Мустақиллик йилларида қорақалпоқлар  этнологияси тадқиқи

М Абдуллаев

1

Өзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы

Қарақалпақстан бөлими

Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты

ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДА ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ

ИЗЕРТЛЕЎЛЕР: ТАРИЙХ ҲӘМ ЗАМАНАГӨЙЛИК

Қарақалпақстан

ға мийнети сиңген

илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты

Хожахмет Есбергеновтың 90-жыллығына бағышланған

илимий-əмелий конференция

МАТЕРИАЛЛАРЫ

Нѳкис

«Илим»

2023

2

УOK 008(575.172)+94(575.172)
КБК 63.3(5Қар)
Қ50

Қарақалпақстанда

этнографиялық

изертлеўлер:

тарийх

ҳәм

заманагӛйлик // Республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.
ӚзРИАҚБ Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты.
Нѳкис: «Илим» баспасы, 2023ж., 132 б.

Топлам

Ӛзбекстан

Республикасы

Илимлер

Академиясы

Қарақалпақстан бӛлими Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў
институты Илимий Кеӊесиниӊ (2023-жыл, 10-апрель кҥнги №3-санлы
баянлама) қарарына тийкарланып Қарақалпақстан Республикасыныӊ
этнография илимине ѳз ҥлесин қосқан Қарақалпақстанға мийнети сиңген
илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты Хожахмет Есбергеновтың
90-жыллығы мҥнәсибети менен шѳлкемлестирилген «

Қарақалпақстанда

этнографиялық изертлеўлер: тарийх ҳәм заманагӛйлик

» атамасындағы

республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.

Бас редактор:

Қарлыбаев М.А.

Жуўаплы редактор:

Курбанова З.И.

Таярлаўшы:

Сайтов А.Т.

Топламда берилип атырылған материаллардағы мағлыўматлардыӊ

ҳәм мазмуныныӊ дурыслылығына авторлар жуўапкер, олардыӊ пикирлери
редакцияныӊ пикирлери болып есапланбайды.

ISBN 978-9943-8869-6-4

29

II. ЭТНОГРАФИЯ, ЭТНОЛОГИЯ, АНТРОПОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРИ

М.А. Абдуллаев -

МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ҚОРАҚАЛПОҚЛАР

ЭТНОЛОГИЯСИ ТАДҚИҚИ

М.А. Абдуллаев

Қорақалпоқ давлат университети. Мустақил тадқиқотчи

Мустақиллик йилларида қорақалпоқ халқи этнологияси тизимида қорақалпоқ

халқининг яшаш тарзи, маданияти, кийим-кечак, уй-жой қурилиши билан боғлиқ
жиҳатлар, ўзгачаликлари, маросим ва урф-одатларини ўрганиш борасида ўзига хос
йўналишлар шаклланди. Ўзбекистон ҳудудида, хусусан Хоразм воҳаси ва
Қорақалпоғистон ерларида XX асрнинг 20-30-йилларида ташкил этилган ва Иккинчи
жаҳон урушидан кейин янгидан бошланган қорақалпоқ этнографик отрядининг
тадқиқотларида, совет олимлари, тадқиқотчилар С.П.Толстов, А.С.Морозова, Т.А.Жданко,
Л.С.Толстова, Б.В.Андрианов, Н.П.Лобачева, Ю.В.Кнорозов (Жданко, 1950; 1962; 1997.
70-82 б.; Толстова, Утемисов, 1963. 55-66 б.), 80-90-йилларда И.М.Садгян (Садгян,
1991;1993) ва бошқалар раҳбарлиги ва иштирокида катта ҳажмли ишлар амалга
оширилди. Маҳаллий этнограф-олимлар, хусусан, С.К.Камалов, А.Т.Бекмуратова,
Х.Е.Есбергенов, А.Утемисов Р.С.Камалова, Н.А.Тлеубергенова, Т.Х.Есбергенова,
Е.Е.Калбанова, А.Е.Бижанова, З.И.Курбанова С.Х.Есбергеновалар мазкур экспедиция ва
этнографик отрядларда фаолият юритиши натижасида қорақалпоқлар этнологияси,
турмуш-тарзи, этномаданий алоқалар масалалари борасида илмий тадқиқотлар олиб
борди. Улар жамлаган қимматли маълумотлар, аниқ фактлар ва далилларга асосланиб
чиқарилган илмий-назарий хулосалар асосида қатор мақолаларда ѐритиб борилди,
диссертациялар тадқиқ қилинди.

