Зергерлик буйымларындағы нағыс мотивлери

Д Кудайбергенова

1

Өзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы

Қарақалпақстан бөлими

Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты

ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДА ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ

ИЗЕРТЛЕЎЛЕР: ТАРИЙХ ҲӘМ ЗАМАНАГӨЙЛИК

Қарақалпақстан

ға мийнети сиңген

илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты

Хожахмет Есбергеновтың 90-жыллығына бағышланған

илимий-əмелий конференция

МАТЕРИАЛЛАРЫ

Нѳкис

«Илим»

2023

2

УOK 008(575.172)+94(575.172)
КБК 63.3(5Қар)
Қ50

Қарақалпақстанда

этнографиялық

изертлеўлер:

тарийх

ҳәм

заманагӛйлик // Республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.
ӚзРИАҚБ Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты.
Нѳкис: «Илим» баспасы, 2023ж., 132 б.

Топлам

Ӛзбекстан

Республикасы

Илимлер

Академиясы

Қарақалпақстан бӛлими Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў
институты Илимий Кеӊесиниӊ (2023-жыл, 10-апрель кҥнги №3-санлы
баянлама) қарарына тийкарланып Қарақалпақстан Республикасыныӊ
этнография илимине ѳз ҥлесин қосқан Қарақалпақстанға мийнети сиңген
илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты Хожахмет Есбергеновтың
90-жыллығы мҥнәсибети менен шѳлкемлестирилген «

Қарақалпақстанда

этнографиялық изертлеўлер: тарийх ҳәм заманагӛйлик

» атамасындағы

республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.

Бас редактор:

Қарлыбаев М.А.

Жуўаплы редактор:

Курбанова З.И.

Таярлаўшы:

Сайтов А.Т.

Топламда берилип атырылған материаллардағы мағлыўматлардыӊ

ҳәм мазмуныныӊ дурыслылығына авторлар жуўапкер, олардыӊ пикирлери
редакцияныӊ пикирлери болып есапланбайды.

ISBN 978-9943-8869-6-4

54

Д.А. Кудайбергенова -

ЗЕРГЕРЛИК БУЙЫМЛАРЫНДАҒЫ НАҒЫС МОТИВЛЕРИ

Д.А. Кудайбергенова

ӚзР ИА ҚҚБ Қарақалпақ гуманитар илимлер

илим изертлеў институти докторанти

Ӛнерментшилик буйымлары ҳәр бир халықтың кҥнделикли турмысының қурамлық

бӛлеги сыпатында, әсирлер даўамында қәлиплесип, раўажланып келген миллий
қәдириятларды ӛзинде жәмлестиреди. Ески ӛнерментшилик тҥрлеринен бири болған
зергерлик буйымларындағы формалар, безек ҳәм нағыслар тәбият қубылыслары
ҳаққындағы символлардың умытылған тәреплерин арадан бир неше ўақытлар ӛтиўине
қарамастан ӛзинде сақлап қалыў қәсийетине ийе. Буннан тысқары, тағыншақларда
келтирилген нағыслар қандайда бир форма ямаса кӛринислер болып қалмастан әҳмийетли
этнографиялық дерек сыпатында халықтың диний исеним ҳәм елеслери менен тиккелей
байланыслы болады. Зергерлик буйымлары ҳәр тҥрли спектордағы мағлыўматларды
тасыўшы дерек ҳәм олардың эстетик гӛззалығы арқасында мәлим бир мәни-мазмун
белгилери жатады. Ӛз нәўбетинде олар исламға шекемги ҳәм исламнан кейинги культ
идеяларды ӛзинде сәўлелендиреди. Дҥньяны бундай қабыл етиў ҳәм бундай кӛзқараслар
халықтың декоратив кӛркем-ӛнеринде сәўлеленип ҳәм қәлиплесип барады. Ӛз ӛнимлерин
жаратыўда ӛнерментлер әтираптағы ҳақыйқый дҥньядан ӛзине керек мотивлерди алады.
Зергерлик буйымларындағы нағысларда инсаният ӛз ӛтмишиндеги кӛзқарасларды, туйғы-
сезимлерди ямаса эстетикалық идеяларды кӛриў мҥмкин ҳәм бул ӛз гезегинде әййемги
жәмийеттиң ҳәр бир ағзасы ушын тҥсиникли болған ҳәм философиялық пухта ойланған
системаны сәўлелендириўши қандайда бир схематикалық формалар ҳәм белгилер
кӛринисинде пайда болған (Давлатова, 2019. 208 б).

