Қарақалпақ халқының суўсызлық жылларында   қолланған ҥрп-əдетлери

У Абсетерова

1

Өзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы

Қарақалпақстан бөлими

Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты

ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДА ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ

ИЗЕРТЛЕЎЛЕР: ТАРИЙХ ҲӘМ ЗАМАНАГӨЙЛИК

Қарақалпақстан

ға мийнети сиңген

илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты

Хожахмет Есбергеновтың 90-жыллығына бағышланған

илимий-əмелий конференция

МАТЕРИАЛЛАРЫ

Нѳкис

«Илим»

2023

2

УOK 008(575.172)+94(575.172)
КБК 63.3(5Қар)
Қ50

Қарақалпақстанда

этнографиялық

изертлеўлер:

тарийх

ҳәм

заманагӛйлик // Республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.
ӚзРИАҚБ Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты.
Нѳкис: «Илим» баспасы, 2023ж., 132 б.

Топлам

Ӛзбекстан

Республикасы

Илимлер

Академиясы

Қарақалпақстан бӛлими Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў
институты Илимий Кеӊесиниӊ (2023-жыл, 10-апрель кҥнги №3-санлы
баянлама) қарарына тийкарланып Қарақалпақстан Республикасыныӊ
этнография илимине ѳз ҥлесин қосқан Қарақалпақстанға мийнети сиңген
илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты Хожахмет Есбергеновтың
90-жыллығы мҥнәсибети менен шѳлкемлестирилген «

Қарақалпақстанда

этнографиялық изертлеўлер: тарийх ҳәм заманагӛйлик

» атамасындағы

республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.

Бас редактор:

Қарлыбаев М.А.

Жуўаплы редактор:

Курбанова З.И.

Таярлаўшы:

Сайтов А.Т.

Топламда берилип атырылған материаллардағы мағлыўматлардыӊ

ҳәм мазмуныныӊ дурыслылығына авторлар жуўапкер, олардыӊ пикирлери
редакцияныӊ пикирлери болып есапланбайды.

ISBN 978-9943-8869-6-4

32

Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. Москва-Ленинград,

1950.

Жданко Т.А. Проблемы этногенеза каракалпаков // КСИЭ. Вып.XXXVI. Москва,

1962. 3-11 бетлар.

Жданко Т.А. Этнографические исследования и этнографы Хорезмской экспедиции

// Этнографическое обозрение, 1997, №1. 70-85 бетлар, 1997, № 2. 15-33 бетлар.

Некоторые данные зарубежной историографии по истории каракалпаков // Вестник

ККО АН РУ, 2008, №2. 80-84 бетлар.

Карлыбаев М.А. К истории ислама у каракалпаков: исторические, социальные,

этнические и генеалогические контексты. Нукус, 2021.

Карлыбаев М.А., Курбанова З.И. Каракалпакский костюм. Фотоальбом. Нукус,

2014.

Курбанова З.И. Этнографическая наука Каракалпакстана: этапы становления,

современное состояние. Нукус, 2020.

Курбанова З.И. Семейная обрядность каракалпаков: обычай

бес кийим

в динамике

трансформаций традиционной культуры // Археология, этнография и антропология
Евразии, 2020. Том.48, № 3. 124-133 бетлар.

Курбанова З.И. Одежда военного и послевоенного времени в мемуарах и рассказах

каракалпакстанцев // O’zbekiston tarixi, 2021, №2. 76-83 бетлар.

Садгян И.М. (Нурмухамедова).

Некоторые вопросы воспитания детей в

современной семье каракалпаков (по материалам этнографических экспедиций в городах
Нукус и Чимбай ККАССР) //Узбекистан: страницы истории. Ташкент, 1991. 69-71 бетлар.

Садгян

И.М.

Воспитание

детей

в

городской

семье

каракалпаков.

Дисс.канд.ист.наук.Ташкент,1993.

Толстова Л.С., Утемисов А. Уточнение вопросов этногенеза каракалпаков //

Вестник КК ФАН УзССР, 1963, №2. 55-66 бетлар.

