«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
88
Anotatsiya:
Ushbu maqolada mamlakatimizda xizmat ko‘rsatuvchi avtotransport
korxonalarida moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlariga o‘tish va o‘tish jarayonlarida
yuzaga keladigan tartiblar o‘rganilgan. Shuningdek, transport korxonalarini moliyaviy
hisobotlarning xalqaro standartlari asosida daromadlari qayd etilishining ba’zi jihatlari
tahlil qilindi.
Kalit so‘zlar:
MHXS, avtotransport, korxona, xizmatlar.
Kirish.
Transport sohasi mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmasining
asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, uning yuqori darajada rivojlanishi muhim
ahamiyatga egadir. Mamlakatimiz prezidenti Sh.Mirziyoyev ushbu sohaga urg‘u
berar ekanlar: “Bu soha — iqtisodiyotning qon tomiri. Transport va logistikani
yangi bosqichga olib chiqmasak, iqtisodiyotning barqaror rivojini ta’minlay
olmaymiz”
1
, — deb ta’kildab o‘tganlar. Yangi O‘zbekistonda aholini va yuk tashish
uchun keng tarqalgan transport turi bu avtotransport vositalari hisoblanadi. Aynan
shu nuqtai nazardan mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev “
O‘zbekistonda
bugungi kunda mavjud iqtisodiy salohiyat va imkoniyatlardan samarali foydalanish
ob’yektiv zaruratga aylandi, chunki mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlash
va raqobatbardoshligini mustahkamlash masalasi ustuvor vazifalardan biri bo‘lib,
shahar jamoat transportini aholiga qulay, arzon, xavfsiz qilib berishimiz kerak
”
2
,
deb ta’kildaganlar. Buning uchun eng avvalo, avtotransport xizmatlarini
ko‘rsatuvchi korxonalarni moddiy-texnik bazasini rivojlantirish, soxaga yangi
boshqaruv usullarini qo‘llash hamda xalqaro standartlar asosida buxgalteriya
xizmatini tashomillashtirish zarur deb hisoblaymiz.
Metodologiya.
Tadqiqot jarayonida olingan ma’lumotlarga ishlov berishda
mantiqiy mushohada, adabiyotlarni tanqidiy o‘rganish, analiz va sintez, induksiya
va deduksiya, taqqoslash, ma’lum belgilar asosida klassifikatsiyalash, tizimli tahlil,
iqtisodiy tahlil usullaridan foydalanildi.
1
Sh.Mirziyoyev.Transport sohasini rivojlantirish bo‘yicha yig‘ilishdagi nutqi. Xalq so‘zi. №212.29.09.2022 y
2
https://m.kun.uz/news/2019/06/28/shavkat-mirziyoyev-shahar-jamoat-transportini-aholiga-qulay-arzon-xavfsiz-qi-
lib-berishimiz-kerak.
ABDULLAYEV XURSHIDJON
NAZRULLO O‘G‘LI
Toshkent moliya instituti mustaqil
tadqiqotchisi
abdullaev_xurshidjon@mail.ru
YANGI O‘ZBEKISTONNING
AVTOTRANSPORT
KORXONALARIDA MOLIYAVIY
HISOBOTNING XALQARO
STANDARTLARINI JORIY
ETISH ISTIQBOLLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.univer-
s i t y - 5 - p p 8 6 - 9 0
STARS International University
89
Natijalar.
Bugungi kunda avtotransport korxonalarida moliyaviy hisobotlarni
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) asosida tuzishga ob’yektiv
zaruratlar mavjud. MHXS asosida buxgalteriya hisobini yuritish uchun har bir
sohaning o‘zining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshirish zarur
hisoblanadi. Dunyo bozoriga chiqish, xalqaro kredit olish, xorijiy investitsiyalarni jalb
qilish uchun moliyaviy hisobotni MHXSlari bo‘yicha tuzish maqsadga muvofiqdir.