Қарақалпақ зергерлик буйымларында терең мәни ҳәм мазмунды ӛзинде

сәўлелендирген нағыслаў ӛнериндеги мотивлер ҳәм композициялар айрықша әҳмийетке
ийе. Нағыслар қарақалпаклар турмыс тәризине соншелли кирип ҳәм сиңип келген, оны

55

материаллық мәденият объектлеринен бӛлек ҥйрениў натуўры болады (Жданко, 1958. 377
б). Ӛз нәўбетинде қарақалпақ зергерлик буйымларында қолланылатуғын нағыслардағы
тийкарғы мотивлер А.Алламуратов (Алламуратов, 1977. 29 б) мийнетинде
классификацияланған ӛсимлик, зооморф, геометриялық ҳәм предметлер кӛриниси,
мотивлери менен тиккелей байланыслы. Ҳәр бир мотив бир-бири менен байланыслы,
яғный зергерлер тәрепинен тағыншақлар безелгенде олар ӛз-ара бириккен ҳалда қандайда
бир композицияны-комбинацияны жаратады ямаса ўақыттың ӛтиўи менен «эволюцияға»
ушыраған жағдайларды пайда етеди.

Қубла Арал бойы аймағында ислам дининиң тарқалыўы халықтың нағыслар

әлеминен антропоморфлық мотивлердиң жоқ болып, зооморфлық мотивлердиң стиллесип
кетиўине, гҥл, яғный ӛсимлик нағыслардың ҳәм эпиграфиканың кӛбейип раўажланыўына
тийкар салды (Уразимова ҳ.б., 2019. 44 б). Әзелден бар мотивлер менен бир қатарда
қарақалпақ зергерлик буйымларын белги-символлар ҳәм араб имласы келтирилген
нағыслар да айрықша ҳәм кең тҥрде безеп барады. Белги-символлар – нағыслаў
ӛнериндеги ең архаикалық қатламлардан бири болып, олар тийкарынан әййемги диний
исенимлер, аспан денелери ямаса аўыл хожалығы культлери менен байланыслы болып
келеди (Хакимов, 1977. 11 б). Нағыслаў ӛнеринде символлар универсал эстетикалық
категория болып, бир тәрептен кӛркем-ӛнер образларын ашып берсе, екинши тәрептен
белги ҳәм аллегориялар менен салыстырыў имканын береди (Умарова, 2009. 22 б).
Айырым жағдағдайларда белги-символлар тосыннан ямаса жоқ жерден пайда болған,
олардың келип шығыўы әййемги дәўирлерге барып тақалып, әсирлер даўамында
кӛринисин сақлап қалған болыўы мҥмкин, бирақ тийкарғы мәниси ӛзгерип барған болыўы
итимал.

Белги-символлар мотивлери арасында аспан денелери символикасы сәўлеленген

тағыншақлар айрықша мәни билдиреди. Тағыншақлардағы ай, қуяш, нур ҳәм жулдызлар
стиллестирилген ҳалда сҥўретленген нағыслар ямаса формалар буған айқын мысал бола
алады. Ҳәр тҥрли дәўирлерде бар болған барлық символ-белгилер ӛз дәўиринде ҳҥкимран
болған исенимлерге байланыслы болған ҳалда семантикалық мәниге ийе болады ҳәм ӛз
нәўбетинде мәлим бир ўазыйпаны да атқарып келген.