У.К. Абсетерова -

ҚАРАҚАЛПАҚ ХАЛҚЫНЫҢ СУЎСЫЗЛЫҚ ЖЫЛЛАРЫНДА

ҚОЛЛАНҒАН ҤРП-ƏДЕТЛЕРИ

У.К. Абсетерова

Ӛз. РИАКБ Қарақалпақ гуманитар илимлер

илим-изертлеў институты стажѐр-изертлеўшиси

Қарақалпақ халқының тарийхын изертлеўде тарийхшылар бир қанша дереклерден

пайдаланады. Олар қол жазбалар, археологиялық, антропологиялық, этнографиялық
дереклерин айтыў жҥдә орынлы. Сонлықтан да миллий ҥрп-әдетлеримизди, ӛзлигимизди
аңлататуғын, миллий мақтаныш оятатуғын уллы тарийхымыз бенен ҳақылы тҥрде
мақтанатуғын тарийхымызды ҳәр тәреплеме пуқта ҥйренип, оның ибратлы сабақларынан
ӛнимли пайдаланыўымыз зәрҥр. Ғәрезсизлигимизди беккемлеў ҳәм мәмлекетимизди
раўажландырыўда халқымыздың усындай бай ҥрп-әдетлерин тиклеп дәўирге сай
жаңалықлар менен байытып барыўымыз керек. Усы кӛз қарастан қарағанда бҥгинги кҥни
халқымыздың нешше мың жыллар даўамындағы кҥнделикли турмысындағы
тәжирийбелердиң нәтийжесинде пайда болып қәлиплесип барған ҳәм тәрбиялық

33

характерге ийе болған суўсызлық жылларында қолланған ҥрп-әдетлерди ҥйренип ҳәм оны
кең жәмийетшиликке ҥгит-нәсият етип барыў ҥлкен әҳмийетке ийе.

Ӛзбекстан Республикасы Президенти Шавкат Мирзиѐевтиң Олий Мажлиске

мҥрәжатында «аўыл хожалығы тараўын басқарыў системасын реформалаў, жер ҳәм суў
ресурсларынан ақылға уғрас пайдаланыў бағдарындағы алдынғы технологияларды
енгизиў, азық-аўқат қәўипсизлигин тәмийинлеў ең әҳмийетли ўазыйпамыз болып
табылады» деп кӛрсеткен еди (Еркин Қарақалпақстан, 2018).

Сонлықтан да бҥгинги кҥни халқымыздың пәраўанлығы ҳәм абадан турмысы ушын

аўыл хожалығына ҥлкен дыққат аўдарылып атырғанда, халқымыздың ӛтмиш тарийхынан
да ӛнимли пайдаланып барыў тек усы тараўда ислеўшилер ушын емес, ал ҳәр бир
инсанның кҥнделикли турмысына айланыўы менен бирге, әсиресе, келешек жаслар
тәрбиясында ҥлкен әҳмийетке ийе болып есапланады.

Қарақалпақ халқының жер шараятында дийқаншылық ушын ең аўыр ҳәм шешиўши

машқалалардың бири – суў болып табылады. Соның ушын халқымыздың тиришилик
дереги бирден-бир жер менен бирге суў ислери байланыслы болып, тийкарғы орын
ийелейди.

Изертлеўшилердиң жазыўынша, ӛгиз жер ислеринде тийкарғы ислеп шығарыў

кҥши сыпатында әҳмийетли орын ийелеп, ҳасылдарлы исенимлери қатарында тән
алынған. Дийқан мийнетинде тийкарғы таяныш болып илаҳийлестирилген. Бундай
мәресимлер тҥрли вариантларда, тҥрли мәмлекетлерде кең тарқалған болып, Орта
Азиядағы сақланып киятырған исенимлер қатарынан орын алады. Буларға жер ислери,
егис басланғанда ӛгиз шақын майлаў, болажақ ҳасыл ушын ӛгизди қурбанлық сыпатында
Әмиўдәрьяға таслаў дәстҥрлери киреди (Снесарев, 1973. 218 б.). Бул мәресимди ӛткизиў
пайытында халық сыйынып «Суўлы болсын! Ҳасылдар болсын! Жеткиликли болсын!» –
деп адамлар бақырған (Снесарев, 2018. 116 б.).

Сонлықтан бҥгинги кҥни қарақалпақлар арасында суў менен байланыслы ҥрп-

әдетлер бар екенлигин және бир мәрте тастыйықлайды. Әййемги ата-бабаларымыз суўға,
дәрьяға ҳәр қыйлы ырым-дәстҥрлер иследи, суў қудайынан қорықты, суў перисине
исенди. Суў тулпарына ҳәўес етти. Бабаларымыз суў мол болсын деп ҳәр мәўсимде ат,
мал-қойларды қурбанлық етип дәрьяға қан ағызды. Суў астында тиришилик болғанына
исенди (Базарбаев Ж., Хожаниязов Ғ., Базарбаев, 2007. 93 б.). Олардан бири суў
жетиспеўшилиги жылларында дәрья ултанына қурбанлық етилген. Айтыўларына
қарағанда, 2000-жыллардағы суўсызлық ўақтында да Қанлыкӛл тәрептеги адамлар дәрья
ултанына ӛгизди шалып, бурыннан киятырған исенимлерди ислеген (Қудияров А.Р.,
Абсетерова, 2020. 43 б.).

