STARS International University
305
Annotatsiya.
maqolada o‘zbekistonda kapital bozor faoliyati orqali investitsiyani jalb
qilish mexanizimi va uning samaradorligini oshirish bo‘yicha so‘z yuritilgan. kapital bozo-
rida investitsiyani jalb qilishdagi muammolarga oid nazariy tadqiqotlar, soha olimlarining
ilmiy ishlaridagi fikr-mulohazalari keng yoritilgan. tadqiqot natijalariga ko‘ra tadqiqotchin-
ing taklif va tavsiyalari berilgan.
Kalit so‘zlar:
kapital bozor, investitsiya, mexanizm, investitsiya loyihasi, investitsiya
muhiti, iqtisodiy samaradorlik.
Иқтисодий амалиётда “инвестиция” атамаси қонун чиқаришда, илмий ада-
биётларда ҳар хил турдаги лойиҳаларни тайёрлашда, бизнес-режаларда ва
бошқаларда кенг ишлатилади. “Иқтисодий ва молиявий изоҳли луғат”да “ин-
вестиция” сўзи “капитал”, “капитал қўйилмалар”, “капитал маблағлар” тушун-
чалари тарзида баён қилинган, яъни инвестицияларни бозор субъектлари
фаолияти учун зарур бўлган асосий капиталга маблағлар қўйиш маъносида
талқин этади (Бернер ва Колли, 1994). “Инвестициялар капитални узоқ муд-
датли қўйилмалар тариқасида саноатга, қишлоқ хўжалигига, транспортга ва
бошқа тармоқларга сарф этиладиган харажатлар йиғиндисини акс эттира-
ди”(словарь, 1984). Шарп (2000) ўзининг “Инвестиция” дарслигида “Инве-
стициялар келгуси қийматлик олиш мақсадида ҳозирги вақтда муайян қий-
матликдан воз кечишдир”, деб таърифлайди. Олим “инвестициялаш” ата-
масини қуйидагича шарҳлайди: “келажакда фойда олиш учун бугун пулдан
ажралишдир” ва “реал ёки молиявий активларга инвестициялаш мумкин”
деб ҳисоблайди[1:366]. Ўзбекистонда капитал бозор орқали инвестицияни
жалб қилиш механизими соҳа олимлари томонидан узоқ йиллар давомида
назарий ва амалий жиҳатдан ўрганилиб келинган. Аммо мазкур механизим-
ни бир маромда ушлаб туришнинг иложи йўқ. У бозор талаби ва эҳтиёжла-
рига қараб ўзгариб бораверади. Инвестицияни жалб қилиш аввало, бозор
муҳитини тўғри таҳлил қила олиш билан белгиланади. Тўғридан-тўғри чет
эл Ўзбекистон Республикаси инвестиция муҳити ва инвестиция ресурслари
O‘ZBEKISTONDA
KAPITAL BOZOR ORQALI
INVESTITSIYANI JALB
QILISH MEXANIZIMI
SAMARADORLIGINI
OSHIRISH
https://doi.org/10.47689/STARS.univer-
s i t y - 5 - p p 3 0 3 - 3 0 8
E.K. TO‘YCHIYEV
magistrant, Toshkent davlat
iqtisodiyot universiteti
Ilmiy rahbar: TDIU DOS.
O.M.KULJANOV
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
306
ҳолатини таҳлил қилган ҳолда, корхонанинг хусусий инвестиция ресурсла-
ри капитал ва молиявий маблағларнинг етакчи молиялаштириш манбаи экан,
демак, уларнинг чекланганини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз. Ҳозирги вақт-
да корхона учун бош вазифа – қўшимча равишда ҳамда ўз инвестиция эҳти-
ёжларини молиялаштириш мақсадларида четдан инвесторларни жалб этиш
муаммосининг ечимини топишдан иборат бўлиб қолмоқда.
Инвестициясини жалб этиш Ўзбекистон саноат сиёсатининг устувор ва-
зифаларидан бири ҳисобланади. Тўғридан-тўғри чет эл инвестициясининг
муҳимлиги нафақат унинг миллий жамғармалар даражасидан юқори бўлган
инвестицияларни амалга ошириш ва ишлаб чиқариш базасини модернизация
қилиш имкониятлари билан белгиланади. Тўғридан-тўғри чет эл инвестици-
яси кириб келишининг аҳамиятга молик асосларидан яна бири технологик
жиҳозларни, бошқарувнинг ва ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг замона-
вий усулларини олиб кириш, жаҳонга машҳур компанияларнинг савдо мар-
каларидан, ноу-хаулардан фойдаланиш имкониятлари, маҳсулотлар экспор-
тини янада кенгайтириш мақсадида трансмиллий компанияларнинг жаҳон
бозорларига чиқиш йўлларига эга бўлиш ва бошқа шу кабиларни ҳам санаб
ўтиш мумкин[2:30]. Ўзбекистонда капитал бозор орқали инвестицияни жалб
қилиш механизимида шу кунга қадар бир қатор камчиликлар мавжуд эди.
