Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
248
ЭКСПЕРТ ХУЛОСАСИНИ ДАЛИЛ СИФАТИДА БАҲОЛАШДА
МУТАХАССИС ФИКРИНИНГ РОЛИ
Бойсафаров Равшанбек Бахтиёр ўғли
ИИВ Академияси Олий таълимдан кейинги таълим факультети таянч
докторантура докторанти, Тошкент, Ўзбекистон.
boysafarovravshanbek1994@gmail.com
Аннотация.
Фан, техника ва шу каби бошқа турли соҳалардаги махсус
билимга эга шахслар кўмагида мамлакатимизда содир этилган
жиноятларнинг замонавий кўринишлари фош этилмоқда. Хусусан, ишни
юритишга масъул мансабдор шахслар томонидан экспертиза хулосасини далил
сифатида баҳолашда махсус билимга эга шахсларга мурожаат этиш
жараёнлари ўз аҳамиятини йўқотмаган. Мазкур жараёнлар юзасидан олимлар
томонидан билдирган фикрлардан келиб чиққан ҳолда экспертиза хулосасини
далил сифатида баҳолашнинг аҳамияти, ижтимоий ҳуқуқий зарурати бўйича
фикр-мулоҳазалар юритилиб, таклиф ва тавсиялар ёритилган.
Калит сўзлар:
ишни юритишга масъул бўлган мансабдор шахслар,
экспертиза хулосасини баҳолаш, мутахассис фикри, ҳолат, факт.
Бугунги кунда, содир этилган жиноятларнинг замонавий кўринишлари
фош этишда махсус билимга эга шахсларнинг фаолияти алоҳида аҳамиятга
эга. Бевосита, иш юритишга маъсул бўлган мансабдор шахслар томонидан
уларнинг кўмаги орқали суд-тергов фаолиятида одиллик мезони
таъминланади. Айниқса, исбот қилишда далилларни аниқлаш, тўплаш,
текшириш, баҳолаш ҳамда фойдаланишда махсус билимга эга шахсларнинг
имкониятларидан кенг фойдаланиш муҳим ҳисобланади.
Жумладан, мамлакатимизда жиноят ишларида суд экспертизаларнинг
имкониятларидан фойдаланишга алоҳида эътибор қаратилиб, мазкур
фаолиятини
такомиллаштириш
мақсадидаЎзбекистон
Республикаси
Президентининг қабул қилинган 2021 йилдаги 5 июлдаги
“Ўзбекистон
Республикасида суд-экспертлик тизимини такомиллаштириш чора-
тадбирлари тўғрисида”
ги ПФ–6256-сонли Фармони муҳим аҳамият касб этди.
Мазкур фармондан кўзланган мақсад халқаро нормалар ва
стандартлар талабларини ҳисобга олган ҳолда судлар ва ҳуқуқни муҳофаза
қилувчи органларнинг малакали суд-экспертиза хулосаларига бўлган
эҳтиёжларини қондириш, суд-экспертлик фаолиятини тизимли равишда
такомиллаштириб бориш, барқарор ва илмий талабга жавоб берадиган суд
экспертизаси тизимини шакллантириш, суд жараёнларида жисмоний ва
юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ҳимоясини
кучайтириш ҳамда суд экспертларининг холислиги ва мустақиллигини
таъминлаш эди.
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
249
Бу эса, жиноят ишларида тайинланган экспертизалар юзасидан унинг
натижаларини олиш орқали жиноятни фош этишга хизмат қилади.
Баҳоланки, ишни исботловчи субъектлар томонидан экспертиза
хулосасини далил сифатида баҳолашда муаммоли таҳлиллар юзага
келмоқда. Мазкур муаммони таҳлил қилишда амалдаги Жиноят-
процессуал кодексига тўхталсак, мақсадга мувофиқдир.
Иш юритишга маъсул бўлган мансабдор шахслар томонидан эксперт
хулосасини баҳолашда амалдаги Жиноят-процессуал кодексининг
187-моддасида: “Эксперт хулосаси терговга қадар текширувни амалга
оширувчи органнинг мансабдор шахси, суриштирувчи, терговчи ёки суд
томонидан жиноят иши ёки терговга қадар текширув материаллари бўйича
тўпланган бошқа далиллар билан биргаликда унинг
илмий асосланганлиги
ва экспертиза ўтказиш учун белгиланган барча процессуал қоидаларга риоя
этилганлиги нуқтаи назаридан баҳоланади
.
Экспертнинг хулосаси суриштирувчи, терговчи ёки суд учун муқаррар
далилий кучга эга эмас. Хулосага қўшилмаслик қарорда ёки ажримда
асослаб берилиши лозим.