Шымбай районы, бурынғы Кеңес совхозы, Ш.Мусаев бӛлиминде бригад болып

ислеген Абибуллаев Жумабай ата: «1998-жылы суў болып аўылда пахта егип, режедеги
пахта жобасын орынладық. 1999-жылы суў аз болды. Аўылда пахта менен басқа да егин
егип дийқаншылық еттик. Сол жылдың гҥз айына келип дәрьядан суў келмей қалды.
Нәтийжеде 2000-жылға келип аўылдан қалаға кӛшип кетиўге мәжбҥр болдық» (АДЖ
2023, №1). Және де бурын Шымбай районында жасаған Хожамуратов Дәўлетбайдың
айтыўынша, Австриядан суў хожалығы қәнигелери келип, жер асты суўларын
шығарыўшы ҥскенелер менен суў шығарыўшы кранлар қурған. Ҳәр бир хожалық
ишимлик суўларын сол қудықтан қол насослы қудықлары (халық арасында «баспа кран»
деп аталған) арқалы алған (АДЖ 2023, №2).

34

Усындай суўдың зардабын дҥньяның кӛп халықлары тартқан, тартып та атыр.

Кимлери қудық қазып тҥбине ҥңилсе, кимлери аспаннан жаўын тилеп Жаратқанға
жалбарынса, кимлери дәрьяға суў тилеп жанын қурбанлыққа бериўге таяр. Сонлықтан
болса керек, Қураны Кәримде, пайғамбарымыздың ҳәдисинде «садақаның ең абзалы
шӛллегенге суў бериў» - деп келтирилген.

Демек, халқымыздың ӛтмиштен баслап бҥгинги кҥнимизге шекем жасаўы ушын

суў мәселелери ең әҳмийетли мәселелердиң бири болып, буған бийпәрўа қарамаған.
Солай етип, қарақалпақлардың суў менен байланыслы ҥрп-әдет ҳәм дәстҥрлери әсирлер
даўамында сақланып, бҥгинги кҥнде гҥзетилип киятырған әҳмийетке ийе болып
табылады. Олар қарақалпақлардың ҳәзирги турмыс тәризинде суў менен байланыслы ҥрп-
әдет ҳәм дәстҥрлери тийкарында суўдың муқаддес екенлиги адамлар сана-сезими ҳәм
қәлбине сиңдирилип барылмақта.

Пайдаланылған әдебиятлар:

Ӛзбекстан Республикасы Президенти Шавкат Мирзиѐевтиң Олий Мажлиске

мҥрәжаты//«Еркин Қарақалпақстан» газетасы, 29-декабрь 2018 жыл.

Базарбаев Ж., Хожаниязов Ғ., Базарбаев Р. Әййемги Окс дәрьясының

тӛмениндеги зардуштлик дининиң излери. Нӛкис, 2007.

Қудияров А.Р., Абсетерова У.К. Қарақалпақ халық аўызеки дӛретпелеринде жер-

суў мәселелериниң сәўлелениўи. Нӛкис, 2020.

Снесарев Г.П. Под небом Хорезма (этнографические очерки). Москва, 1973.
Снесарев Г.П. Хоразмликларнинг мусулмонликдан аввалги маросимлари ва урф-

одатлари. Урганч, 2018.

Автордыӊ дала жазыўлары (АДЖ), 2023, №1. Информатор: Абибуллаев Жумабай.
Автордыӊ дала жазыўлары (АДЖ), 2023, №2. Информатор: Хожамуратов

Дәўлетбай.

Г.А. Акимниязова -

КАРАКАЛПАКСКИЕ БАЗАРЫ НАЧАЛА XX ВЕКА КАК КУЛЬТУРНО-

РАЗВЛЕКАТЕЛЬНЫЕ ЦЕНТРЫ

Г.А. Акимниязова

Нукусский государственный педагогический институт

имени Ажинияза

Базар у каракалпаков, помимо того, что являлся значимой частью экономических

отношений, играл важную роль в культурной жизни населения. Традиционный
каракалпакский базар в начале XX века обладал специфическими этнокультурными
чертами. Он являлся составной частью традиционной культуры, сохранявшей в себе
традиционные ценности, народные обычаи. Он же был местом, где происходил
культурный и информационный обмен.

Базар аккумулировал в себе большое количество людей различных социальных

сословий, которые приезжали из окрестных и отдаленных сел, городов. Каждая из этой
группы людей являлась носителем определенной культуры и информации, присущих ей.
Помимо операций по купле-продаже, каждый участник в ходе посещения базара
обменивался определенной информацией с окружающими. Особенно, те, кто занимался