Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
209
TA
’
LIM XIZMATLARI BOZORIDA ISTE
’
MOLCHI XULQ-ATVORINI SHAKLLANTIRISH
B
O‘
YICHA XORIJIY MAMLAKATLAR TAJRIBASI
Xalmurzayeva Naima Fatixovna
Toshkent xalqaro Kimyo universiteti
ORCID: 0009-0004-9176-6825
Annotatsiya.
Ushbu maqolada globallashuv va tijoratlashtirish natijasida ta
’
lim tizimi
boshidan kechirgan
o‘
zgarishlar ta
’
kidlanib, ushbu sohadagi hozirgi tendensiyalar k
o‘
rib
chiqildi. Shuningdek, ushbu
o‘
zgarishlarning ijobiy va salbiy tomonlari ta
’
kidlanib, axloqiy,
sifatli va arzon
o‘
quv standartlarining ahamiyatli ekanligiga e
’
tibor qaratilmoqda. Har bir
mamlakatning milliy xususiyatlari ham k
o‘
rib chiqiladi, chunki ular ta
’
lim tizimining tuzilishi
va ustuvorliklariga ta
’
sir k
o‘
rsatadigan ta
’
lim xizmatlari bozorini shakllantirishda muhim rol
o‘
ynaydi. Shuningdek, shaxs va jamiyatni rivojlantirishga k
o‘
maklashadigan yanada samarali
va innovatsion ta
’
lim tizimlarini yaratish uchun turli mamlakatlarning ta
’
lim xizmatlari
tajribasini
o‘
rganish zarurligi haqida fikr yuritildi.
Kalit s
o‘
zlar:
bakalavriat, magistratura, doktorantura, talabalar mobilizatsiyasi, sifat
standartlari, ta
’
lim xizmatlari modeli, tadqiqot faoliyati.
ОПЫТ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ПО ФОРМИРОВАНИЮ ПОВЕДЕНИЯ ПОТРЕБИТЕЛЕЙ
НА РЫНКЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УСЛУГ
Халмурзаева Наима Фатиховна
Ташкентский международный университет Кимё
Аннотация.
В данной статье рассматривается современные тенденции в
сфере образования, подчеркивая изменения, которые перетерпела система в
результате глобализации и коммерциализации. Также, выделяются положительные
и отрицательные аспекты этих изменений, обращая внимание на важность
этических, качественных и доступных стандартов обучения. Рассматриваются и
национальные особенности каждой страны, ведь они играют ключевую роль в
формировании рынка образовательных услуг, влияя на структуру и приоритеты
системы образования. Также говориться о необходимости изучения опыта
образовательных услуг разных стран для создания более эффективных и
инновационных систем образования, способствующих развитию личности и
общества.
Ключевые слова:
бакалавриат, магистратура, докторантура, мобилизация
студентов, стандарты качества, модель образовательных услуг, исследовательская
деятельность.
UO‘K:
366.14
XII SON - DEKABR, 2024
209-217
0
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
210
THE EXPERIENCE OF FOREIGN COUNTRIES IN SHAPING CONSUMER
BEHAVIOR IN THE EDUCATIONAL SERVICES MARKET
Khalmurzayeva Naima
Kimyo International University in Tashkent
Abstract.
This article examines current trends in education, highlighting the changes that
the system has undergone as a result of globalization and commercialization. It also highlights
the positive and negative aspects of these changes, drawing attention to the importance of ethical,
quality and accessible training standards. The national characteristics of each country are also
considered, because they play a key role in shaping the market for educational services,
influencing the structure and priorities of the education system. It also talks about the need to
study the experience of educational services in different countries to create more effective and
innovative education systems that contribute to the development of the individual and society.
Keywords:
bachelor
’
s, master
’
s, doctoral, student mobilization, quality standards,
educational service model, research activity.
Kirish.
Zamonaviy ta
’
lim tizimi tijoratlashtirish y
o‘
nalishida sezilarli
o‘
zgarishlarga duch
kelmoqda. Ta
’
lim muassasalari yetkazib beruvchi sifatida, keng doiradagi odamlar esa
iste
’
molchi sifatida namoyon b
o‘
lishi, ta
’
lim xizmatlari ochiq bozorda talab va taklif ob
’
ektiga
aylanganini anglatadi. XX asrning oxiridan boshlab, ayniqsa keyingi
o‘
n yilliklarda ta
’
lim
o‘
ziga
xos xalqaro biznesga aylandi. Bu globallashuvning kuchayishi, jahon iqtisodiyotining
kengayishi, shuningdek, xalqaro investitsiyalar va savdoga b
o‘
lgan qiziqishning ortishi bilan
bo
g‘
liq b
o‘
lib,
o‘
z navbatida ta
’
lim xizmatlari, ayniqsa oliy ta
’
lim sohasida xalqaro
almashinuvning oshishiga yordam berdi. Ushbu jarayon ijobiy va salbiy tomonlarga ega. Bir
tomondan, u turli mamlakatlar va madaniyatlardagi odamlar uchun ta
’
lim imkoniyatlarining
xilma - xilligi va mavjudligiga hissa q
o‘
shishi mumkin, boshqa tomondan esa ta
’
lim sohasida
tijoratlashtirishning kuchayishi bilan bo
g‘
liq muammolarni keltirib chiqarishi mumkin, bu esa
ta
’
lim sifati va hayotning barcha qatlamlari uchun mavjudligiga ta
’
sir qilishi mumkin. Shuni
ham ta
’
kidlash kerakki, ta
’
lim sohasidagi bunday
o‘
zgarishlar axloqiy, sifatli va arzon ta
’
lim
standartlariga e
’
tibor berishni talab qiladi, bu esa barcha ta
’
lim oluvchilar uchun teng
imkoniyatlarni ta
’
minlaydi.
