Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
185
JINOYAT ISHI BO‘YICHA QONUNIY, ASOSLI VA ADOLATLI HUKM
CHIQARISHDA EKSPERT XULOSASINING O‘RNI VA AHAMIYATI
Alishaev Sobir Tursunboevich
Toshkent davlat yuridik universiteti o‘qituvchisi
Annotatsiya.
Mazkur maqola jinoyat ishi bo‘yicha qonuniy, asosli va adolatli
hukm chiqarishda dalillar turlaridan biri hisoblangan ekspert xulosasi va
ekspertning ko‘rsatuvlari ahamiyati va undan foydalanish tartibini
takomillashtirish bosqichining nazariy muammolariga bag‘ishlangan.
Muallif tomonidan hukm chiqarishga ekspert xulosasi sezilarli darajada ta’sir
etishiga to‘xatlib o‘tilgan hamda hukm chiqarish uchun ekspert xulosasining ta’sir
etish holatlari amaliy misollar va ularning tahlillari bilan ko‘rsatib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
Jinoyat ishi, sud ekspertizasi, ekspert xulosasi, yuqori sud,
ekspert, dalil, hukm.
Аннотация.
Данная статья посвящена теоретическим проблемам
этапа совершенствования значения и порядка использования экспертного
заключения и показаний эксперта, являющихся одним из видов
доказательств при вынесении законного, обоснованного и справедливого
приговора по уголовному делу.
Отмечено существенное влияние заключения эксперта на вынесение
суждения автором, а также обстоятельства влияния заключения эксперта
на вынесение суждения показаны практическими примерами и их анализом.
Ключевые слова:
Уголовное дело, судебная экспертиза, заключение
эксперта, вышестоящий суд, эксперт, доказательство, приговор.
Annotation.
This article is devoted to the theoretical problems of the stage of
improving the meaning and procedure for using the expert opinion and expert
testimony, which are one of the types of evidence when passing a lawful, reasonable
and fair sentence in a criminal case.
The significant influence of the expert’s opinion on the author’s judgment is
noted, as well as the circumstances of the influence of the expert’s opinion on the
judgment are shown by practical examples and their analysis.
Keywords:
Criminal case, forensic expertise, expert opinion, higher court,
expert, proof, sentence.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga binoan sud qarori
qonuniy, asosli va adolatli bo‘lishi kerak. Qonun chiqaruvchi hukmning qonuniy,
asosli va adolatli deb tan olinishi shartlarini belgilaydi. Mazkur shartlar Jinoyat-
protsessual kodeksining 455-moddasida keltirilgan bo‘lib, unga ko‘ra, agar hukm
qonunning barcha talablariga amal qilingan holda va qonun asosida chiqarilgan
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
186
bo‘lsa, qonuniy deb e’tirof etiladi, agar hukm ishning haqiqiy holatlari unda
kerakligicha to‘la va yuz berganiga haqiqatan monand tarzda aniqlangan bo‘lsa,
asosli deb e’tirof etiladi, agar hukm aybdorga nisbatan jazo yoki boshqa ta’sir
chorasi u sodir etgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi va uning shaxsi
e’tiborga olinib tayinlangan bo‘lsa, aybsiz shaxs esa oqlangan va reabilitatsiya
etilgan bo‘lsa, adolatli deb e’tirof etiladi.
Qonuniy, asosli va adolatli hukmning qarori ko‘p jihatdan jinoyat ishida
to‘plangan dalillarga bog‘liq.
Jinoyat protsessining asosiy elementi isbotlash jarayoni – sud, prokuror,
tergovchi, surishtiruvchi Jinoyat-protsessual kodeksida nazarda tutilgan tartibda
jinoyat alomatlari mavjudligini yoki yo‘qligini aniqlaydigan ma’lumotlarni
o‘rnatish jarayoni sifatida jinoyat ishiga tegishli holatlardir.
