Қарақалпақларда өз-ара жəрдем дəстҥринде  ҳаял-қызлардың тутқан орны

Г Хожаниязова

1

Өзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы

Қарақалпақстан бөлими

Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты

ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДА ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ

ИЗЕРТЛЕЎЛЕР: ТАРИЙХ ҲӘМ ЗАМАНАГӨЙЛИК

Қарақалпақстан

ға мийнети сиңген

илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты

Хожахмет Есбергеновтың 90-жыллығына бағышланған

илимий-əмелий конференция

МАТЕРИАЛЛАРЫ

Нѳкис

«Илим»

2023

2

УOK 008(575.172)+94(575.172)
КБК 63.3(5Қар)
Қ50

Қарақалпақстанда

этнографиялық

изертлеўлер:

тарийх

ҳәм

заманагӛйлик // Республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.
ӚзРИАҚБ Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты.
Нѳкис: «Илим» баспасы, 2023ж., 132 б.

Топлам

Ӛзбекстан

Республикасы

Илимлер

Академиясы

Қарақалпақстан бӛлими Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў
институты Илимий Кеӊесиниӊ (2023-жыл, 10-апрель кҥнги №3-санлы
баянлама) қарарына тийкарланып Қарақалпақстан Республикасыныӊ
этнография илимине ѳз ҥлесин қосқан Қарақалпақстанға мийнети сиңген
илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты Хожахмет Есбергеновтың
90-жыллығы мҥнәсибети менен шѳлкемлестирилген «

Қарақалпақстанда

этнографиялық изертлеўлер: тарийх ҳәм заманагӛйлик

» атамасындағы

республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.

Бас редактор:

Қарлыбаев М.А.

Жуўаплы редактор:

Курбанова З.И.

Таярлаўшы:

Сайтов А.Т.

Топламда берилип атырылған материаллардағы мағлыўматлардыӊ

ҳәм мазмуныныӊ дурыслылығына авторлар жуўапкер, олардыӊ пикирлери
редакцияныӊ пикирлери болып есапланбайды.

ISBN 978-9943-8869-6-4

87

Г.М. Хожаниязова -

ҚАРАҚАЛПАҚЛАРДА ӨЗ-АРА ЖƏРДЕМ ДƏСТҤРИНДЕ

ҲАЯЛ-ҚЫЗЛАРДЫҢ ТУТҚАН ОРНЫ

Г.М. Хожаниязова

Ɵзбекстан Илимлер Академиясы Қарақалпақстан бӛлими

Гуманитар илимлер илим-изертлеў институты докторанты

Ҳаялдың шаңарақ ҳәм жәмийеттеги орны айрықша болып, мәмлекеттиң сиясий,

социал-экономикалық ҳәм мәдений раўажланыўында ҥлеси ҥлкен. Солай екен,
қарақалпақ халқы да, басқа халықлар сыяқлы ҳаял-қызларды айрықша ҳҥрмет етип,
олардың жәмийетлик орталықтағы орнын жоқары баҳалайды.

Ҳаял-қызларымыздың қол мийнети, ақыл-парасаты менен дӛретилген миллий

мәдений, материаллық байлықларымыз жҥдә кӛпти қурайды. Қарақалпақлардың белгили
жазыўшысы С. Баҳадырова ӛз шығармасында қарақалпақ ҳаялын тәрийплеп: «Ҳәзир
музейдиң жарасығы болған кӛк кӛйлек, сәўкеле, қызыл жегде менен ақ жегде сениң
қолыңнан шыққан! Оларды кӛрип турып, не деген мәденият, не деген шеберлик, деп таң
қалмайтуғын адам жоқ! Халқымның ӛлмес миллий байлығы сениң қолың менен
дӛретилген» (Баҳадырова, 2017. 23 б.) деп кӛрсетеди.