Har bir mamlakatning milliy xususiyatlari ta
’
lim xizmatlari bozorining shakllanishiga
sezilarli ta
’
sir k
o‘
rsatadi. Ushbu xususiyatlar ta
’
lim tizimining tuzilishi va ustuvorliklarini
belgilaydigan madaniy, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatlarni
o‘
z ichiga oladi. Masalan, ba
’
zi
mamlakatlar an
’
anaviy
o‘
qitish usullarini juda qadrlashlari va qat
’
iy baholash tizimiga ega
b
o‘
lishlari mumkin, boshqalari esa innovatsiyalarni va bilimlarni amaliy q
o‘
llashni
ta
’
kidlashlari mumkin. Ushbu farqlar, shuningdek, ta
’
lim dasturlarining mavjudligiga, ta
’
limni
moliyalashtirishga, shuningdek, talabalar faoliyatini baholash yondashuvlariga ta
’
sir qilishi
mumkin. Shuningdek, ta
’
lim xizmatlari bozorining rivojlanishi ta
’
limni rivojlantirishning milliy
strategiyalari, mehnat bozori ehtiyojlari va jamoatchilik talablari bilan chambarchas bo
g‘
liqdir.
Shunday qilib, davlatning milliy xususiyatlari har bir mamlakatda ta
’
lim tizimlarining
rivojlanishi va tuzilishiga sezilarli ta
’
sir k
o‘
rsatadi. Aynan shuning uchun biz turli
mamlakatlarning ta
’
lim xizmatlari tajribasini k
o‘
rib chiqishimiz kerak. Chunki ta
’
lim
xizmatlarining jahon modellarini
o‘
rganish shaxs va umuman jamiyatni rivojlantirishga hissa
q
o‘
shadigan yanada samarali, innovatsion va moslashuvchan ta
’
lim tizimlarini yaratishga
yordam beradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
211
Adabiyotlar sharhi.
Bugungi kunda global ta
’
lim tizimi tobora k
o‘
p milliard dollarlik sanoatga aylanib
bormoqda (Chinaeva, 2017). Ushbu jarayon talabalar sonining k
o‘
payishi, ta
’
limga b
o‘
lgan talab
va ta
’
lim xizmatlarini tijoratlashtirish bilan bo
g‘
liq. Ta
’
lim olish imkoniyatining kengayishi,
ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda, boshlan
g‘
ich va
o‘
rta ta
’
lim darajasida ham, oliy
o‘
quv
yurtlarida ham talabalar sonining k
o‘
payishiga olib kelamoqda. Bu ta
’
lim xizmatlariga k
o‘
proq
talabni keltirib chiqaradi va ushbu sohaning rivojlanishini ra
g‘
batlantiradi. Aynan shu sababli
ta
’
lim xizmatlari tushunchasi ta
’
lim, iqtisodiyot, sotsiologiya va boshqa fanlar sohasidagi
k
o‘
plab olimlarning ishlarini
o‘
rganish ob
’
ekti hisoblanadi. Ushbu sohadagi tadqiqotlar ta
’
lim
xizmatlarini k
o‘
rsatish bilan bo
g‘
liq jarayonlarni, ularning sifatini, mavjudligini, jamiyat va
iqtisodiyot rivojiga ta
’
sirini, shuningdek ushbu xizmatlarni ish beruvchilarning talablariga
muvofiqligini tushunishga qaratilgan.
Ta
’
lim xizmatlari bozori va mehnat bozori
o‘
rtasidagi
o‘
zaro bo
g‘
liqlik jihatlariga
Bounken, Viig, Vitzel, Voul, Nelson, Nonaka, Takeuchi, Tis, Vorner, Harrington, Shumpeter,
Guryanova, Davidova, Zimniy, Lukashenko, Mironova, Efendieva va boshqalarning tadqiqot
ishlari ba
g‘
ishlangan. Lukashenko (2004) ta
’
lim xizmatini quyidagicha ta
’riflaydi: “Ta’
lim
xizmati iqtisodiy kategoriya sifatida ush bu aralash mahsulotlarni ishlab chiqarish, taqsimlash,
almashtirish va iste
’
mol qilish jarayonlarida odamlar
o‘
rtasida vujudga keladigan munosabatlar
yi
g‘indisidir”.
Olimlar tomonidan ta
’
lim xizmatlarini
o‘
rganish ta
’
lim sohasidagi globallashuv jarayoni
bilan uzviy bo
g‘
liqdir. Ta
’
lim xizmatlarining globallashuvi axborot texnologiyalarining
rivojlanishi va xalqaro bilim almashinuvi tufayli ularning global miqyosda taklif va talabini
kengaytirish, geografik va madaniy chegaralarni yengib
o‘
tishini anglatadi.