2021 йил 13 апрелдаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Капитал
бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 6207-сон
фармонида соҳадаги мавжуд камчиликлар дея қўйидагиларни алоҳида эъти-
роф этади. Бугунги кунда капитал бозорини янада ривожлантириш, рақобат
муҳитини шакллантириш ва фонд бозори ликвидлигини оширишни рағбат-
лантириш билан боғлиқ ўз ечимини кутаётган бир қатор долзарб муаммолар
ва камчиликлар мавжуд, жумладан:
капитал бозорини ривожлантириш соҳасида давлатнинг стратегик режа-
лаштириш тизими мавжуд эмас;
фонд бозорида амалга оширилаётган битимларнинг юқори қисми (биржа-
даги ҳажмларнинг 70 фоизидан ортиғи) давлат иштирокидаги корхоналар
ҳиссасига тўғри келмоқда;
қимматли қоғозлар бозорининг ликвидлиги паст, давлат қимматли қоғоз-
лари иккиламчи бозорини ривожлантириш зарурияти мавжуд, амалиётга
жорий этилган молиявий маҳсулотлар турлари етарли эмас, давлат акция
пакетлари “битта акция битта лот” тамойили асосида сотилмайди ва хўжалик
юритувчи субъектларнинг қимматли қоғозлар бозорида маблағ жалб қилиш-
га бўлган қизиқиши паст;
капитал бозорига узоқ муддатли молиявий ресурсларга эга йирик инсти-
туционал инвесторларни жалб қилиш бўйича ишлар суст олиб борилмоқда;
бозор инфратузилмаси замонавий ахборот-коммуникация тизимлари би-
лан етарли даражада таъминланмаган, шунингдек, ушбу соҳада маҳаллий ти-
зимларнинг имкониятларидан самарасиз фойдаланилмоқда;
минтақавий даражада капитал бозори инфратузилмаси мутлақо риво-
жланмаган;
капитал бозори соҳасида бозор капиталлашувини ошириш чораларини
фаол равишда илгари суриш ва амалга оширишга имкон берадиган юқори
малакали мутахассислар етишмайди;
STARS International University
307
соҳани номутаносиб тартибга солишни назарда тутувчи ҳамда замонавий
бозор талабларига ва халқаро стандартларга жавоб бермайдиган ҳуқуқий
ҳужжатлар кўп;
корпоратив муносабатлар замонавий ёндашувлар асосида ташкил этилма-
ган[3:1].
Бугунги кунда мамлакат иқтисодиётининг рақобатбардошлигини ошириш
ва иқтисодиёт тармоқларини модернизация қилиш молия-банк тизими, ай-
ниқса капитал бозори имкониятларидан тўлиқ фойдаланиш имкониятини
оширишни тақозо этади. Шу сабабли, капитални жалб қилиш корхоналар,
молиявий институтлар ва аҳолининг эркин ресурсларини жойлаштиришда-
ги муқобил манба сифатида капитал бозорини ривожлантириш 2017–2021
йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида асосий вазифлардан бири этиб
белгиланган. Ушбу вазифаларни тўлақонли бажариш, капитал бозорини жа-
дал ривожланишини таъминлаш, инвестицияларни жалб қилишнинг сама-
рали тизимини жорий этиш мақсадида, дастлабки босқичи сифатида жаҳон
давлатлари тажрибасидан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2019 йил 14 январдаги “Давлат активларини бошқариш, мо-
нополияга қарши курашишни тартибга солиш тизимини ва капитал бозори-
ни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5630-сонли
фармонига асосан мустақил давлат органи – Капитал бозорини ривожланти-
риш агентлиги тузилди.