Ushbu holatlarning ro‘yxati Jinoyat-protsessual kodeksining 85-moddasi
bilan belgilanadi. O‘z navbatida, isbot qilish ishni qonuniy, asoslangan va adolatli
hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlar to‘g‘risidagi haqiqatni aniqlash
maqsadida dalillarni to‘plash, tekshirish va baholashdan iboratdir.
Ushbu normalarda ekspert xulosasi va ko‘rsatuvlarini dalil turlaridan biri
sifatida belgilaydi.
Jinoiy ish qo‘zg‘atayotgan shaxslar ekspertning fikriga alohida ahamiyat
qaratishlari lozim.
Jinoyat ishini ko‘rib chiqish uchun ekspert xulosasining daliliy ahamiyati
juda katta, chunki bu turli xil bilim sohalarida (maxsus bilimlar) ilmiy yutuqlarni
qo‘llash orqali aniqlangan faktlarni bayon qilishdir.
Bir qator tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, maxsus bilim – bu yuqori kasbiy
tayyorgarlik, ilmiy faoliyat, amaliy ish tajribasi natijasida olingan, zamonaviy
ilmiy va amaliy darajaga mos keladigan, o‘z egalariga o‘z mutaxassisligi bilan
bog‘liq har qanday masalalarni malakali tarzda hal qilish imkoniyatini
yaratadigan ob’ektiv xarakterdagi har qanday bilim va ko‘nikmalar hisoblanadi.
Bu bizga ekspert xulosasi sub’ektiv baholash va shaxsiy xususiyatlar,
guvohlar, jabrlanuvchilar va ayblanuvchilar tomonidan voqealarni idrok etish va
taqdim etishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan emas, balki ob’ektiv xarakter
ekanligini aytishga imkon beradi.
Jinoyat protsessida ekspert xulosasining ahamiyati bebahodir. Zamonaviy
usullar va fan va texnika sohasidagi so‘nggi yutuqlar turli sohalarda tadqiqotlarni
o‘tkazish, shu jumladan rivojlanayotgan qarama-qarshiliklarni bartaraf etishga
imkon beradigan turli xil tadqiqot usullaridan foydalanish imkonini beradi.
Ko‘pincha ekspert xulosasi so‘roq qilingan holatlarda mavjud bo‘lgan
bo‘shliqlar va qarama-qarshiliklarni yo‘q qiladi, shaxslar va (yoki) ba’zi ko‘rsatuv
beruvchilarni dalillarini tasdiqlovchi va boshqalarini rad etuvchi bo‘lib xizmat
qiladi.
Ushbu xulosa biz o‘rgangan sud va tergov amaliyoti ma’lumotlari bilan
tasdiqlangan. Jumladan, misol tariqasida ko‘rib chiqilgan qo‘yidagi jinoyat ishini
keltirishimiz mumkin, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
187
298-moddasi 1-qismi bilan ayblangan T. maxsus transport vositasini boshqarib
ketishi jarayonida yo‘l-transport xodisasini sodir etgan. Sud jinoyat ishini ko‘rib
chiqqanda, aynan ekspert xulosasi qonuniy, asosli va adolatli hukm chiqarishga
yordam berdi, bu esa jinoyatchini jinoiy javobgarlikka tortish, jabrlanuvchi
foydasiga esa jinoyatchi tomonidan uning sog‘lig‘iga yetkazilgan moddiy zararni
qoplash majburiyatini yuklash imkonini berdi.