Global axborot oqimlari orqali bilimlarni birlashtirish jarayoni ta
’
lim xizmatlariga b
o‘
lgan
talabga sezilarli ta
’
sir k
o‘
rsatadi va ushbu sohada iste
’
mol madaniyati muammosiga e
’
tibor
qaratadi. Vende (2003)
o‘
z asarlarida ta
’
kidlaganidek, global ta
’
lim xizmatlari bozorining
rivojlanishidagi asosiy tendentsiyalardan biri bu globallashuv b
o‘
lib, u bugungi kunda dunyoni
o‘
zgartiradigan asosiy kuchdir. Aynan shu ta
’
sir nafaqat ta
’
lim dasturlarining xususiyatlari va
ularning xilma-xilligi, balki ta
’
lim xizmatlari iste
’
molchilarining afzalliklari bilan ham namoyon
b
o‘
ladi.
Boshqa bozorlar singari, ta
’
lim bozori ham
o‘
ziga xos xususiyatlarga ega. Ta
’
lim xizmatlari
har bir ta
’
lim tizimining mahalliy ehtiyojlari va rivojlanish xususiyatlari bilan chambarchas
bo
g‘
liqdir. Shu bilan birga, jahon axborot oqimlari ta
’
lim xizmati iste
’
molchilarining yangi
s
o‘
rovlari va afzalliklarini shakllantiradi, talab tarkibida
o‘
zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Aydrus va Fillipov (2008) ta
’
kidlaganidek, oliy ma
’
lumot global tendentsiyalarning bevosita va
bilvosita ta
’
siri ostida jiddiy
o‘
zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Kundalik iste
’
mol
bozorlaridagi xariddan farqli
o‘
laroq, ta
’
lim xizmatlarini tanlash har bir talaba uchun nisbatan
individual va
o‘
ziga xosdir. Shuning uchun ham aytishimiz mumkinki, oliy ta
’
lim muassasalari
murakkab va
o‘
zgaruvchan sharoitda faoliyat k
o‘
rsatayotgani uchun, tashqi ta
’
sirlarga tez va
samarali strategik javob berish zarurati ortib bormoqda (Uddin va boshq., 2015). Informatsion
oqimlar ta
’
lim imtiyozlariga ta
’
sir qilishi mumkin, ammo ta
’
lim imkoniyatlarining xilma-xilligi
individuallashtirishning yuqori darajasini saqlab qoladi, bu esa talabalarga
o‘
zlarining noyob
maqsadlari va ehtiyojlariga mos keladigan optimal ta
’
lim y
o‘
llarini topishga imkon beradi. Bu
shuni anglatadiki, k
o‘
plab universitetlar
o‘
zlarining moliyaviy barqarorligi haqida qay
g‘
urishi
kerakligi sababli biznes sifatida qarashlari kerak (Becker, 2009).
Ushbu sohadagi xorijiy tadqiqotlar shuni k
o‘
rsatadiki, global axborot oqimlari va iste
’
mol
madaniyatidagi
o‘
zgarishlar ta
’
lim xizmatlarining talabi va tuzilishiga ta
’
sir qiladi, ta
’
lim y
o‘
lini
tanlash jarayonida talabalarning umid va istaklariga ham
o‘
zgarish kiritadilar.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
212
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot davomida ta
’
lim xizmatlari bozorida iste
’
molchilar xulq-atvorini
shakllantirishda xorijiy mamlakatlar tajribasi
o‘
rganish b
o‘
yicha mahalliy va xorijiy olimlarning
ilmiy ishlaridan foydalanilgan. Shuningdek, bilishning tahlil, sintez, induksiya, deduksiya,
taqqoslash kabi umumiy ilmiy usullari, hamda umumiy iqtisodiy usullar: tasniflash, guruhlash
va boshqalardan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Jahon ta
’
lim bozori jadal suratlarda
o‘
sib bormoqda, bu davlatlar
o‘
rtasida ta
’
lim
xizmatlari sohasidagi moliyaviy oqimlarni jalb qilish va ularning geosiyosiy mavqeini
mustahkamlash uchun shiddatli raqobat maydoniga aylantirmoqda. Xorijiy mamlakatlar uchun
mutaxassislar tayyorlash k
o‘
plab yetakchi davlatlar uchun asosiy ustuvor vazifaga
aylandmoqda. Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSh, Rossiya va Qozo
g‘
iston kabi mamlakatlar
xalqaro talabalar uchun ta
’
lim dasturlarini faol rivojlantirib, jahon ta
’
lim maydonida
o‘
z
ishtirokini kuchaytirib bormoqda. Maqolada aynan ushbu mamlakatlarning ta
’
lim tizimlari
tadqiqot ob
’
ekti b
o‘
lib xizmat qildi.
Uzoq yillik ta
’
lim tarixiga ega b
o‘
lgan Angliya dunyoning turli burchaklaridan kelgan
k
o‘
plab talabalarning e
’
tiborini tortadigan noyob va xilma-xil tizimdir. Angliya oliy ta
’
lim tizimi
an
’
analar va standartlar shakllangan boy tarixga ega. Oksford va Kembridj kabi universitetlar
oliy ta
’
limning ramzi hisoblanib, yuqori akademik standartlarni q
o‘
llab-quvvatlaydi.