Mamlakatimizda MHXSlari asosida moliyaviy hisobot tuzayotgan kompaniyalar
soni oshib bormoqda. Chunki moliyaviy hisobotning shaffofligini oshirishga
erishish faqat MHXSlarga o‘tish orqali amalga oshirilishi mumkin bo‘ladi. Shu bois,
xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan hujjatlar hamda ilg‘or instrumentlar
va tajribalardan foydalanish kun tartibidagi dolzarb masalalardan hisoblanadi
1
.
Xizmat ko‘rsatuvchi avtotransport korxonalarida MHXSni qo‘llash masalasiga
o‘tishdan oldin, xizmatlarning iqtisodiy mohiyatini, shuningdek, zamonaviy
iqtisodiyotdagi xizmatlarning o‘rni va rolini ochib berish bilan bog‘iq masalalarga
to‘xtalib o‘tish lozim deb hisoblaymiz. XX asrning oxiridan boshlab ko‘pgina
mamlakatlar milliy iqtisodiyotida xizmat ko‘rsatish sohasi ustun o‘rinni egallay
boshladi. “Xizmatlar” atamasi yakuniy mahsulot xizmatlar ta’rifiga to‘g‘ri keladigan
faoliyatning ancha keng ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. Deyarli barcha kompaniyalar u
yoki bu shaklda xizmatlar ko‘rsatadi. Bugungi kunda ishlab chiqarish tabiatining
murakkablashuvi, o‘sish sur’atlarining tezlashishi va iqtisodiyotda innovatsion va
axborot texnologiyalarining rivojlanishi tufayli xizmat ko‘rsatish sohasida faoliyat
yurituvchi korxonalarning ham o‘rni ortib bormoqda. Ishlab chiqarishdan farqli
o‘laroq, xizmat ko‘rsatish sohasi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega:
-Xizmatlar moddiy ko‘rinishga ega emas va ularni taqdim etish vaqtida darhol
iste’mol qilinadi.
-Yakuniy natijaga nisbatan yuqori darajada noaniqlik mavjud.
Ushbu xususiyatlar moddiy ifoda yo‘qligi sababli xizmatlar ko‘rsatishdan tortib to
olingan paytgacha yakuniy natijani baholash bilan bog‘liq bir qator qiyinchiliklarni
oldindan belgilab beradi.
Yurtimizni geografik xususiyatlari hususan Yevropa va Osiyo mintaqalarini
bog‘lab turuvchi hududda joylashganligini hisobga olgan holda, transport
va logistika xizmatlarini rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyoj doimiy ravishda o‘sib
bormoqda.
Ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu sohada xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar o‘z balansida
avtotransport parkiga, temir yo‘l harakat tarkibiga, har xil turdagi konteynerlarga
va yuklarni tashishda foydalaniladigan boshqa ob’yektlarga ega bo‘lib, bu ushbu
korxonalarning umumiy aktivlarida asosiy vositalarning yuqori ulushini va ularning
qiymatiga tuzatishlar sodir bo‘lishini belgilaydi. Agar daromadlarni tan olish
xususiyatlari haqida to‘xtalib o‘tilsa, unda ushbu sektorda daromad olishning
quyidagi yo‘nalishlarini ajratib ko‘rsatish mumkin (1-jadval).
1
Moliyaviy hisobotning MHXS bo‘yicha transformatsiyasi zarurati, mohiyati va bosqichlari. S.Tashnazarov. “Iqtisodiyot
va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. №3 2017y
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
90
1-jadval
Transport korxonalari daromad olishi yo‘nalishlari
Xizmatlar
Daromadni tan olish
Temir yo‘lda yuk tashish
Mazkur xizmat asosan o‘z yoki ijaraga olingan harakat-
lanuvchi tarkibda tashishni tashkil qilishni o‘z ichiga
oladi. Bu holda transport kompaniyasining ish haqi
temir yo‘l infratuzilmasi xizmatlariga haq to‘lash qiy-
matini olib tashlagan holda harakat tarkibini taqdim
etish uchun to‘lov hisoblanadi.