Dastlabki tergov organi tomonidan T. ayblanayotgan jinoyat ishi bo‘yicha
yo‘l-transport xodisasi natijada transport vositasida kelayotgan Sh. badaniga
o‘rtacha og‘ir shikast yetkazilgan. Dastlabki tergov vaqtida tayinlangan ekspertiza
xulosalarini ham inobatga olgan holda tergov organi ishni sudga yuborgan. Sud
majlisida himoyaning vajlariga ko‘ra transport vositasini aynan o‘sha holatda
jabrlanuvchi deb hisoblanayotgan shaxs boshqargani va tan-jarohatlari olganini
keltirgan. Vajlarining tasdig‘i sifatida sud majlisida ushbu holatni bevosita ko‘rgan
boshqa yo‘lovchilarni ham so‘roq qilish to‘g‘risida iltimosnoma kiritadi. Biroq, sud
tomonidan tayinlangan turli xil (kompleks ekspertiza) avtotexnika va sud-tibbiy
ekspertiza xulosasiga ko‘ra, sudlanuvchi va jarblanuvchi tomonidan olingan tan
jarohatlari hamda transport vositasining shikastlanishi holatlaridan kelib chiqib,
himoyaning vajlari rad etiladi va sudlanuvchi yo‘l-transport xodisasi vaqtida
boshqaruvda bo‘lgani holatini tasdiqlaydi.
Biroq ba’zi holatlarda, ekspert xulosasida uni maqbul dalil deb topish uchun
barcha asoslar bo‘lsada, qonuniy, asosli va adolatli hukm chiqarish uchun xizmat
qilmasligi mumkin. Jumladan ba’zi bir olimlarning fikriga ko‘ra, tadqiqot shakllari
va usullarining xilma-xilligi sudlar uchun muammo tug‘dirdi, ko‘pincha bir xil
xulosalar turli iboralar bilan tavsiflanadi, xulosalar to‘liq berilmaydi, qo‘yilgan
savolning mohiyatini yetarlicha oshkor qilmaydi va javob bermaydi. Boshqa
tomondan, ishda raislik qiluvchi sudyaga kerak bo‘lgan sud-tergov holatlari
mavjud muayyan sud-tergovni hal qilish uchun mutaxassislarning bilim va amaliy
ko‘nikmalaridan foydalanishni taqazo etadi. Jumladan S.ga nisbatan jinoyat ishi
bo‘yicha ekspertiza transport vositasi mexanik uzatmalar qutisi va shinalar
holatidan kelib chiqib, transport birinchi uzatmaga solinganda, nishablikda ham
g‘ildiraklar aylangan holda orqaga harakatlanishi mumkin emaligini xulosa
qilishgan, biroq himoya vajlariga asosan o‘tkazilgan tergov eksperementi
uzatmalar qutisi bo‘yicha xulosaning aksini tasdiqlagan.
Sud uchun hech qanday dalil oldindan belgilangan kuchga ega emas, shu
jumladan tergovchi, surishtiruvchi va prokuror uchun ham. Ekspert xulosasining
ehtimoliy tabiati va himoya tomonidan taqdim etilgan dalillarning umumiyligi,
shuningdek jinoyat ishi materiallarida mavjud bo‘lgan dalillar, sudga ekspert
xulosasini jinoyat ishi bo‘yicha ayblovning dalili sifatida ishlatishga ruxsat
bermadi.
Isbotlash jarayonida ekspert xulosasi sifatida bunday turdagi dalillardan
foydalanishning ushbu misollarini taqqoslash nafaqat ekspert xulosalarining o‘zi,
balki ularning xulosada taqdim etilishi ham muhim rol o‘ynashidan dalolat beradi.
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
188
Isbotlash sub’ektlari ekspert o‘z xulosasini qat’iylik shaklda
shakllantirishga imkon topganligini ortiqcha baholamasligi yoki ekspert
xulosasini ehtimoliy xulosa bilan e’tiborsiz qoldirmasligi kerak. Ko‘rinib turibdiki,
har bir holatda jinoyat protsessini olib boruvchi shaxslar ekspert xulosasini
baholashga har bir aniq holatda ehtiyotkorlik bilan yondashishlari kerak.
Biz keltirgan ikki misolda, rasmiy ravishda, ekspertning jinoyat ishi
bo‘yicha xulosasi Jinoyat-protsessual kodeksining barcha talablariga javob
beradi, lekin aslida jinoyat ishini sudga yuborishda qonun buzilish holatlarini
sodir etishga xizmat qildi.