Чоп этилган мақолаларда билдирилган фикрлар ўзига хослиги билан бир қаторда

қорақалпоқлар турмуш тарзи, диний эътиқод билан боғлиқ анъана ва дастурлар, урф-
одатлар ҳамда уларнинг замонавий жараѐнлар билан уйғунлашуви бўйича илгари
сурилган фикрлар, хулоса ва ечимлар муҳим аҳамиятга эга. Қорақалпоқларнинг кундалик
турмуш тарзи, миллий кийим-кечак, никоҳ ва оила қуришнинг замонавий шаклларига
бағишланган сермазмун рисола ва мақолалар муаллифи, дастлабки қорақалпоқ этнограф-
олимлардан бири саналган Х.Е.Есбергеновнинг этнографик экспедициялари ва
тадқиқотларида зикр қилинган (Есбергенов, 1999. 7-21, 30 б.).

ХХ асрнинг 90-йилларида И.М.Садгяннинг этнографик экспедициялари

натижасида тадқиқ қилинган қорақалпоқ оилалари, замонавий оилада бола тарбияси каби
масалаларга бағишланган мақолаларини (Cадгян 1991; 1993), И.В.Богословская
(Богословская, 2003 16-18 б.; 2008. 8-9 б.)нинг қорақалпоқ миллий кийимлари, наққошлик
санъати каби мавзулардаги рисолаларини ҳам тадқиқот мавзуига оид манба сифатида
кўрсатиш мумкин. Умуман олганда, мустақиллик давригача нашр этилган адабиѐтларни,
мақолаларни таҳлил қилар эканмиз, мазкур давр муаллифлари социалистик қурилиш
шароитида Ўрта Осиѐ халқлари турмуш тарзи ва яшаш шароитида бўлиб ўтган
ўзгаришларни, туркий халқлар тарихий анъналарининг айрим ўхшашлик жиҳатларини
кўрсатиб беришни ўз олдиларига мақсад қилиб қўйганлар.

30

Маълумки, Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан сўнг, миллий

ўзликни англаш, тарихийлик, миллий анъана, урф-одатлар ва қадриятларимизни,
жумладан, диний қадриятларни қайта тиклаш ҳамда ўрганишга катта эътибор қаратила
бошланди. Ўтган давр мобайнида этнолог-тадқиқотчилар маънавият, маданият, маданий
мерос, менталитет, миллий колорит, қадрият каби тушунчаларнинг миллий шаклига ва
мазмунига қайтдилар ҳамда этнологияга тегишли этнос назарияси, этногенез ва этник
тарихга оид янги назарий-методологик концепциялар ва қарашлар яратилди, халқнинг
турмуш тарзидаги ўрни масаласига замонавий қарашлар асосида ѐндашувнинг пайдо
бўлиши кўзга ташлана бошлади.

Истиқлолнинг дастлабки 10 йиллигида этнограф-олим ва тадқиқотчилар томонидан

қорақалпоқ халқининг келиб чиқиш муаммолари, турмуш тарзидаги ўзгаришлар, таълим-
тарбия муаммолари ва ислом дини, оилавий маросим ва урф-одатларда исломий
анъаналар, турли хил урф-одатлар, маросимлар ва қадриятлар тизими, миллий кийим-
кечаклар, никоҳ ва оила қуриш масалалари, қорақалпоқларнинг анъанавий тўй
маросимларидаги қадимдан қўлланиб келаѐтган ижтимоий-ахлоқий жиҳатлар,
қорақалпоқларнинг анъанавий ижтимоий институтлари каби мавзуларда қатор илмий
рисола ва мақолалар нашр этилди. Мазкур тадқиқотлар қаторига Х.Е.Есбергенов,
Ж.Хошниязов,

Р.С.Камалова,

Р.Баллиева,

М.А.Қарлибаев,

З.И.Курбанова,

Т.Х.Есбергенова, Н.А.Тлеубергенова, С.Х.Есбергенова, шунингдек, 2001-2020 йиллар
давомида И.В.Богословская, А.Х.Дониѐров (Дониѐров, 2001 80-83 б., 62-65 б.),
М.А.Карлибаев, З.И.Курбанова, И.В.Пискунова, М.М.Давлетияров, М.Б.Утебаев,
Қ.Ж.Турекеев, А.Сайтов, рус этнографи Е.Л.Кубель каби қатор тадқиқотчиларнинг
ишларини мисол тариқасида келтириш мумкин.