Агар жиноят иши ёки терговга қадар текширув материаллари бўйича
бир неча экспертиза ўтказилган ва экспертлар бир хил фикрга келмаган
бўлса, терговга қадар текширувни амалга оширувчи органнинг мансабдор
шахси, суриштирувчи, терговчи ёки суд баъзи экспертларнинг
хулосаларига қўшилиш ва бошқа экспертларнинг хулосаларига
қўшилмаслик тўғрисидаги ўз фикрини асослаб бериши лозим.” деб
ифодаланган.
Мазкур норманинг биринчи қисмида терговга қадар текширувни
амалга оширувчи органнинг мансабдор шахси, суриштирувчи, терговчи ёки
суд томонидан эксперт хулосасини далил сифатида унинг илмий
асосланганлиги ва экспертиза ўтказиш учун белгиланган барча процессуал
қоидаларга риоя этилганлиги нуқтаи назаридан баҳоланишини назарда
тутган. Ваҳоланки, исботловчи субъектлар эксперт хулосаси мазкур норма
асосида баҳолаши учун унга ишонч ҳосил қилиши даркор. Бизнинг
назаримизда, эксперт хулосасига нисбатан ишонч ҳосил қилишда, аввало
содир этилган жиноятнинг иш ҳолатига қанчалик мантиқий боғлигини
текшириш лозим.
Бундай текширишда, терговга қадар текширувни амалга оширувчи
органнинг мансабдор шахси, суриштирувчи, терговчи ёки суд томонидан
экспертиза хулосасини далил сифатида баҳолашда махсус билимга эга
бўлган шахс яъни, мутахассис кўмаги зарур.
Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг жиноят-процессуал
кодексининг 69-моддасига назар ташлар эканмиз: “Тергов ва суд
муҳокамасини ўтказишда далилларни топиш ва мустаҳкамлашда
суриштирувчига, терговчига, прокурорга ва судга ёрдам бериш учун
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
250
мутахассис чақирилади. Мутахассис сифатида шифокор, педагог ҳамда
зарур билим ва малакага эга бўлган бошқа шахслар чақирилиши мумкин.”
деб қайд этилганини кўришимиз мумкин.
Ҳақиқатан ҳам, мутахассис иш юзасидан далилларни топиш ва
мустаҳкамлашда бевосита хизмат қилади. Аммо, мутахассиснинг махсус
билимларига таянган ҳолда далилларни баҳолаш қисми ёритилмаган.
Бунда, мутахассиснинг мустақил процессуал мақоми белгиланмаганлиги,
унинг иш ҳолати юзасидан билдирилган фикри ҳам исбот қилишдаги
далилий аҳамияти қайд этилмаган.
Бу борадаги олимларнинг қарашларига эътибор қаратиш лозим деб,
ҳисоблаймиз.
Р.С. Белкин айтишича, мутахассис бу терговчи (судя) томонидан
далилларни тўплаш, текшириш, баҳолаш ва улардан фойдаланишга
кўмаклашиш учун тергов ҳаракатларига жалб этиладиган шахс, мутахассис
маълум соҳа бўйича билимга эга бўлади.
Т.В. Аверьянованинг фикрича, мутахассис фикри иш бўйича мавжуд
бўлган эксперт хулосаси бўйича ҳам берилиши ҳам мумкин. Бунндай
ҳолларда мутахассисга далил кучига эга бўлган эксперт хулосасин баҳолаш
топширилади, деб ўйламаслик лозим. Бунда сўз далилни баҳолаш ҳақида
эмас, балки уни текшириш ҳақида боради.
А.В. Кудрявцена эса жиноят иши юритишнинг эксперт ва
мутахассисни процессуал холати, яъни “эксперт ва мутахассис олдида
турган вазифаларни ҳал қилиш даражаси” бўйича бир-биридан фарқлаш
лозимлигини таъкидлайди. Муаллифнинг фикрича, “эксперт ўз
текширувини амалга ошириш чоғида терговчи ва суд томонидан тақдим
этилган фактик маълумотлардан фойдаланиб, ўз тасдиғини топган
усулларини қўллаб, хулоса чиқаради”.
В.М. Быков эса бу боради мутахассис ҳам ўз фаолияти давомида фикр
беради, лекин улар текширувларга эмас, балки мантиқий хулосаларга
асосланган бўлади. Бунда асосий эътибор жиноя иши бўйича ҳолатларга,
ундан ташқари маълумот бераётган (мутахассис) шахснинг махсус
билимларига қаратилади деб фикр билдирган. Унинг фикрича, мутахассис
ишга “масалаларни тажриба асосида ечиш лозим бўлганда ҳамда бунинг
натижаси етарли бўлганда, уларни ечишда лаборатория ускуналаридан
фойдаланиш мураккаб ҳисоб-китоблар, узоқ муддат талаб қилимаганда”
жалб этилиши лозим.