Angliyadagi oliy ta
’
lim tizimida bir necha muhim bosqichlar mavjud:
Bakalavr
darajasi (Bachelor
’
s degree): bakalavriat dasturi odatda uch yil davom etib,
bakalavr darajasini berish bilan yakunlanadi (masalan, madaniyat bakalavri yoki fan
bakalavri).
O‘
rganilayotgan fanlarning soni va tabiati bilan belgilanadigan tayyorgarlik
mazmuniga qarab, bakalavr darajasi uchun ikkita asosiy dastur mavjud. Birinchi turi -bu
"
o‘
tish" yoki "oddiy" bakalavr darajalari uchun dastur b
o‘
lib, ular yakuniy imtihonlar
topshiriladigan bir yoki ikki xil tegishli fanlar b
o‘
yicha profilli
o‘
qishni
o‘
z ichiga oladi. Ikkinchi
tur-bakalavr darajasi uchun imtiyozli dastur b
o‘
lib, u bittadan uchtagacha profilli va bir nechta
q
o‘
shimcha fanlarni chuqur
o‘
rganishni ta
’
minlagani uchun, u fanlar b
o‘
yicha yakuniy
imtihonlar topshiriladi (Rozenfeld, Roshchupkin, 2006).
Magistratura
(magistr darajasi): bakalavr darajasini tugatgandan s
o‘
ng, talabalar odatda
bir yil davom etadigan magistrlik dasturini boshlashlari mumkin. Bu ularga magistr darajasini
beradi (masalan, san
’
at magistri yoki fan magistri).
Doktorantura
(Doctorate / Ph.D.):
o‘
qishni davom ettirishga qaror qilganlar doktorlik
dasturiga kirishlari mumkin, bu ta
’
limning eng yuqori darajasidir. Bu odatda tadqiqotchilardan
dissertatsiya yozishni talab qiladi. Bitiruvchilari falsafa doktori (Ph.D.) unvonini oladilar.
Buyuk Britaniyadagi oliy ta
’
lim, yuqori darajadagi tadqiqot faoliyati bilan ajralib turadi va
k
o‘
pincha talabalar bakalavriat bosqichidanoq ilmiy loyihalarga jalb qilinadi. Angliyadagi
universitetlar k
o‘
pincha akademik obr
o‘
si bilan tanilgan va ularning aksariyati dunyodagi eng
yaxshi ta
’
lim muassasalari qatoriga kiradi.
Voronin va Idrisovning (2018) fikriga k
o‘
ra Buyuk Britaniyaning ta
’
lim tizimi
muvaffaqiyatining eng muhim elementi talabalarni keyingi ishga joylashish va faoliyat
y
o‘
nalishiga aniq y
o‘
naltirilishidir. Universitetlar korxonalar bilan hamkorlik aloqalarini olib
borib, teskari aloqa yordamida bitiruvchilarga q
o‘
yiladigan malaka talablari haqida batafsil
ma
’
lumot oladilar. Ish beruvchilar bilan bu kabi aloqadlarni
o‘
rnatish talabalarni bitirgandan
keyin deyarli t
o‘
liq ish bilan ta
’
minlashga yordam beradi.
Angliyaning ta
’
lim tizimi iste
’
molchilar talablariga javob berishi tabiiy holdir. Angliyada
ta
’
lim xizmatlari bozorida iste
’
molchilarning xatti-harakatlarini shakllantirish uchunu
k
o‘
pincha quyidagi prinsiplarga asoslanadi:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
213
1.
Ta
’
lim xizmatlari bozori:
Angliyada jamoat va xususiy maktab, universitet va
kollejlarni
o‘
z ichiga oladigan faol ta
’
lim bozori mavjud. Ta
’
lim muassasalari
o‘
rtasidagi raqobat
ta
’
lim sifati va iste
’
molchilar ehtiyojini qondirishga yordam beradi.
2.
Teskari aloqa va sifatni baholash tizimi:
muntazam ravishda talabalar bilan olib
boriladigan teskari aloqa va
o‘
quv dasturlarning sifatini baholashligi yuqori darajadagi
standartlarni ushlab turishga va talabalarning
o‘
zgaruvchan talabiga tez javob berishga yordam
beradi.
3.
Shaffoflik vanformatsiya:
obuyuk Britaniyadagi Braziliya institutlari
o‘
z dasturlari,
o‘
qish xarajatlari, talablari va samaradorligi t
o‘g‘
risida shaffof ma
’
lumotlarni taqdim etishlari
shart, bu esa iste
’
molchilarga ma
’
lumotli tanlov qilish imkonini beradi.
4.
Individual e
’
tiborga ur
g‘
u berish:
ta
’
lim k
o‘
pincha talabalarning individual
ehtiyojlari va qobiliyatlarini hisobga olgan holda shakllanadi. Bunga shaxsiy maslahat, guruh
loyihalari va individual ta
’
limning boshqa shakllari kirishi mumkin.
5.
Xilma-xillik va inklyuzivlik:
Buyuk Britaniyadagi institutlari talabalarning
madaniyati, tillari va sharoitlarining xilma-xilligini aks ettiruvchi muhit yaratib, xilma-xillik va
inklyuzivlikni faol ravishda ra
g‘
batlantiradilar.
6.
Amaliyot:
kasbiy amaliyot imkoniyatlari muhim ahamiyatga ega b
o‘
lib, talabalarga
amaliy tajriba orttirishga va kelajakdagi kasblariga yaxshiroq tayyorgarlik k
o‘
rishga yordam
beradi.