Бҥгинги глобалласқан заманагӛй әлемде форма ҳәм нағыслары аспан денелериниң

саҳна кӛринислери менен безетилген, кӛбинесе ҳаял-қызлар тәрепинен кең пайдаланылып
киятырған «жулдызлар болжаўы» (гороскоп) сәўлеленген тағыншақлар (әсиресе сырға,
кулон ҳәм брош) символлық мәнилер менен толықтырылған. Кӛбинесе батыс халықлары
мәдениятына тән болған бундай нағыслаў, безек ҥлгилери бҥгинги кҥнге келип Орта Азия
халықлары арасында да кең тарқалған. Олар қуяштың жыллық ҳәрекети шеңбериндеги он
еки жулдызлардың атамалары болып, ҳәр бир кӛринис ӛз алдына белги ямаса символлық
мәнини пайда етеди. Бҥгинги кҥнде бундай кӛринистеги тағыншақлар «әўмет
келтириўши» ямаса «ийесиниң туўылған ўақтын кӛрсетиўши» белги сыпатында ҳаял-
қызлар тәрепинен тағылып келинеди.

Араб имласи келтирилген мотивлер

ислам дини кирип келгеннен соң тағыншақлар

арасында кең тарқалды. Имла кӛринисиндеги нағыслар тҥсирилген тағыншақлар
кӛпшилик жағдайда ийеси ҳаққында мағлыўматлар береди ямаса Қураннан келтирилген
сҥрелер, аятлар менен безетилген болады. Олар тийкарынан куфи ҳәм насх имлаларында
келтирилген. Буннан тысқары, ҳаяллар дәстҥрий кийимлериндеги тағыншақлар арасында
қосымша детал сыпатында қолланылатуғын

хантенге

лерге де араб имласы тҥсирилген.

56

Олар да ӛз гезегинде кишкене балалар ҳәм ҳаяллар кийимлеринде кӛзден, тил-суқтан
сақлаўшы тағыншақ бӛлеги ретинде алып қаралған.

Қарақалпақ нағыслаў ӛнериниң пайда болыўы ӛз алдына әҳмийетли қубылыс, бул

жәҳән кӛркем-ӛнери мийрасында айрықша орын тутады. Нағыслар, бир қанша әўлад
тәжирийбелерин ӛзинде жәмлеген ҳәм олардың руўхый улыўмалық аўҳалын
сәўлелендириўши әййемги белги-символлар системасы болып есапланады. Жоқарыда
келтирилген ҳәр бир мотив пҥтин бир композицияны пайда еткен ҳалда зергерлер
тәрепинен тағыншақларға тҥсирилген. Ямаса ҳәр бир мотив бир-бири менен тығыз
байланыслы десек туўры болады. Соның менен бир қатарда ҳәр бир мотивтиң
идеологиясы, ҥрп-әдет, диний ҳәм дҥньялық кӛз қараслардағы орны әййемги ата-бабалар
мийрасларына барып тақалады. XX әсирлерге келип кӛпшилик нағыслардың мәниси,
колланылыўы ӛзгерген ямаса умытылған болса да, олардың айрымлары ҳәзирги кҥнге
шекем жат кӛзлерден қорғаўшы, тил-суқтан сақлаўшы белги-символлар ретинде
пайдаланылып атыр.

Пайдаланылған әдебиятлар:

Алламуратов А. Каракалпакская народная вышивка. Нукус. 1977.
Давлатова С.Т. Ўзбекистоннинг жанубий худудлари анъанавий ҳунармандчилиги

тарихий жараѐнлар контекстида. (XIX асрнинг 2 ярими XXI аср бошлари). Тарих фан. док.
(DSc) дисс., 2019.

Жданко Т.А. Народное орнаментальное искусство каракалпаков. Труды ХАЭЭ.

Том III. Москва, 1958. 373-410 бетлери.

Умарова З.Х. История развития ювелирного искусства таджиков (V-начала XX вв.).

Автореф… дис. канд. ист. наук. Душанбе, 2009.

Уразимова Т.Б., Курбанова З.И., Уразбаева З.К. Қарақалпақ нағыслаў ӛнери. Нукус,

2019.

Хакимов А.А. Изобразительно-орнаментальные образы и мотивы прикладного

искусство Мавераннахра IX-нач. XIII вв. к проблеме изучения художественного ремесла
Средней Азии. Автореф… дисс. канд. иск. наук. Москва,1977.

И.М. Нурмухамедова -