Унинг асосий вазифалари этиб, қимматли қоғозлар бозорини шаклланти-
риш, ривожлантириш, тартибга солиш ва корпоратив бошқарув соҳасида
ягона давлат сиёсатини амалга ошириш белгиланди. Ушбу фармонга асосан,
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон республикаси капи-
тал бозорини ривожлантириш агентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғриси-
да”ги 2019 йил 24 январдaги ПҚ-4127-сонли қарори қабул қилиниб, мамлака-
тимиздаги қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи ягона давлат ор-
гани капитал бозорини ривожлантириш агентлиги ташкил этилди. Капитал
бозорини ривожлантириш агентли ўз олдига мамлакатимиз капитал бозори-
ни ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқиш мақсадини қўйди ва ҳозир-
ги кунда Ўзбекистон Республикаси капитал бозорини ривожлантиришнинг
2020–2025 йилларга мўлжалланган Стратегиясини лойиҳаси тайёрланган
бўлиб, инвестиция фондларининг жозибадорлигини оширишда мамлакати-
миздаги 9 та инвестиция фондларини фақат акциядорлик жамияти шаклида
ташкил этиш талабини бекор қилиш тартибини белгилаш лозимлиги назар-
да тутилган. Бугунги кунда мамлакатимиз капитал бозорида 9 та инветиция
фонди ўз фаолиятини амалга ошириб келмоқда[4:13].
Ҳақиқатан, Ўзбекистонда капитал бозор орқали инвестицияларни жалб
қилишда юқоридаги муаммоларни бартараф этиш мазкур механизим сама-
радорлигини оширишга сабаб бўлади. Бунда инвестиция муҳитининг ўрни
ва аҳамияти ғоятда юқори ҳисобланади. Инвестиция муҳити – бу хорижий
капитал қўйилмаларининг қалтислик даражасини ва улардан мамлакатда са-
марали фойдаланиш имкониятларини олдиндан белгилайдиган иқтисодий,
сиёсий ва ижтимоий омиллар йиғиндисидир. Инвестиция муҳити мажмуали,
кўпқиррали тушунча бўлиб, миллий қонунчилик, иқтисодий шарт-шароитлар
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
308
(инқироз, ўсиш, стагнация), божхона режими, валюта сиёсати, иқтисодий
ўсиш суръатлари, инфляция суръатлари, валюта курсининг барқарорлиги,
ташқи қарздорлик даражаси каби кўрсаткичларга эга.
Инвестиция муҳити инвестиция ресурсларини жойлаштириш учун умумий
мезон бўлиб, биринчи навбатда, капитал маблағларнинг даромадлилигини
таъминлаб беради. “Инвестиция муҳити деганда мамлакат иқтисодиёти ва
унинг маълум бир ҳудудига киритиладиган инвестицияларнинг самарадор-
лигини ва хавфсизлигини таъминлашга қаратилган иқтисодий, ижтимоий,
ташкилий, ҳуқуқий, сиёсий, экологик, маданий ва бошқа шарт-шароитлар
мажмуаси тушунилади”. У муайян ҳудудга инвестициялар киритишнинг мақ-
садга мувофиқлиги ва жозибадорлигини белгилайдиган шарт-шароитлар-
нинг мавжуд ижобий ва салбий томонларини англатади[5:297]. Биз капитал
бозорга инвестиция муҳитини яхшилаган хориж тажрибасини илмий манба-
лардан ўрганиб чиққанимизда капитал бозорнинг инвестиция муҳитига қўй-
идаги омилларнинг таъсири борлигини аниқладик.
“Фудань” (Шанхай, Хитой) ва Айова (АҚШ) университетлари Хитой Халқ
Республикасининг ЭИҲларига ривожланган мамлакатларнинг тадбиркор-
лари амалга ошираётган туғридан-туғри инвестицияларнинг мотивларини
аниқлаш бўйича социологик тадқиқотлар ўтказишган. Маълумотлар шуни
кўрсатадики, барча хорижий мамлакатларда мотивлар ичида биринчи ўринни
олган омил юқори ички бозорга, юқори иқтисодий ўсиш суръати ва барқарор
ички ижтимоий-сиёсий ҳолатга эга бўлган ХХР каби мамлакат билан халқаро
ҳамкорлик қилишнинг умумий истиқболлари эгаллаган. Иккинчи ўринни эса,
ривожланган мамлакатлар нуқтаи назаридан товар ва хизматларни ишлаб
чиқариш бўйича ассортименти кам, ҳажми эса етарли бўлмаган, аммо милли-
ард аҳолига эга бўлган мамлакатнинг ички бозори. Учинчи ўринни – малакаси
ва маълумот даражаси пастроқ, аммо интизомли ва меҳнатсевар халқи бор,
арзон ишчи кучига эга бўлган мамлакатлар эгаллаган. Бундан кейинги ўрин-
да:
•хорижий инвесторлар учун жозибадор бўлган солиқ имтиёзининг мав-
жудлиги;
•ишлаб чиқариш кучларининг бозорларга яқинлиги;
•бой хомашё салоҳиятига эгалиги;
•жиноятчиликнинг паст даражаси;
•ЭИҲларга киришчиқишдаги қаттиқ интизом;
•капитал қабул қилувчи давлат билан узоқ муддатли муносабатлар ўрна-
тилгани;
•корпорациянинг умумий стратегиясини давом эттириш имконияти;
•экспорт базаси;
•малакали ходимларнинг мавжудлиги;
•маҳаллий ҳом ашёдан фойдаланиш имконияти;
•мамлакатдаги бошқарувчиларнинг либераллиги;
•арзон ижара ҳақи[6:84].