7.
Karyera rivojlanishini q
o‘
llab-quvvatlash:
Ta
’
lim muassasalari talabalarga kasbiy
y
o‘
llarini rivojlantirish va mehnat bozorida muvaffaqiyatga erishish uchun kasb b
o‘
yicha
maslahat xizmatlarini taqdim etadilar. Ushbu usul va yondashuvlarni
o‘
rganish va q
o‘
llash
ta
’
lim xizmatlari sifatini yaxshilash hamda ta
’
lim sohasida iste
’
molchining ijobiy xulq-atvorini
shakllantirishda foydali b
o‘
lishi mumkin.
Angliyadan farqli
o‘
laroq, Germaniya yanada moslashuvchan tizimga ega. Bakalavriyat
odatda 3 yil, magistratura 2 yil davom etadi. Doktoranturadan oldin magistrlik darajasi
mavjudligi talab qilinib, u k
o‘
pincha ilmiy tadqiqotlarga qaratilgan. Oliy ta
’
lim tizimining asosini
klassik (universitä
t), texnik (Technisc
he Universität) va umumiy (Gesamthochschulen)
universitetlar, shuningdek maqomi universitetga tenglashtirilgan oliy ta
’
lim muassasalari
tashkil etadi: pedagogika institutlari (pädagogische Hochschulen), tibbiyot kollejlari, falsafiy
-
diniy va cherkov kollejlari (Theologische Hochschule) hamda kollejlar (Korlyakova, Shatskaya
2014). Germaniyaning k
o‘
plab universitetlari juda boy tarixga ega. Masalan, eng qadimgilari-
1386 yilda tashkil etilgan Geydelberg universiteti va 1388 yilda tashkil etilgan Kyoln
universitetini misol tariqasida keltirishimiz mumkin. Germaniya oliy ta
’
lim tizimi
o‘
zining
tuzilishi, tamoyillari va tashkil etilishi bilan boshqa mamlakatlar tizimlaridan farq qiladi. Misol
uchun, Germaniyada oliy ta
’
limning asosiy tamoyillaridan biri "akademik erkinlik" b
o‘
lib, u
talabalarning kurs va fanlarni mustaqil tanlashi mumkinligini nazarda tutadi. Ushbu fanlarni
ular
o‘
qish davomida
o‘
rganganlaridan s
o‘
ng ularning diplomlarida aks ettiriladi.
Fink (2017) tadqiqotiga k
o‘
ra, Germaniyada bakalavriat bosqichida klassik universitet
ta
’
limi ikki bosqichni
o‘
z ichiga oladi: universitetda (Studium) va ikki yillik amaliyot
(Referendariat). Ikkala bosqich ham Staatsexamen deb nomlanuvchi davlat imtihonini
topshirish bilan yakunlanadi. Kudashevaning fikriga k
o‘
ra, Germaniyaning oliy ta
’
lim tizimining
yuqori darajasi quyidagi asosiy sabablar bilan belgilanadi: turli xil innovatsion
o‘
quv
texnologiyalarini ishlab chiqish va oliy ta
’
lim dasturlariga integratsiya qilish va raqobatbardosh
mutaxassislarning ta
’
limi va amaliyoti bilan muntazam hamkorlik qilish. Biz nemis ta
’
lim
tizimini butun dunyo b
o‘
ylab k
o‘
plab talabalar uchun noyob va jozibali qiladigan bir nechta
xususiyatlarini ajratib k
o‘
rsatishimiz mumkin:
-
Nemis va ingliz tillarida o
‘
qitish:
K
o‘
pgina dasturlar nemis tilida taqdim etiladi, ammo s
o‘
nggi yillarda xalqaro talabalarni
jalb qilish uchun ingliz tilidagi dasturlar k
o‘
paymoqda.
- K
o‘
plab talabalar uchun bepul ta
’
lim:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
214
K
o‘
pgina nemis universitetlarida aksariyat talabalar, shu jumladan chet elliklar uchun
kichik ma
’
muriy t
o‘
lovlardan tashqari
o‘
qish bepul.
-"Dual ta
’
lim" printsipi:
Germaniyada "Dual ta
’
lim" (Dual Education System) prinsipi amal qiladi, unda talabalar
universitetda nazariy ta
’
lim va ish joyida amaliy tajriba oladilar.
-Tadqiqot faoliyati:
Germaniya universitetlari tadqiqotga y
o‘
naltirilganligi bilan mashhurdir. Ularning
aksariyati sanoat va boshqa tashkilotlar bilan yaqindan hamkorlik qiladi.
- Tuzilishi va boshqaruvi:
Germaniyadagi universitet tizimini quyidagicha tavsiflash mumkin: universitet, texnik
universitet va amaliy fanlar. Ta
’
lim muassasasining har bir turi
o‘
ziga xos xususiyat va
ixtisoslashuv sohalariga ega.
- Qat
’
iy sifat standartlari:
Germaniya oliy ta
’
lim tizimi yuqori sifat standartlariga rioya qilgani uchun universitetlar
jahon standartlariga javob beradigan ta
’
lim berishga intiladi.