Hisobot davridagi daromad xizmatlar ko‘rsatilganda
tan olinadi. Amalda, transport korxonalari mijozlarga
qayta rasmiylashtirilgan temir yo‘l tariflari miqdorini
daromad va xarajatlarga kiritish holatlari mavjud. Bi-
zning fikrimizcha, bu mutlaqo to‘g‘ri emas, chunki bu
holda transport kompaniyasi ushbu xavflarni o‘z zim-
masiga olmaydi.
Harakatlanuvchi tarkibni operativ ijaraga berish-
dan olingan daromad ijara muddati davomida tekis
chiziqli usulda tan olinadi. Shuni ta’kidlash kerakki,
operatsion lizingdan olingan daromadlarni tan olish-
ning bunday yondashuvi amaldagi 17- son MHXS ga
o‘zgartirishlar kiritilgunga qadar amal qiladi.
Avtotransportda yuk tashish
Avtotransport xizmatlari yuklarni mijoz tomonidan
belgilangan manzillarga transport kompaniyasining
shaxsiy avtotransport vositalaridan foydalangan hol-
da, shuningdek, uchinchi shaxslarning avtotransport
vositalaridan foydalangan holda tashishni o‘z ichiga
oladi.
Temir yo‘l transportiga o‘xshash daromad xizmat
ko‘rsatilganda darhol tan olinadi.
Ekspeditorlik va logistika xizmatlari
Ular yuklarni tashish uchun zarur bo‘lgan yuk tash-
ish hujjatlarini tayyorlash va to‘g‘riligini tekshirish
bo‘yicha xizmatlar, bojxona rasmiylashtiruvida yor-
dam berish, tovarlarni kuzatish - mijozlarga joylashu-
vi haqida ma’lumot berish kabi turli xil xizmatlarning
keng spektrini o‘z ichiga oladi. tovarlarni, marshrutni
optimallashtirish va rejalashtirish, tovarlar xavfsizligi-
ni, shu jumladan, sug‘urta qoplamasini ta’minlash.
Ekspeditorlik va logistika xizmatlaridan olingan daro-
madlar transport kompaniyasi tomonidan belgilan-
gan tariflar bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatilgan hisobot
davrida tan olinadi.
Terminal va agentlik xizmatlari
Transport kompaniyasi vositachilik xizmatlarini
ko‘rsatgan taqdirda, masalan, majburiy temir yo‘l xi-
zmatlarini ko‘rsatishda O‘zbekiston temir yo‘llari no-
midan agent sifatida ishlaydi.
Bunday holda daromad komissiya miqdori sifatida
belgilanadi va ushbu xizmatlar ko‘rsatilgan hisobot
davrida tan olinadi.
Moliyaviy Hisobotning Xalqaro Standartlari (MHXS) qo‘llanilishi majburiy
xarakterdagi hujjat emas, u tavsiyanoma xarakteriga ega. Kichik yoki o‘rta biznes
STARS International University
91
vakili hisoblangan avtotransport korxonalari MHXSni joriy etishlari majburiy
emas. Unda milliy standartlaridagi kabi korxonalar taqdim etishi shart bo‘lgan
moliyaviy hisobot shakllarini belgilamaydi. MHXSlari moliyaviy hisobotning asosiy
komponentlari va ularda aks ettiriladigan minimal axborotlar tarkibini belgilaydi.