Ekspertning xulosasi sud dalillari sifatida faqat ishga aloqadorligi,
maqbulligi va ishonchliligi talablariga javob beradigan taqdirda ishlatilishi
mumkin. Ushbu holatlarni aniqlash uchun sud bu ma’lumotlarni baholaydi.
Sudlar har bir dalilni alohida va ishdagi boshqa dalillar bilan birgalikda
baholaydilar. Dalillarni baholash mezonlari birinchi instansiya sudi uchun ham,
yuqori instansiya sudlari uchun ham bir xil.
Baholash mezonlarini guruhlab, quyidagilarga bo‘lish mumkin: ekspertiza
tashkil etish, ekspert xulosalari asosliligi, sud tomonidan ekspert xulosasi
baholash to‘g‘riligi.
Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: ekspertning ob’ektivligi nuqtai
nazaridan tanlovi, uning aniq ilmiy malakasi, tadqiqotga qaratilgan
materiallarning to‘liqligi va sifati, protsessual me’yorlarga muvofiqligi.
Ikkinchi guruh quyidagilarga rioya qilishni o‘z ichiga olishi kerak, jumladan
ekspert o‘z vakolatlaridan to‘g‘ri foydalangani, tergovchi va sud tomonidan
taqdim etilgan materiallardan foydalanishning to‘liqligi, ilmiy asoslardan
foydalanish, tadqiqot jarayoni va ekspert xulosasidagi xulosalar o‘rtasida qarama-
qarshiliklarning yo‘qligi.
Uchinchi guruh ekspert xulosalarining ish materiallariga muvofiqligini o‘z
ichiga oladi va agar ular orasida qarama-qarshiliklar bor bo‘lsa, keyin ular sud
tergovi davomida bartaraf qilingani.
Sud ekspertizasini tayinlash va ekspertni tanlash qarori qabul qilishda,
tergovchi quyidagilarni hisobga olishi kerak: ekspert ishning natijasi bilan
qiziqmasligi va tegishli bilim sohasida yetarlicha vakolatli bo‘lishi kerak.
Birinchi talab barcha turdagi ekspertizalao uchun umumiydir. Ikkinchisiga
kelsak, shuni ta’kidlash kerakki, sud ekspertizasi uchun ushbu masalani hal
qilishda o‘ziga xoslik mavjud bo‘lib, bu sud-tergov organlari xodimlari har doim
ham tadqiqot chegaralari va ekspertiza ishonib topshirilgan shaxslar orasida
imkoniyatlari to‘g‘risida aniq tasavvurga ega emaslar va har doim ham ilmiy
bilimlarning chuqurligi zarurligini yetarlicha tasavvur qila olmaydilar. Bu sud
ekspertizasi ba’zan ilmiy malakaga ega bo‘lmagan mutaxassislarga ishonib
topshirilishiga olib keladi. Ekspert vakolatiga kiradigan masalalarni hal qilish
talabiga kelsak, yuqori sudlar ekspertga faqat uning vakolatidan tashqariga
chiqmaydigan masalalarni hal qilish zarurligini ko‘rsatadi.
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
189
Ekspertizani o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan materiallarni to‘plash va tanlash
muhim rol o‘ynaydi. Mutaxassis qanchalik malakali bo‘lmasin, fan va texnikaning
eng so‘nggi yutuqlaridan foydalanmasin – agar tadqiqot ob’ektlari yetarli
bo‘lmasa yoki ular tadqiqot uchun mos bo‘lmasa, ekspert xulosasi ishda ishonchli
dalil bo‘la olmaydi.
Ekspert xulosasini baholashda, sudlar nafaqat ekspert tomonidan
o‘rnatilgan faktdan, balki ushbu faktning ishonchliligidan ham kelib chiqadi, ya’ni
xulosalar ularning haqiqiyligi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilishi kerak.
Ekspertni muayyan xulosalarga olib kelgan ushbu ob’ektlarning
ishonchliligiga shubha, xulosaning ishonchliligiga shubha tug‘diradi, bu esa o‘z
navbatida bunday xulosaga asoslangan hukmning qonuniyligi va asosliligiga
shubha tug‘diradi.