Ammo AQShda demokratiya oliy ta
’
lim sohasida ham namoyon b
o‘
ladi. Pavlova va
Nikolaevning s
o‘
zlariga k
o‘
ra (2015) , AQSh hozirda dunyodagi yetakchi oliy ta
’
lim tizimlaridan
biri sifatida tan olingan: uning universitetlari an
’
anaviy ravishda dunyoning turli reytinglarida
yetakchi
o‘
rinni egallaydi, u k
o‘
plab Nobel mukofoti sovrindorlarini tarbiyalagan, chet ellik
talabalar soni b
o‘
yicha yetakchilik qiladi va yirik moliyalashtirish manbalariga egadir.
AQShda oliy ta
’
lim ikki shaklda namoyon b
o‘
ladi - universitet va kollej. 4 yillik bakalavriat
dasturlarini taklif qiladigan oddiy kollejlardan tashqari, 2-3 yillik kurslarga ega b
o‘
lgan
mahalliy kollejlar (community colleges) va kasb - hunar ta
’
limi muassasalari (vocational
educational institutions), shuningdek, bir necha haftadan bir necha oygacha davom etadigan
malaka oshirish dasturlari mavjud. Shuningdek, kollejlar ixtisoslashuvga k
o‘
ra b
o‘
linishi ham
mumkin, masalan san
’
at kollejlari, gumanitar fanlar kollejlari va boshqalar (Potapov va
Hakimullin, 2017).
AQShda, asosiy ilmiy daraja bakalavr darajasi b
o‘
lib, uni kollejda ham, universitetda ham
olish mumkin. Odatda bakalavr darajasi 4 yildan 5 yilgacha
o‘
qishni talab qiladi. Q
o‘
shimcha 1-
2 yillik
o‘
qish, shu jumladan ilmiy ishni yozish va himoya qilish, magistr darajasini olish
imkonini beradi. Biroq, tibbiyot, farmatsevtika, huquqshunoslik, qurilish va muhandislik kabi
ba
’
zi mutaxassisliklar uchun magistr darajasini olish uchun o
‘
qish muddati 6-8 yil b
o‘
lishi
mumkin. Keyingi bosqich doktorantura. Doktorantura eng yuqori ta
’
lim darajasi b
o‘
lib, odatda
5 yildan 7 yilgacha davom etadi. Jarayon
o‘
qitish, tadqiqot dissertatsiyasini tayyorlash va
imtihon kengashi oldida himoya qilishni
o‘
z ichiga oladi. Falsafa fanlari doktori (Ph..D.) ushbu
toifadagi eng keng tarqalgan darajalardan biridir.
O‘
ziga xos xususiyatlardan biri shundaki, AQSh oliy ta
’
lim tizimi har tomonlama
o‘
rganish,
tanqidiy fikrlash va umumiy k
o‘
nikmalarni
o‘
z ichiga olgan liberal ta
’
limga ur
g‘
u beradi. Bundan
tashqari, an
’
anaviy kampus dasturlari, onlayn kurslar, kechki va masofaviy dasturlar kabi
ta
’
limning k
o‘
plab shakllari mavjuddir.
Rossiyada ham oliy ta
’
lim
o‘
ziga xos xususiyatlarga ega b
o‘
lib, turli xil ta
’
lim dasturlari va
ta
’
lim muassasalari asosida amalga oshiriladi. Irkutskaya (2011) fikriga k
o‘
ra, Rossiya ta
’
limi
madaniy va pedagogik milliy an
’
analarga asoslangan b
o‘
lib, chuqur tarixiy ildizlarga ega.
Rossiyadagi oliy ta
’
lim tizimining bir nechta asosiy xususiyatlari mavjud:
1. Ta
’
lim muassasalarining turlari:
-
Universitetlar:
turli xil ta
’
lim dasturlarini taqdim etib k
o‘
plab fakultet va institutlarni
qamrab olishi mumkin.
-
Institutlar:
ma
’
lum bilim sohalariga (masalan, tibbiyot, texnologiya, san
’
at) e
’
tibor
qaratishi mumkin b
o‘
lgan ixtisoslashtirilgan ta
’
lim muassasalari.
-
Akademiyalar:
k
o‘
pincha harbiy ta
’
lim, san
’
at va boshqa sohalarga ixtisoslashgan
muassasalar.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
215
-
Kollejlar:
odatda amaliy va ixtisoslashtirilgan ta
’
limni qisqartirilgan muddatda beradi.
2. Ta
’
lim darajalari:
-
Bakalavriat:
bakalavriat dasturlari odatda 4 yil davom etadi.
-
Magistratura:
magistratura dasturlarining davomiyligi har xil, lekin odatda 2 yilni
tashkil etadi.
- Aspirantura (doktorantura): fan nomzodi (Ph.D.) va q
o‘
shimcha 3-4 yillik
o‘
qishni talab
qiladi.
3. Davlat va xususiy ta
’
lim muassasalari:
Rossiyada ham davlat, ham xususiy ta
’
lim muassasalari mavjud b
o‘
lib, Davlat ta
’
lim
muassasalari odatda arzonroq ta
’
limni taklif qiladi. Xususiy muassasalarda k
o‘
proq
ixtisoslashgan b
o‘
lsa-da qimmatroq hisoblanadi.