Мамлакатимиз Президенти Ш.М.Мирзиёев “Янги Ўзбекистон стратегияси”
асарида “бизнинг иқтисодий стратегиямиз иқтисодиётга катта ҳажмдаги ин-
вестицияларни жалб қилишга қаратилган”. “Инвестицияларнинг ўсиш суръ-
атлари 10 йилда ЯИМнинг камида 25 фоизини ташкил этиши учун зарур ша-
STARS International University
309
роит яратамиз” – деб келтириб ўтиб, истиқболда инвестицион сиёсатнинг
устувор йўналиши тўғридан – тўғри инвестицияларни миллий иқтисодиётга
жалб қилиш билан бир қаторда, ички инвестициялар ҳажмини оширишга қа-
ратилиши зарурлигига эътибор қаратганлар. Бунинг муҳим ижобий ижтимо-
ий натижаси ишчи ўринларини яратилиши ва ишсизликнинг пасайиши, аҳо-
ли даромадларининг ошиши ҳамда турмуш даражасининг ортишидир[7:67].
Тадқиқот натижалари кўрсатганидек, умуммиллий ва минтақавий миқёсда
меҳнат бозори динамикасини ўрганиш ва прогнозлаштириш мақсадлари
кўлами бугун анча кенгайди. Мамлакатнинг модернизацияси катта ва ман-
зилли инвестицияларни талаб қилади. Меҳнат бозори прогнозларининг роли
мамлакат инсон капиталини ривожлантириш бўйича инвестициявий ечим-
ларни ахборотлар билан таъминлашдан иборат [8:20].
Иқтисодиётни ривожлантириш ва капитал бозори фаолиятини яхшилашда
институционал инвесторлар фаолиятини тартибга солиш алоҳида аҳамият
касб этади. Капитал бозорини тартибга солиш бўйича хорижий олимлардан
И.Атияс ва Ҳ.Эрселлар тадқиқотлар ўтказган бўлиб, уларнинг фикрича, ҳу-
кумат томонидан тартибга солишнинг “икспост” ва “иксанте” шакллари мав-
жуд. Р.Франсиони, Ж.Фрейз ва А.Ҳекмейстерларнинг таъкидлашларича, мо-
лия бозорини, хусусан, унинг таркибий қисми сифатида капитал бозорини
тартибга солишнинг асосий мақсади молиявий барқарорликни таъминлаш-
дир.
Фикримизча, капитал бозорида институционал инвесторлар фаолияти-
ни тартибга солишда тартибга солиш механизмларини аниқлаб олиш, шу-
нингдек, капитал бозори инфратузилмасини яхшилаш лозим[9:35]. Инве-
стицион фаолият качонки инвестицион жараёнда иштирокчиларини барча
муносабатларини бошқариш механизми ва шунга мос инфраструктура(мо-
лиявий тизими)ни шарт-шароитлари ташкил этилгандагина бу кутган нати-
жага олиб боради. Умумаҳамиятли корхоналарни фаолияти қандай бўлма-
син маълум тартиб ва қоидаларни тартибга солишни заруратга айлантира-
ди[10:64].