Мустақиллик йилларида халқнинг ўз ўтмиши ва тарихига ҳаққоний ва реал

қизиқиши ортиб борди. М.А.Карлибаевнинг тарихий этнографик тадқиқотларида
қорақалпоқ халқининг ижтимоий ҳаѐтида мактаб, мадраса, таълим ва тарбия масалалари,
инсоннинг маънавий-ахлоқий фазилатлари шаклланишида мусулмон руҳонийлари,
кундалик турмуш-тарзида зиѐратларнинг роли, ижтимоий фаолият ва бошқа масалалар
билан боғлиқ жиҳатлар ҳақида сўз юритилган бўлиб, уларда саводхонликка оид эътиборга
молик маълумотлар мавжуд (Карлыбаев, 2008; 2021). Жамият тараққиѐтининг барча
босқичларида халқ маънавиятини, диний саводхонлигини ошириш жараѐни ижтимоий
заруриятга айланаѐтгани ҳеч кимга сир эмас. Бу эса, ўз навбатида қорақалпоқ халқи
турмуш тарзида ислом дини, шариат меъѐрларида қай даражада акс этганлигини ўрганиш
муҳим эканлигини англатади.

2014 йилда З.И.Курбанова билан ҳаммуаллифликда ѐзилган ―Каракалпакский

костюм‖ (Альбом) галерея-мажмуа (Карлыбаев, Курбанова, 2014)си қорақалпоқ халқи
ижтимоий турмуш-тарзидаги кийим-кечаклар тўғрисидаги нодир асар сифатида кўрсатиш
мумкин. Таъкидлаш жоизки, ҳаммуаллифликда яратилган мазкур китоб-галерея
мустақиллик давридаги қорақалпоқлар турмуш тарзида диний ва миллий қадриятларнинг
тутган ўрни ва замонавий жараѐнлар билан уйғунлашуви хусусида тўғри илмий хулосалар
чиқаришда муҳим аҳамиятга эга.

Қорақалпоғистонда этнографик фанларнинг шаклланиш босқичлари ва бугунги

ҳолати, ташкил этилган археолого-этнографик экспедициялар, уларнинг натижалари
тўғрисида тарихчи-этнограф З.И.Курбанованинг шу мавзу таҳлилига бағишланган
―Этнографическая наука Каракалпакстана: этапы становления, современное состояние‖

31

(Курбанова, 2020. 15-90 б.) номли монографиясида чуқур ва таҳлилий маълумотлар,
илмий-назарий фикрлар батафсил баѐн этилган.

Кейинги йилларда олима томонидан эълон қилинган ишларда қорақалпоқларнинг

миллий ва анъанавий кийим-кечаклар, шунингдек, кийим-кечак ранглари моҳияти,
миллий безак ва тақинчоқлар билан боғлиқ тасаввур ва эътиқодлар, қорақалпоқ
мифларида аѐллар образи талқини, аѐлларни муқаддас қадамжоларга зиѐрати хусусидаги
этнографик таҳлиллар ўзига хос тарзда тадқиқ қилинган. Мазкур ишда кийим-кечак билан
боғлиқ ―

бес кийим”,

шунингдек

,

диний эътиқод, аѐлларнинг муштарак тасаввурларга

монелиги, ишончи, таъсир кучи, трансформацион жараѐнлар ва ўзгаришлар, уларнинг
қорақалпоқ (аѐл)лар турмуш-тарзида алоҳида ўринга эга эканлиги, оилавий расм-русумлар
чуқур таҳлилланганини кўришимиз мумкин (Курбанова, 2020. 124-133 б.).

Шунингдек, мустақиллик йилларида тарихчи-этнограф М.М.Давлетияров ҳам кўп

йиллик тажриба ва кузатувлари асосида ѐзилган ―Қорақалпоқларнинг анъанавий
ижтимоий институтлари‖ деб номланган монографиясини эълон қилди. Олим илк бор
қорақалпоқларнинг анъанавий ижтимоий институтлари масалалари: қорақалпоқ халқи
турмуш тарзида уруғларнинг бўлиниши, қорақалпоқ уруғлари

(урыў)

– ижтимоий турмуш

тарзини тартибга солувчи институт эканлиги, уруғларнинг ўз-ўзини англаши ва унинг
хусусиятлари, оила институти, оилавий қариндошлик муносабатлари (мурындық),
қўшничилик жамоаси

(мешит қәўим)

, ўзаро ѐрдам

(кӛмек)

, кўча бийи

(кӛше бий, ақсақал)

ва бошқалар ҳақида қорақалпоқ халқи ижтимоий ҳаѐтидаги жуда муҳим маълумотлар
келтирилган (Давлетияров, 2019. 104,116 б.).