4. Bepul ta
’
lim:
Ba
’
zi davlat universitetlari davlat tomonidan moliyalashtiriladigan joylardan foydalangan
holda bepul ta
’
limni taklif qiladi. Xususiy ta
’
lim muassasalari esa, odatda t
o‘
lovni talab qiladi.
5. Kredit tizimi:
Rossiy
a taʼlim muassasalaridagi kredit tizimi talabalarga oʻz mutaxassisligi boʻyicha
fanlar va kurslarni tanlash imkonini beradi. Bu xususiyatlar Rossiyadagi oliy ta
’
limning xilma-
xil imkoniyatlari mavjudligini aks ettirib, talabalarga kasbiy va shaxsiy rivojlanish uchun turli
imkoniyatlar beradi.
Agar biz Qozo
g‘
istonning oliy ta
’
lim tizimini k
o‘
rib chiqadigan b
o‘
lsak, bir necha sobiq
sovet respublikalari orasida Qozo
g‘
iston bozor sharoitlariga muvaffaqiyatli moslasha olganini
k
o‘
rishimiz mumkin. Shuningdek, Qozo
g‘
iston ta
’
lim sohasidagi hujjatlarga amal qiladi (Evropa
mintaqasida oliy ta
’
lim bilan bo
g‘
liq malakalarni tan olish t
o‘g‘
risidagi Lissabon Konvensiyasi;
Boloniya deklaratsiyasi va boshqalar) (Kim va Troitskiy, 2016). Qozo
g‘
iston Evropada oliy
ta
’
limning yagona standartlari va tan olinishini ta
’
minlash uchun m
o‘
ljallangan Boloniya
jarayonini amalga oshirdi. Bu, jarayon kredit tizimidan foydalanish va uch bosqichli ta
’
lim
tuzilmasini (bakalavriat, magistratura, doktorantura) q
o‘
llashni
o‘
z ichiga oladi.
Qozo
g‘
iston Respublikasida oliy ta
’
lim tizimi
o‘
ziga xos xususiyatlarga ega hamda davlat
va xususiy ta
’
lim muassasalari tomonidan q
o‘
llab-quvvatlanadi. Qozo
g‘
iston ta
’
lim
muassasalari tizimi quyidagilardan iborat:
-
Universitet:
turli xil ta
’
lim dasturlarini taqdim etib, turli fakultet va institutlarni
o‘
z
ichiga olishi mumkin;
-
Institutlar:
ma
’
lum bilim sohalariga (tibbiyot, texnologiya, san
’
at va boshqalar) e
’
tibor
qaratadigan ixtisoslashtirilgan
o‘
quv yurtlari;
-
Akademiyalar:
k
o‘
pincha harbiy ta
’
lim yoki san
’
at kabi tor sohalarda ixtisoslashgan
muassasalar.
Oliy ta
’
lim tizimi biznikiga
o‘
xshab uch bosqichga b
o‘
linadi: bakalavriyat (bakalavr
dasturlari odatda 4 yil davom etadi), magistratura (magistratura dasturlari muddati
o‘
zgarib
turadi, lekin odatda 1-2 yil davom etadi) va doktorantura (Ph.D. unvonini olish imkonini beradi
hamda q
o‘
shimcha 3-4 yillik
o‘
qishni talab qiladi).
Shuningdek, Qozo
g‘
istonning k
o‘
plab universitetlari xorijiy ta
’
lim muassasalari bilan
hamkorlik qilib, xalqaro almashinuv dasturlarida ishtirok etadi. Mehnat bozori ehtiyojlarini
hisobga olgan holda, mamlakat iqtisodiyotida talab katta b
o‘
lgan sohalarda kadrlar
tayyorlashga alohida e
’
tibor qaratilmoqda. Yuqoridagi xususiyatlar Qozo
g‘
istondagi oliy ta
’
lim
tizimini ajratib turadi hamda uning zamonaviy standartlarga sodiqligini, xilma-xilligi va mehnat
bozori ehtiyojlariga mos ekanligini aks ettiradi.
Xulosa va takliflar.
Biz davlatlar integratsiyalashgan va turli sohalarda globallashuvga yuz tutayotgan
zamonaviy dunyoda yashayapmiz. Bu esa ta
’
lim xizmatlariga ham
o‘
z ta
’
sirini
o‘
tkazadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
216
Shunday ekan, ta
’
lim xizmatlari sohasini iste
’
molchilar uchun yanada jozibador qilmoqchi
b
o‘
lsak, xorij tajribasini
o‘
rganishimiz shart deb
o‘
ylayman.
Chegaralar y
o‘
qolib borayotgan dunyoda oliy ta
’
lim sohasini raqobatbardosh qilishimizga
chet el tajribasini
o‘
rganish yordam beradi. Tarixan, mamlakatimizdagi oliy ta
’
lim tizimi AQSh,
Germaniya yoki Angliya kabi
o‘
z tarixi bilan maqtana olmaydi. Shuning uchun biz ulardan
o‘
zimizga mos keladigan eng yaxshi tomonlarni olishimiz kerak. Aks holda, talabalar mobilligi
tufayli k
o‘
pchilik talabalarimizni y
o‘
qotishimiz mumkin. Lekin biz ularning tajribasini
o‘
rganib,
oliy ta
’
lim iste
’
molchilari uchun shart-sharoitlarni ulardan k
o‘
ra jozibadorroq qilishimiz joizdir.
