekistonda sanoat korxonalarida energiya manbalaridan foydalanishni
ng tashkiliy-
iqtisodiy mexanizmlarini yaratish hamda energiya sarfini baholashning ilmiy-uslubiy va amaliy
masalalariga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar yetarl
icha olib borilmagan.
Tadqiqot metadologiyasi.
Aholining daromadlari va elektr energiyasi sarfini
klassik regressiya tahlili (eng kichik
kvadratlar usuli, OLS) yordamida elektr energiya va daromad o‘rtasidagi bog‘liqlikni oddiy
chiziqli tenglama
shaklida o‘rganish imkonini beradi.
Aholining daromadlari va elektr
energiyasi sarfini o‘rganish, ularning o‘zaro bog‘liqligini aniqlash maqsadid
a Exel dasturi
yordamida amalga oshirildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Aholi jon boshiga energiya ta’mino
tidan qay tarzda sarf qilinishi ularning oylik maoshlari
albatta hisobga olinadi. Negaki agar ish haqi qan
chalik yuqori bo‘lsa energiya sarfi ham
shunchalik oshib boraveradi. Chunki uy jihozlarida foydalaniladigan maishiy texnikalar orqali
juda ko‘p energi
ya sarf qilinishi aniqlangan anyiqsa qishning sovuq va yoznning esa issiq
kunlarida. Shu tufayli energiya
sarfini o‘lchab ko‘rish maqsadida avvalam bor aholining o‘rtacha
oylik ish haqi qancha ekanligini bilib olishimiz zarur va bu ma’lumotlarni quyidagi 1
-jadvalda
ifodalab berilgan.
Stat.uz ma’lumotlari asosidagi 2
-
jadval shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston Res
publikasining
viloyatlar kesimida o‘rtac
ha oylik ish haqi 2023-
yilning eng yuqori ko‘rsatkichlarni Toshkent
shahri 6047077,3 mln.so‘m, Navoiy viloyati 5003204,7 mln.so‘m, va Toshkent viloyati
3673115,7 mln.so‘m tashkil qilgan. Quyi o‘rinlarni 2023 yilda S
amarqand viloyati 2853458,5
mln.so‘m, Farg‘ona viloyati 2853148,9 mln.so‘m va eng past ko‘rsatkichni esa Namamangan
viloyati 2786310,6 mln.so‘m bilan
joy olgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
110
1-jadval
O‘zbekiston Respublikasi hududlar kesimida o‘
rtacha oylik ish haqi mln.
so‘m
(Super User, 2023)
2020
2021
2022
2023
1
Q
oraqalpog‘iston
Respublikasi
2059642,5
2378721,9
2787221,6
3264159,2
2
Buxoro viloyati
2100782,7
2327166,7
2731194,1
3167804,7
3
Xorazm viloyati
1949592,1
2253991,9
2690661,5
3141988,7
4
Navoiy viloyati
2867899,1
3733342,4
4283738,2
5003204,7
5
Qashqadaryo viloyati
1834526,5
2154379,9
2590142,9
2940211
6
Surxondaryo viloyati
1825793,0
2082977,2
2530158,6
2958415,0
7
Samarqand viloyati
1733821,7
2015109,2
2450813,1
2853458,5
8
Jizzax viloyati
1820344,1
2113186,7
2529666,9
2944351,6
9
Sirdaryo viloyati
1949748,6
2265301,7
2656512,4
3058493,4
10
Andijon viloyati
1939862,6
2248201,4
2804453,9
3260316,1
11
Farg‘ona viloyati
1781821,0
2054570,7
2538459,1
2853148,9
12
Namangan viloyati
1704100,0
1987599,8
2540008,6
2786310,6
13
Toshkent viloyati
2280326,7
2789225,2
3207582,4
3673115,7
14
Toshkent shahri
3267802,4
3999294,4
4817635,1
6047077,3
Aholi jon boshiga elektr energiya ishlatilishi 2-
jadvalda yaqqol ko‘rsatilgan bo‘lib, unda
elektr energiyani eng ko‘p qis
mini Navoiy viloyati sarf qilmoqda. Toshkent viloyati va Toshkent
shahri esa 2023 yilgi ko‘rsatkichda 3
260,4 va 2561,9 kVt ni tashkil qilmoqda.
2-jadval
Aholi jon boshiga abonentlar tomonidan elektr energiya iste’moli hajmi. kVt soat
(Super User, 2023)
2020
2021
2022
2023
O‘zbekiston Respub
likasi
1572,8
1611,6
1658,1
1725,7
Qoraqalpog‘iston
Respublikasi
718,4
759,4
768,7
841,5
Buxoro viloyati
1608,3
1755,8
1776,2
1763,1
Xorazm viloyati
829,0
953,3
980,8
1027,6
Navoiy viloyati
7878,5
7048,6
6364,6
6519,7
Qashqadaryo viloyati
1562,7
1650,8
1683,6
1662,0
Surxondaryo viloyati
991,9
1055,2
986,6
1007,6
Samarqand viloyati
1055,6
1153,8
1177,0
1217,1
Jizzax viloyati
1266,7
1451,6
1387,5
1376,0
Sirdaryo viloyati
1503,3
1664,3
1628,4
1655,3
Andijon viloyati
1101,8
1224,9
1230,9
1164,0
Farg‘
ona viloyati
1264,6
1378,8
1364,0
1361,9
Namangan viloyati
1267,0
1363,6
1368,0
1437,2
Toshkent viloyati
2494,5
2088,9
2804,5
3260,4
Toshkent shahri
2145,1
2290,0
2375,8
2561,9
3-
jadvalda quyidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lib, unda 2023 yilning aholining
o‘rtacha oylik
maoshi va energiya sarfi olingan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
111
3-jadval
2023-yilgi o'rtacha oylik maosh va energiya sarfi
Elektr energiya
sarfi.