MHXSlarini qo‘llash korxonaning mutlaq vakolatidagi masaladir. Lekin shuni alohida
ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 25-fevraldagi
PQ-4611-son qaroriga asosan “Aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat banklari, sug‘urta
tashkilotlari va yirik soliq to‘lovchilar toifasiga kiritilgan yuridik shaxslar 2021-yil
1-yanvardan boshlab, MHXS asosida buxgalteriya hisobi yuritilishini tashkil etadi
va 2021-yil yakunlaridan boshlab moliyaviy hisobotni MHXS asosida tayyorlaydi,
qonun hujjatlarida MHXSga o‘tishning ertaroq muddatlari nazarda tutilgan yuridik
shaxslar bundan mustasno
1
” deb o‘tilgan. Shunga ko‘ra tadqiqot o‘tkazilayotgan
“O‘rta osiyo trans” Aksiyadorlik jamiyati ham 2021-yil davomida transformasiya
jarayonlari amalga oshirildi va buning natijasida korxona transport vositalari qayd
etib kelingan O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standarti
(5-son BHMS) “Asosiy vositalar”ni moliyaviy xisobotning xalqaro standartlariga
muvofiqlashtirish maqsadida kapital ta’mirlash xarajatlari Moliyaviy hisobotlarning
xalqaro standartlari asosida hisobini takomillashtirish orqali MHXS ga o‘tildi. MHXSga
muvofiq hisoblar rejasi, qoida tariqasida, guruhning buxgalteriya siyosatiga ilova
hisoblanadi. Eslatmalarni to‘plash va yaratish tezligi ko‘p jihatdan hisoblar va sub-
hisoblar tafsilotlari darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Hisoblar rejasida guruh ichidagi qoldiqlarni, tegishli tomonlar bilan hisob-
kitoblarni, shuningdek, kerakli kontekstda ma’lumotlarni oshkor qilish imkonini
beruvchi tahlillarni ajratib ko‘rsatish tavsiya etiladi.
Xulosa
Ta’kidlash joizki, so‘nggi paytlarda iqtisodiyotning real sektorida faoliyat
yurituvchi avtotransport korxonalari orasida ko‘pchilik moliyaviy vositalar bu
ham MHXS bo‘yicha moliyaviy hisobotlarga tuzatishlar kiritishni nazarda tutadi.
Fikrimizcha, bu yerda qiyin nuqtalardan biri moliyaviy aktiv va passivlarni baholash
masalasidir, chunki bu kompaniyalar moliya institutlaridan farqli o‘laroq, bu borada
hali yetarlicha tajriba to‘plamagan. Alohida ta’kidlash kerakki, avtotransport
korxonalarida birinchi moliyaviy hisobotlarni chiqarish kompaniya uchun muhim
va mas’uliyatli qadamdir. Hisobotlarning foydalanuvchilar uchun shaffof bo‘lishi,
xalqaro standartlarga muvofiq buxgalteriya hisobi uchun asosli boshlang‘ich
nuqtani ta’minlashi va shu bilan birga, hisobotning narxi foydalanuvchi oladigan
foydadan oshmasligi kerak. Shu munosabat bilan, amalga oshirish bosqichida
korxona oladigan foydani baholash va ularni tayyorlash xarajatlari bilan bog‘lash,
shuningdek hisobotni o‘z vaqtida va yo‘qotishsiz tayyorlash uchun muhimlik
chegarasini aniqlash tavsiya etiladi.
1
Milliy qonunchilik bazasi. https://lex.uz/ru/docs/-4746047
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
92
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
Sh.Mirziyoyev.Transport sohasini rivojlantirish bo‘yicha yig‘ilishdagi nutqi. Xalq
so‘zi. №212.29.09.2022 y
https://m.kun.uz/news/2019/06/28/shavkat-mirziyoyev-shahar-jamoat-
transportini-aholiga-qulay-arzon-xavfsiz-qilib-berishimiz-kerak
Moliyaviy hisobotning MHXS bo‘yicha transformatsiyasi zarurati, mohiyati
va bosqichlari. S.Tashnazarov. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy
elektron jurnali. №3 2017y.
O
‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 25-fevraldagi PQ-4611-son
qarori Milliy qonunchilik bazasi. https://lex.uz/ru/docs/-4746047