Солай екен, қарақалпақ ҳаял-қызларының кӛзге илинбес жигери, аўыл-хожалық

жумысларындағы, той ҳәм мерекелердеги, ағайин-туўысқан арасындағы, дослық,
қоңсышылық қатнасықларындағы, кҥнделикли турмыстағы дәстҥрий ӛз-ара жәрдем
мәселесинде атқаратуғын хызметлерин айрықша материаллар тийкарында кӛрсетип бериў
ҳәзирги кҥнде актуал мәселелерден есапланады. Миллий ҥрп-әдет ҳәм дәстҥрлеримиздиң
сақланып турыўына, олардың жаңа басқышта раўажланып барыўына ҳаял-қызларымыз
салмақлы ҥлес қосып келмекте.

Усыған байланыслы, ӛз изертлеў жумысымыздан узаққа кетпеген ҳалда,

қарақалпақ ҳаял-қызларының ӛз-ара жәрдем мәселесиндеги айрықша орнын тӛмендегише
кӛрсетип ӛтпекшимиз: той ҳәм мерекелердеги ҳаял-қызлардың ӛз-ара жәрдем
дәстҥриндеги атқаратуғын хызметлери, ағайин-туўысқан ҳәм дослар арасындағы,
қоңсышылық қатнасықлардағы ҳаял-қызлардың орны.

Қарақалпақлардың кҥнделикли турмысындағы ҥлкен ямаса кишигирим

мәресимлерде, ҳаял-қызларымыздың, яғный жасы ҥлкен апаларымыздың мәсләҳәтисиз
ҳәм жас келинлердиң бийминнет жәрдемисиз әмелге асыўы қыйын. Бул қарақалпақ
ҳаялларына жыллар бойы алған турмыслық тәрбия арқалы сиңип кеткен ҳәм дәстҥрге
айланған әдетлердиң бири.

88

Аўыл хожалығындағы дәстҥрий ӛз-ара жәрдем мәселесинде изертлеўши

Г.А.Никитина: «Терең тарийхый тҥбирге ийе болған ӛз-ара жәрдем ҳәм ӛз-ара жәрдем
дәстҥрлери аўыл жәмәәтиниң рәсмий ҳәм рәсмий емес қатнасықларын беккемлейтуғын
ҳәм оның турмысының материаллық ҳәм руўхый жақтан раўажланыўына тәсир
кӛрсететуғын қәдириятлардың бири болып есапланады» (Никитина, 2014. 74 б.) деген
тҥсиник берди.

Қарақалпақларда дәстҥрий ӛз-ара жәрдем бериў дәстҥрлери қәдирият сыпатында

жақсы раўажланған. Жасларға тәрбиялық сабақ бериў менен бирге келешек әўладқа
жақсы жетип барыўын тәмийнлеўде де ҳаял-қызларымыздың орны айрықша.

Әсиресе, жасы ҥлкен кейўаны апаларымыз тәрепинен қоңсы ҳаялларды ямаса жас

келинлерди басқарып, олардың той ҳәм мерекениң тийкарғы жумысларында бийминнет
ӛз-ара жәрдем дәстҥрин атқарыўдағы хызметлериниң ӛзи жаслар ушын ҥлкен тәрбиялық
мектеп ўазыйпасын атқарады. Информатордың мағлыўмат бериўинше: «

Аўылда бизлер,

үйимизде кандайда бир мереке болатуғын болса, аўылдың жасы үлкен апаларын шайға
шақырамыз. Ишинде ҳәммеге гәпи ӛтетуғын, аўыл ҳаяллары сайлаған бий апамыз
болады. Соның басшылығында, ер адамларымыз ойласқан қонық мәселесине қарап,
мерекеге сарыпланатуғын нан ҳәм баўырсақ, басқа да тойдың қәрежетлери ҳаққында
мәсләҳәтлесемиз. Бул бизлердиң той ямаса мереке алды аўыл ҳаялларының мәсләҳәтимиз
есапланады

» (АДЖ 2022, № 48) деп келтиреди. Әлбетте, бундай кӛпти кӛрген, кейўана

апалар той ҳәм мерекелерде артықша ысырапгершиликке жол қоймаўға ҳәрекет етиўши,
изинде орнын басып киятырған жасларға, ҥлги бола алатуғын жасы ҥлкен апаларымыз
есапланады.