Шу ўринда, бу борада И.Р. Астановнинг билдирган фикрларидан ҳам
кўришимиз мумукин, гарчанд эксперт фаолияти зоҳиран мутахассис
фаолиятига ўхшасада, қатор жиҳатлари билан ундан фарқ қилади.
Биринчидан, мутахассис фикри маслаҳат тусида бўлади ва тажрибали
терговчининг яна бир бор ўз ҳаракатларига ишончни кучайтиради. Айрим
ҳолларда терговчилар ҳам бундай билимга эга бўлади; экспертиза эса,
кўпчилик илғай олмайдиган баъзида аллақачон йўқолиб кетган
Международная студенческая конференция
«Современные подходы к доказательствам
в уголовном судопроизводстве»
251
далилларниқайта тиклашга ёрдам беради; иккинчидан, мутахассис
экпертдан фарқли равишда тадқиқот олиб бормайди, балки фақатгина
далилларни аниқлашга, олишга ва мустаҳкамлашга ёрдам беради, холос;
эксперт эса, тадқиқот натижаси бўйича хулоса беради ва унинг тўғрилиги
учун жавобгар ҳисобланади; учинчидан, эксперт хулосаси оқибатда жиноят
иши қўзғатиладиган бўлса, бундай ҳаракатлари учун эксперт шахсан жавоб
беради; мутахассиснинг жиноят ишини қўзғатишга сабаб бўлувчи
ҳаракатиучун эса, терговчи жавобгар ҳисобланади, чунки унинг фикри
маслаҳат кўринишига эга. Таъкидлаш лозимки, экспертнинг ўз махсус
билимларидан фойдаланиб, процесснинг мансабдор шахслари томонидан
қўйилган саволларга жавоб беради. Демакки, экспертлар бошқа
далилларда мавжуд бўлган маълумотлардан нусха кўчириш, уларни қайта
тиклаш орқали эмас, балки иш бўйича йиғилган далиллар ва бошқа тақдим
этилган материалларни мустақил текшириш орқали ҳақиқатни юзага
чиқариш учун ҳисса қўшадилар.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, мутахассис фикрини далилий
аҳамиятлигини исботлашда Жиноят-процессуал кодесининг 81-моддасининг
иккинчи қисмига “
Бу маълумотлар гувоҳнинг, жабрланувчининг, гумон
қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг кўрсатувлари, мутахассис
фикри, экспертнинг хулосаси, ашёвий далиллар, овозли ёзувлар, видеоёзувлар,
кинотасвир ва фотосуратлардан иборат материаллар, тергов ва суд
ҳаракатларининг баённомалари ва бошқа ҳужжатлар билан аниқланади
” деб
ўзгартиришни киритиш таклиф қилинади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 5 июлдаги
“ЎзбекистонРеспубликасида суд-экспертлик тизимини такомиллаштириш
чора-тадбирлари
тўғрисида”ги
ПФ-6256-сон
Фармони
//
URL:https://lex.uz/ru/docs/5840465 (Мурожаат этилган вақт:04.02.2023 й);
2.
Ўзбекистон
Республикасининг Жиноят-процессуал
кодекси
https://lex.uz/docs/111460#253664 (Мурожаат этилган вақт: 06.03.2023 й);
3.
Ўзбекистон
Республикасининг Жиноят-процессуал
кодекси
https://lex.uz/docs/111460#253664 (Мурожаат этилган вақт: 06.03.2023 й)
4.
Белкин Р.С.Криминалистика.Краткая энциклопедия. – М.:
Бол.рос.энциклоп., 1993.-С.80
5.
Аверьянова Т.В. Содержание и характеристика методов судебно-
экспертых исследований. – М.: Норма, 1994. –С. 175;
6.
Кудрявцена А.В. Заключение и показания специалиста как вид
доказательств в уголовном процессе России // Актуальные проблемы
теории и практики уголовного судопроизводства и криминалистики: Сб.
Статей конф.- М.: Академия управления МВД России, 2004. – С 55
7.
Быков В.М. Заключение и показания специалиста как новый вид
доказательств // Материалы 2-й Всероссийский научно-практической
конференции по криминалистике и судебной экспертизе –М.: ЭКЦ МВД
России, 2004. – С.56.