y
O'rtacha oylik
maosh mln.so'm
x
ln
y
ln
x
Qoraqalpoqiston
Respublikasi
841,5
3264159
6,73518601
14,99851
Xorazm
1027,6
3141989
6,93498127
14,96037
Buxoro
1763,1
3167805
7,4748289
14,96855
Navoiy
6519,7
5003205
8,78258364
15,42559
Qashqadaryo
1662
2940211
7,41577698
14,89399
Surxondaryo
1007,6
2958415
6,91532654
14,90016
Samarqand
1217,1
2853459
7,10422626
14,86404
Jizzax
1376
2944352
7,22693602
14,8954
Sirdaryo
1655,3
3058493
7,41173754
14,93343
Andijon
1164
3260316
7,05961763
14,99733
Farg'ona
1361,9
2853149
7,21663606
14,86393
Namangan
1437,2
2786311
7,27045206
14,84023
Toshkent vioyati
3260,4
3673116
8,08960517
15,11655
Toshkent shahri
2561,9
6047077
7,84850445
15,61509
Aholining o‘rtacha oylik maoshi million so‘m,
energiya sarfi esa kVt da hisobga olingan
bo‘lib,
ularni natural logarifmlab olindi chunki ularning birliklari bir xil qilinib
y
a bx
= +
regressiya tenglamasi orqali korrelyatsiya koeffitsienti va elastiklik koefitsientlari hisoblandi.
Ularni quyidagi 4-
jadvalda ko‘rishingiz mumkin.
Korrelyatsiya koeffitsientini toppish formulasi
,
*
*
*
x y
x
y
y x
x y
r
−
=
2
(
)
i
x
x
x
n
−
=
2
(
)
i
y
y
y
n
−
=
4-jadval
Aholi daromadlari va energiya sarfining korrelyatsiya koeffitsienti
ln
y
ln
x
ln
y
1
ln
x
0,701711
1
Energiya sarfi (ln
y
) va aholi daromadlari (ln
x
) o‘rtasida o‘rtacha zich to‘g‘ri bog‘lanishga
ega. Daromadning oshishi bilan aholining xarajatlari ham ortadi, natijada energiya iste'moli
(masalan, elektr energiyasi, transport yoqilg‘isi) ko‘payadi. Yashash sifatining yaxshilanishi
energiya talabini oshirishi ham mumkin.
Elatiklik koeffitsientini formulasi:
*
x
Э b
y
=
15.01951
1.66533*
3.383
7.39188
Э
=
=
Elastiklik
koeffitsientining 3,383 bo‘lishi shuni anglatadiki, aholi daromadlari 1%
oshganda, energiya sarfi o‘rtacha 3,383% ga oshishini ko‘rsatadi ya’ni daromadlarning ozgina
o
‘sishi energiya sarfining sezilarli darajada ort
ishiga olib keldi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
112
Xulosa va takliflar.
Aholi daromadlari va elektr energiya sarfi o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni tahlil qilishda
hosil bo‘lgan natijalar shuni anglatadiki, bunda ikki o'zgaruvchi o'rtasida o‘rtacha zich bog'liqlik
mavjud. Boshqacha qilib aytganda, aholi daromadlari ortgani sari, elektr energiyasi sarfi ham
sezilarli darajada oshib borishda davom etadi. Ammo bu bog'liqlik to'liq deb hisobga olinmaydi,
negaki elektr energ
iyani sarf qilinishiga boshqa omillar ham ta’sir qiladi.
Bundan tashqari, elastiklik koeffitsienti 3,83% ni tashkil qildi, bu esa aholi daromadlari
bir foizga oshishi elektr energiya sarfini 3,83 foizga oshishini ko‘rsatdi. Umuman olganda, aholi
daromadlari va elektr energiyasi sarfi o'rtasidagi yuqori korrelyatsiya va elastiklik
koeffitsientlari, elektr energ
iya iste’molining iqtisodiy o‘zgarishlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatib
berdi. Bunda aholi elektr energiyani kamroq foydalanish yoki atrof muhitga zarar yetkazmagan
hollarda ishlab chiqish yo‘llari topilishi kerak.
Adabiyotlar/Литература/References:
Faxriddinova Z.F, Rejapov X.X. (2023) “Tiklanadigan energiya isteʼmolining holati va
rivojlanish istiqbollari” ilmiy maqola.
Mankiw, N. G., Romer, D., & Weil, D. N. (1992). A Contribution to the Empirics of Economic
Growth. Quarterly Journal of Economics, 107(2), 407
–
437.
Podkovalnikov Sergey Viktorovich, Polomoshina Marina Anatolyevna (2018). Integratsiya
vozobnovlyayemix istochnikov energii v sistemu elektrosnabjeniya promishlennogo predpriyatiya
// Vestnik IrGTU.
Qaror
(2022) “2030
-
yilgacha O‘zbekistan Respublikasining "yashil" iqtisodiyotga o‘tishiga
qaratilgan islohotlar samaradorligini oshirish bo‘yicha chora
-
tadbirlar to‘g‘risida”gi Prezident
qarori (PQ
–
436-son, 02.12.2022 y.).
Sharapova I. K. (2012). Ispolzovaniye alternativnix istochnikov energii na predpriyatiyax
avtomobilnogo transporta //Transport na alternativnom toplive.
–
№. 5 (29). –
S. 11-15.
Super User (2023). Energosamadorlik va yoqilg‘i
balansi. [online] Stat.uz. Available at:
https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/energosamadorlik-va-yoqilg-i-balansi
Каримов Х.Г. Расулов А.Н. (1996) Электр тармоқлари ва системалари. 1 қисм
Тошкент 165 бет.