Zero, har yili ta
’
lim xizmatlariga talab yil sayin ortib bormoqda.
Xorijiy tajriba integratsiyasi ta
’
lim sifatini oshirish, talabalar uchun jozibadorlikni
oshirish va ta
’
lim xizmatlarining jahon bozorida raqobatbardoshligini oshirish orqali katta
foyda keltirishi mumkin. Xorijiy tajribani moslashtirishda foydali b
o‘
lishi mumkin b
o‘
lgan bir
nechta sohalarga misol qilib quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
-
Ta
’
limda moslashuvchanlik va innovatsiyalar:
moslashuvchan ta
’
lim dasturlari,
onlayn ta
’
lim va innovatsion
o‘
qitish usullarini muvaffaqiyatli amalga oshirgan mamlakatlar
amaliyotini
o‘
rganish;
-
Xalqaro hamkorlik:
talabalar almashinuvi, q
o‘
shma dasturlar va ilmiy loyihalar uchun
xorijiy universitetlar va institutlar bilan hamkorlikni rivojlantirish;
- K
o‘
p tillilik va madaniyatlararo ta
’
lim:
bir nrcha tilni
o‘
rganishni va talabalarning
madaniyatlararo vakolatlarini rivojlantirishga yordam beradigan dasturlarni q
o‘
llab-
quvvatlash;
-
Amaliy tajribaga e
’
tibor berish:
talabalarni haqiqiy mehnat bozori talablariga
tayyorlash uchun
o‘
qitish, amaliyot va loyiha ishlarining amaliy jihatlarini amalga oshirish;
-
Davlat va xususiy qo
‘
llab-quvvatlash:
kirish imkoniyati va moliyaviy barqarorlikni
ta
’
minlash uchun oliy ta
’
limni davlat va xususiy q
o‘
llab-quvvatlash modellarini
o‘
rganish;
-
Talabalarning harakatchanligini q
o‘
llab-quvvatlash:
almashinuv dasturlari, ta
’
lim
sayohatlari va talabalar uchun chet elda
o‘
qish imkoniyatlarini ishlab chiqish;
-
Sifatga e
’
tibor qaratish:
ta
’
lim sifatini baholash va ta
’
minlash usullarini
o‘
zlashtirish,
jumladan, dasturlar va ta
’
lim muassasalarini akkreditatsiya qilish;
-
Mehnat bozori talablariga moslashish:
mehnat bozori qanday k
o‘
nikma va
malakalarni talab qilishini
o‘
rganish va
o‘
quv dasturlarini shu talablarga muvofiqlashtirish.
Il
g‘
or tajribalarni
o‘
rganish va xalqaro tajribaga tayanish ta
’
lim muhitini sezilarli darajada
boyitishi va talabalarni globallashgan dunyoda muvaffaqiyatli karyeraga tayyorlashi mumkin.
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Becker, R.F.J. (2009). States, Markets and Higher Education Reform: The Netherlands and
England. In Globalisation, Policy and Comparative Research: Discourses of Globalisation, edited
by J. Zajda, and V. Rust, 157-170. Berlin, Heidelberg, Dordrecht, New York: Springer Science and
Business Media B.V.
Fink D.A. (2017) Education system in the Federal Republic of Germany / D.A. Fink // Law
and State.
–
No. 3
–
4.
–
pp. 25
–
37.
Uddin, J.A., Uddin, K.A., Sadat, A.S., Zuñiga, R. (2015). Managing
Strategies for Higher
Education Institutions in the UK: An Overview. Higher Education for the Future, 2(1), 32-48.
Wende, M.C. (2003). Globalisation and Access to Higher Education. Journal of Studies in
International Education, 7(2), 193-206.
Айдрус
И
.A.,
Филиппов
В
..M. (2008).
Мировой рынок образовательных услуг. M.: РУДН,
26 лет.
Воронин Денис Михайлович И Идрис Ринат Галимович
(2018). Анализ системы
высшего образования Великобритании. Проблемы современного педагогического
образования, (58
-4), 50-54.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
217
Иркутская, В. I. (2011). ВТО и модернизация системы высшего образования в России.
Вестник Томского государственного педагогического университета, (6), 45
-47.
Ким Максим Юрьевич, Троицкий Евгений Флорентьевич (2016). Система высшего
образования Республики Казахстан на основе национальных и международных рейтингов
университетов. Газета Томского государственного университета, (411), 6
4-68.
Лукашенко M. A. (2004). Образовательная услуга и ее особенности на современном
этапе социального развития. Статистика и экономика, (2), 5
-
13. 7. Павлова Наталья
Анатольевна., Николаев Борис Викторович. (2015). Высшее образование в США:
теоретические
основы и тенденции развития. Газета Московского университета МВД
России, (1), 213
-216.
Потапов А. A., Хакимуллин Б. R. (2017). Особенности системы образования в США.
Форум молодых ученых, (9 (13)), 610
-
613. 9. Розенфельд, Ю. N., Росчупкин , Г. В. (2006)
.
Особенности системы высшего образования в Великобритании. Педагогика, психология,
медико
-
биологические проблемы физической подготовки и спорта, (12), 141
-143.
Чинаева Т. И. (2017). Основные тенденции международного рынка образовательных
услуг. Статистика и экономика, 4 (1), 60
-68.