Ham ekspert, ham tergov va sud amaliyoti tadqiqot uchun yuborilgan
ob’ektlarning ishonchliligiga shubha tug‘diradigan holatlar tergovchi, sud va
ekspertlarning ish natijasini yo‘qqa chiqaradi. Protsessual qonunlarning buzilishi,
ashyoviy dalillarning haqiqiyligi va xavfsizligini ta’minlash, shuningdek ashyoviy
dalillarni olib qo‘yish va saqlash tartibi bo‘yicha tegishli ko‘rsatmalarga rioya
qilmaslik ekspertizaga yuborilgan narsalarning – ashyoviy dalillarning
haqiqiyligini yo‘qotishiga олиб келади ва бундай объектларни ўрганишга
асосланган экспертларнинг хулосалари уларнинг ишдаги далилий
qийматини йўqотади.
Ekspert xulosasi – bu dalillarning maxsus manbasidir. Ekspert xulosasining
o‘ziga xos xususiyati shundaki, ekspert tergov va sudga ma’lum bir fan, texnika,
san’at sohasidagi ma’lumotlardan foydalanish asosida u tomonidan aniqlangan
faktlar to‘g‘risida xabar beradi. Tadqiqotni olib boradigan mutaxassis o‘zining
maxsus bilimlariga asoslanadi, bu esa tergov yoki sud organlari tomonidan
berilgan savollarga javob berishga imkon beradi. Ekspert xulosalari daliliy
ahamiyatga ega, guvoh, ayblanuvchi va sudlanuvchining u yoki bu fakt bo‘yicha
xulosalari dalil kuchiga ega emas.
Ekspert xulosasini uning ilmiy ishonchliligi nuqtai nazaridan baholash juda
murakkab jarayon. Ushbu konsepsiya fan va texnika talablariga javob beradigan
mutaxassis tomonidan tanlangan ilmiy tadqiqot usullarining to‘g‘riligini, tadqiqot
bosqichlarining mantiqiy ketma-ketligini (alohida, qiyosiy, eksperiment) va fan
va texnologiyalarni rivojlantirishning hozirgi darajasida berilgan savollarga javob
berish qobiliyatini o‘z ichiga oladi.
Ekspert xulosasi maxsus dalildir, shuning uchun unga ma’lum talablar
qo‘yilishi kerak, birinchi navbatda – ilmiy asoslilik, aniqlik, ekspert xulosalarining
ravshanligi.
Sudlar hukmda o‘z xulosalarini faqat ishonchli, hech qanday shubha
tug‘dirmaydigan faktlarga asoslanishlari kerak.
Sud va tergov amaliyotidan biz tahlil qilgan misollar ekspertning kasbiy
mahorati, uning bilim va ko‘nikmalaridan sud tomonidan jinoiy ishlarni ko‘rib
chiqishda ancha samarali foydalanilishini ishonchli ko‘rsatmoqda. Ilmiy
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
190
bilimlarning rivojlanishi bilan fan va texnikaning turli sohalarida jinoyat
protsessida ekspertning roli oshadi. Uning bilimlari jinoyat ishlarini ochish,
tergov qilish va ko‘rib chiqishda, shuningdek jinoyat ishi bo‘yicha qonuniy,
oqilona va adolatli hukm chiqarishda zarurdir.
Ayni paytda, keltirilgan holatlardan ko‘rinib turibdiki, jinoyat ishini ko‘rib
chiqishda ularni dalil sifatida ishlatishga imkon bermaydigan ekspert xulosalari
mavjud bo‘lib qoladi. Bunga ob’ektiv va subektiv sabablar bor. Shu munosabat
bilan biz sud tergovining sifati ba’zan ekspertlarning xulosalariga tanqidiy
munosabatga bog‘liq deb hisoblaymiz. Ekspertlar yo‘q qo‘yishi mumkin bo‘lgan
xato borligini inobatga olmasdan, ularning xulosalariga ko‘r-ko‘rona tayanish sud
hukmining qonuniy va asosli bo‘lishiga shubha tug‘diradi.