Бундай кейўаны апаларымыз тәрепинен той ҳәм мереке кҥнлери аўыл ҳаялларының

жәрдемин арнаўлы бӛлистириўиниң ӛзинде кӛплеген жумыслар атқарылады.
Информатордың мағлыўмат бериўинше: «

Тойларда қуда-қудағай күтерде жасы үлкен

апаларымыз, аўқат асылатуғын қазанға еки ҳаялды жуўапкер етип тайынлайды. Олар
аўкаттың мазалы болып писиўине, келген қонақларға сулыў кӛринисте жеткерилиўин
тәмийнлейди

» (АДЖ 2022, № 54) деп кӛрсетсе, басқа бир информатор:

«жасы үлкен

кейўана апаларымыз тойларымыздың сәни болған «кепкир күйди» кәделеринде



, аўыл

ҳаялларына басшылық етип, олардың тәртип пенен ҳәрекет етиўин тәмийнлейди

» (АДЖ

2022, № 44) деп кӛрсетеди.

Усы орында кейўана сӛзине итибар қарататуғын болсақ, «Қарақалпақ тилиниң

тҥсиндирме сӛзлиги»нде кейўана сӛзине былайынша тәрийп берилген: кәйўана-орта
жастағы ақыллы, парасатлы, ҳәр нәрсеге кеңес берерлик ҳаял, қатын». Ал, этнограф
илимпаз А.Бекмуратова ӛз мийнетинде: «турмысқа шыққаннан кейин бир баласы бар ҳаял
– ҳаял, қатын. Ал, 45 жастан 55 жасқа шекемги ҳаяллар болса – кейўана, ал, 55 жастан соң
– кемпир» (Бекмуратова, 1969. 46-47 б.) деп аталады» деп жазған.

Жуўмақлап айтқанда, қарақалпақлардың кҥнделикли турмысында ӛз-ара жәрдем

бериў дәстҥрлеринде ҳаял-қызларымыздың орны айрықша. Әсиресе, жасы ҥлкен, кейўана
апаларымыз тәрепинен той ҳәм мерекелердеги шӛлкемлестириўшилик, басқарыўшылық
уқыбы кейинги жаслардың тәрбия алыўын ҳәм дәстҥрлеримиздиң сақланып қалыўын
тәмийнлейди.

Пайдаланылған әдебиятлар:



кепкир кҥйди қәдеси – той алды жәрдем есабында қоңсы ҳаяллардың кӛмеги тийкарында әмелге

асырылатуғын, тойдағы нан ҳәм баўырсақ писириў дәстҥри

89

Баҳадырова С. Қарақалпақ қандай халық. Ташкент, 2017.
Бекмуратова А. Быт и семья каракалпаков в прошлом и настоящем. Нукус,1969.
Никитина Г.А. Взаимопомощь как неотъемлемая составляющая «моральной

экономики» крестьянства // Ежегодник финно-угорских исследований, 2014. 74-81 бетлер.

Қарақалпақ тилиниң тҥсиндирме сӛзлиги. Т. 2. Нӛкис, 1984.
Автордың дала жазыўлары (АДЖ), 2022, № 48. Кегейли районы Қумшҥңгил АПЖ.

Информант: Хожамбергенова Санавар.

АДЖ, 2022, №54. Қараɵзек районы, Қаратал кɵшеси. Информант: Ақымбетова

Сулыўхан.

АДЖ, 2022, №44. Кегейли районы Қумшҥңгил АПЖ. Информант: Айтбаева

Амангҥл.

G.

Sharjaubayeva -

Q