Хулоса қилиб айтганда, қорақалпоқлар этногенези тафсилотларини ўрганиш ва

тарғиб қилиш масаласи мустақиллик йилларидан кейин янги поғонага кўтарилди.
Шунингдек, мазкур даврда яратилган янги адабиѐтлар советлар даврида яратилган
адабиѐтлардаги тадқиқот ва маълумотлардан ўзининг холислиги, ҳар томонлама чуқур
таҳлил этилганлиги, тўлдирилганлиги ва айниқса кўп қирралилиги билан ажралиб туради.
Бизнинг келгусидаги тадқиқотларимиз ҳозирги кун тартибидаги долзарб вазифа бўлиб,
ушбу масалаларни янада мукаммалироқ, пухтароқ тадқиқ этиш, хусусан қорақалпоқ
этнологиясини чуқур ва муфассал ўрганилиши учун дебоча вазифасини бажаришига
шубҳа йўқ.

Фойдаланилган адабиѐтлар:

Богословская И.В. Киймешек //SAN’AT, 2003. № 2. 16-18 бетлар.
Богословская И.В. Тайнопись каракалпакского узора // SAN’AT, 2008. № 2. 8-10

бетлар.

Давлетияров М.М. Традиционные социальные институты каракалпаков. Нукус,

2019.

Дониѐров А.Х. Из истории этнографического изучения каракалпакского народа //

Вестник ККО АНРУз, 2001, №4. 80-83 бетлар.

Дониѐров А.Х. К вопросу изучения этнографии каракалпакского народа // Вестник

ККО АНРУз, 2001, №6. 62-65 бетлар.

Есбергенов Х.Е. К вопросу об изживании религиозных представлении и обрядов у

каракалпаков (на материале погребальной обрядности). Дисс., представленная на соиск.
учен. степ. канд. ист-х наук. Москва,1963.

Есбергенов Х. Саукеле. К вопросу об этногенезе каракалпаков // Вестник ККО АН

РУз, 1999, №2. 100-103 бетлар.

32

Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. Москва-Ленинград,

1950.

Жданко Т.А. Проблемы этногенеза каракалпаков // КСИЭ. Вып.XXXVI. Москва,

1962. 3-11 бетлар.

Жданко Т.А. Этнографические исследования и этнографы Хорезмской экспедиции

// Этнографическое обозрение, 1997, №1. 70-85 бетлар, 1997, № 2. 15-33 бетлар.

Некоторые данные зарубежной историографии по истории каракалпаков // Вестник

ККО АН РУ, 2008, №2. 80-84 бетлар.

Карлыбаев М.А. К истории ислама у каракалпаков: исторические, социальные,

этнические и генеалогические контексты. Нукус, 2021.

Карлыбаев М.А., Курбанова З.И. Каракалпакский костюм. Фотоальбом. Нукус,

2014.

Курбанова З.И. Этнографическая наука Каракалпакстана: этапы становления,

современное состояние. Нукус, 2020.

Курбанова З.И. Семейная обрядность каракалпаков: обычай

бес кийим

в динамике

трансформаций традиционной культуры // Археология, этнография и антропология
Евразии, 2020. Том.48, № 3. 124-133 бетлар.

Курбанова З.И. Одежда военного и послевоенного времени в мемуарах и рассказах

каракалпакстанцев // O’zbekiston tarixi, 2021, №2. 76-83 бетлар.

Садгян И.М. (Нурмухамедова).

Некоторые вопросы воспитания детей в

современной семье каракалпаков (по материалам этнографических экспедиций в городах
Нукус и Чимбай ККАССР) //Узбекистан: страницы истории. Ташкент, 1991. 69-71 бетлар.

Садгян

И.М.

Воспитание

детей

в

городской

семье

каракалпаков.

Дисс.канд.ист.наук.Ташкент,1993.

Толстова Л.С., Утемисов А. Уточнение вопросов этногенеза каракалпаков //

Вестник КК ФАН УзССР, 1963, №2. 55-66 бетлар.