Shu sababli, jinoyat ishi bo‘yicha sud tergovi paytida yuzaga keladigan
ko‘plab murakkab vaziyatlarni hal qilish uchun agar so‘roq qilish ishning maxsus
bilimlarga oid holatlarini aniqlash va o‘rganish bilan bog‘liq bo‘lsa, mutaxassisni
taklif qilish tavsiya etiladi. Ushbu tavsiyaning dolzarbligi shundan iboratki,
jinoyat ishlarini ko‘rib chiqishda ko‘pincha maxsus bilimlardan foydalanmasdan
jinoyat ishini ko‘rib chiqishni davom ettirishning iloji bo‘lmagan holatlar yuzaga
keladi. Mutaxassisning so‘rog‘i esa jinoyat protsessining ishtirokchilariga ularga
to‘g‘ri savollar berish imkonini beradi. Bu, o‘z navbatida, ekspert xulosasiga
huquqiy baho berish va uni kelgusida sud hukmida dalil sifatida tan olish yoki
olmaslik imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Комаров О.Н. Исползование знаний специалистов, экспертов в
уголовном процессе // Право и государство: приоритеты XXI века:
материалы Всероссийской научно-практической конференции / отв. ред.
В.Я. Музюкин, Е.С. Аничкин. – Барнаул: Алт. Ун-т, 2007. – С. 545.
2. Аверянова Т. В., Белкин Р. С, Корухов Ю. Г., Россинская Е. Р.
Экспертиза в гражданском, административном, уголовном процессе :
учебник для вузов. М. : Норма, 2003.
3. Аверянова Т. В., Белкин Р. С., Корухов Ю. Г., Российская Е. Р.
Криминалистика : учебник для вузов. Под ред. Заслуженного деятеля науки
Российской Федерации, профессора Р. С. Белкина. М. : Норма.
4. Tuxtasheva U.A., Pulatov B., Bazarova D.B., Saxadinov S., Tulaganova G.Z.,
Mirazov D.B., Mirzayev A., Mavlonov K., Kenjaboyev D., Salomov N. Jinoyat-
protsessual huquqi: Darslik. – T.: TDYU nashriyoti, 2021.248 bet.
5. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Qonun hujjatlari
ma’lumotlari
milliy
bazasi,
09.02.2021
y.,
03/21/671/0093-son.
https://www.lex.uz/acts/20596.
6. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual Kodeksi, 2021 yil
21 apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda – Qonunchilik ma’lumotlari milliy
bazasi, 21.04.2021 y., 03/21/683/0375-son, https://lex.uz/docs/111460.
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
191
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 iyuldagi “Sudlar
faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini oshirishga
doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-6034-son Farmon,
https://lex.uz/docs/4910826.
8. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual, Xo‘jalik protsessual va
Fuqarolik protsessual kodekslariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining 2000 y. 14 dekabrdagi, 163-II-son
Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 2001.
1-2-son, 11-modda.
9. O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi Plenumining “Sud hukmi
to‘g‘risida”gi 23.05.2014 yildagi 07-sonli qarori. https://lex.uz/uz/docs/2413562.
10. Alishaev S.T. SUDEBNOE REShENIE: ZAKONNOST, SPRAVEDLIVOST I
BESPRISTRASTNOST //Herald pedagogiki. Nauka i Praktyka. – 2022. – T. 2. – №. 2.
11. Алишаев С.Т. СУД HУКМИНИ ТУЗИШ ВА РАСМИЙЛАШТИРИШ
МУАММОЛАРИ //E Conference Zone. – 2022. – С. 176-179.
12. Алишаев С. Т. ОДИЛ СУДЛОВНИНГ ЯКУНИ HУЖЖАТИ СИФАТИДА
HУКМ //E Conference Zone. – 2022. – С. 171-175.