Хорижий ва маҳаллий сармоядорлар учун қулай, ҳар томонлама имтиёзли
инвeстиция муҳити яратилган. Хорижий инвесторлар нафақат миллий кор-
хоналарга ўз сармоялари, технологиялари ва бошқарув тажрибасини кири-
тадилар, балки улар жаҳон бозорларига йўл очадилар. Бу эса ўтиш даврини
бошидан кечираётган ҳар қандай мамлакат учун муҳим ва биринчи галда-
ги вазифалардан ҳисобланади. Чет эл сармояси ўтиш даври иқтисодиётига
энг янги жаҳон фан-техника ютуқлари, технологиялари кириб келиши учун
муҳим йўналиш сифатида жуда зарурдир. Зеро, у миллий хўжалик субъект-
ларинининг ривожланган товар алоқалари учун мослашувларига, улар фао-
лиятини жаҳон стандартларига мос равишда оқилона ташкил этишга имкон
беради[11:28]. Ўзбекистонда капитал бозор фаолияти орқали инвестицияни
жалб қилиш механизими ва унинг самарадорлигини ошириш бевосита инве-
стицтия муҳити ва инвесторларга яратилган шарт-шароитларга ҳам боғлиқ
бўлади. Бунинг учун капитал бозорда инвестицияни жалб қилиш учун барча
ишлар қонуний жиҳатдан тўғри йўлга қўйилган бўлиши шарт. Мазкур меҳа-
низимининг самарадорлигини ошириш учун маҳаллий тадбиркорларнинг хо-
рижлик инвесторларни ўз ишларига жалб қилишида амалий ёрдам бериш,
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
310
истиқболли лойиҳаларни руёбга чиқариш учун зарурий инвестиция муҳити
яратилиши керак.
Шу билан бирга капитал бозор фаолияти орқали инвестицияни жалб қи-
лиш механизими ва унинг самарадорлиги иқтисодий барқарорликни ҳам та-
лаб қилади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1.Хусанов Д. Мамлакат инвестицион фаоллик ривожланишининг илмий-на-
зарий жиҳатлари// жур. Логистика ва иқтисодиёт №5. – Тошкент. 2021. 396
бет.
2.Ахмедиева А. Мусабеков У. Современное состояние привлечения пря-
мых иностранных инвестиций в промышленность республики узбекистан.
//конф. «инновационное развитие промышленных предприятий: теория и
практика». АДУ. 2020. 530 ст.
2021 йил 13 апрелдаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Капитал
бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 6207-сон
фармони. Манба: www.lex.uz
3.Исмаилов Б. Табрик сўзи. Ўзбекистон молия бозорини ривожлантиришда
инвестиция фондларининг жозибадорлигини ошириш. Республика илмий-а-
малий конференция илмий мақола ва тезислари тўплами (2020 йил 29 апрел).
– Т.: ТДИУ, 2020. – 634 бет.
4.Умрзоқов Х. Ўзбекистонда хорижий инвесторларнинг уқларини ҳимоя
қилиш: муаммолар ва ечимлар// конф. Корпоратив ва лойиҳа бошқаруви:
жорий ҳолат, муаммолар ва замонавий механизмлари. Халқаро илмий-ама-
лий онлайн конференция материаллари – Тошкент: Бизнес ва тадбиркорлик
олий мактаби, 2021.– 452 б.
5.Мустафакулов Ш. Инвестицион жозибадорликнинг назарий, методоло-
гик ва амалий талқини. - Тошкент: Маънавият, 2021, 352 б.
6.Ш.Р.Джуманиязов Ш., Сиддиқов А., Эрназаров Ғ., Жумаев Қ., Суннатов М.,
Умаров Ф. Иқтисодий-статистик таҳлил ва эконометрик моделлаштириш. –
Тошкент. Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси ҳузуридаги
кадрлар малакасини ошириш ва статистик тадқиқотлар институти. 2022. –
409 бет.
7.Таиров С. Инсон капиталини шакллантириш ва унинг Ўзбекистон меҳнат
бозорини такомиллаштиришдаги роли. Автореферат. – Тошкент, 2020. Ман-
ба: www.ziyonet.uz, - 60 бет.
8.Омонов С. Капитал бозорида институционал инвесторлар фаолиятини
тартибга солишнинг хориж тажрибаси.// Иқтисод ва молия. – Тошкент: 2021,
№8 (33-38)
9.Каримов Н., ва Хожиматов Р. Инвестицияни ташкил этиш ва молиялашти-
риш. –Тошкент: ТДИУ, 2011. – 801 бет.
10.Алимарданов И. Солиқ имтиёзларининг инвестиция муҳитини яхши-
лашдаги роли. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон молия-банк тизимининг
ривожланиши. Илмий-амалий анжумани мақолалари тўплами. (2016 йил 25
ноябр).-Т.: ТДИУ, 2016. - 684 б. (28-29).
