STARS International University
325
Annotatsiya.
Maqolada sanoat korxonalarida AKTdan foydalanishning o‘ziga xos jihat-
lari o‘rganilgan va tahlil qilingan. Shuningdek, korxona samaradorligiga AKTning ta’siri va
undan foydalanishda erishilayotgan yutuqlar ko‘rib chiqilgan. Muallif sanoat korxonala-
rining respublika iqtisodiyotidagi o‘rni bilan birga uni rivojlantirishda axborot texnologi-
ya xizmatlarini joriy qilishning zamonaviy usullari va samaradorligini statistik ma’lumotlar
asosida regression va korrelatsion tahlil qilgan.
Kalit so‘zlar.
AKT, sanoat korxonalari, loyiha, xizmatlar, innovatsiya.
КИРИШ
Коммуникация технологияларидан фойдаланиш самарадорлигини баҳо-
лаш усуллари умуман корхонанинг молиявий кўрсаткичлари тўғрисида ҳам,
компьютерлар ва ускуналарни сотиб олиш ва улардан фойдаланиш билан
боғлиқ аниқ кўрсаткичлар бўйича ҳам турли хил маълумотларни ўз ичига ол-
ган статистик маълумотларга асосланади.
Ахборот-коммуникация технологияларининг иқтисодий самарадорлигини
баҳолаш соҳасидаги ҳозирги жараёнлар бўйича маълумотлар жуда кам бў-
либ, расман нашр этилган усуллар ва баҳолаш схемалари билан тавсифла-
нади. Замонавий ахборот-коммуникация технологияларининг хилма-хилли-
ги иқтисодиётни ўрганиш, таҳлил қилиш ва мослаштиришни талаб қилади.
Саноат корхоналарида ахборот-коммуникация технологияларидан фойдала-
ниш самарадорлигини баҳолаш амалга оширилиши мақсадга эришиш дара-
жасини миқдорий баҳолашни акс эттирувчи кўрсаткичлар тизими ёрдамида
амалга оширилади.
Маълумки, ахборот - коммуникация технологияларининг иқтисодий са-
марадорлигини баҳолашнинг аниқ усулларини танлаш вазиятнинг ўзига
хос хусусиятларига боғлиқ. Хусусан, молиявий усуллар ахборот - комму-
никация технологияларига инвестициялар билан боғлиқ пул харажатлари
ва фойдаларини ҳисоблаш имконини беради, аммо улар ахборот фаолияти
билан боғлиқ бўлган кўплаб муҳим номоддий фойда ва муҳим номоддий
харажатларни ҳисобга олмайди. Ўзбекистон саноат корхоналари учун ах-
борот - коммуникация технологияларига тегишли мақсадлар ва талабларни
белгилаш катта аҳамиятга эга. Одатда, асосий муаммо саноат корхонаси-
AKTDAN
FOYDALANISHNING
KORXONA
IQTISODIYOTIGA
TA’SIRI
https://doi.org/10.47689/STARS.uni-
versity-5-pp323-329
NIGORA XASANOVA
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti katta o‘qituvchisi
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
326
ни ахборотлаштириш ҳаражатларини баҳолашдир. Ахборот-коммуника-
ция технологияларини жорий этиш ва қўллаш натижаларини олдиндан ай-
тиб бўлмайдиганлигини ҳисобга олишга имкон берувчи эҳтимоллик баҳо-
лаш усуллари алоҳида аҳамиятга эга. Ҳозирги вақтда назарий ва амалий
тадқиқотлар ўртасида маълум бир тафовут мавжуд: ахборот - коммуника-
ция технологияларига инвестициялар таъсирининг саноат даражасида ва
умуман иқтисодиёт даражасида мавжудлиги ёки муайян саноат корхона-
сида бошқа IT лойиҳаси битта даромадни кафолатламайди. Саноат корхо-
насида ахборот-коммуникация технологияларининг самарадорлиги остида
ахборотни шакллантириш, узатиш ва қайта ишлашда компьютер ва ташки-
лий технологиялардан фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлигини тушуниш
керак. Ахборот - коммуникация технологиялари иқтисодий самарадорли-
гининг умумлаштирилган мезони бу ҳаёт даражасининг минимал қиймати
ва моддийлаштирилган меҳнатдир. Шу билан бирга, бошқарув ишларининг
қанча кўп соҳалари автоматлаштирилса, аппарат ва дастурий таъминотдан
шунчалик самарали фойдаланилади. Саноат корхоналарида ахборот - ком-
муникация технологияларидан фойдаланиш хусусиятларини батафсилроқ
таҳлил қилиш ва уларнинг самарадорлигини баҳолаш учун учта гуруҳ кўр-
саткичлари таклиф этилади:
1) саноат корхонасида қўлланиладиган дастурий маҳсулотларни тав-
сифловчи дастурий таъминотдан фойдаланиш даражаси кўрсаткичлари, шу
жумладан тизимли, махсус ва амалий;
2) комплексни аниқлайдиган техник ёрдамдан фойдаланиш даражасининг
кўрсаткичлари мутахассиснинг иш жойини жиҳозлаш учун техник воситалар
(ҳар қандай моделдаги компьютерлар; ахборотни тўплаш, шунингдек уни
қайта ишлаш, узатиш ва чиқаришни ташкил қилиш учун қурилмалар; маълу-
мотларни узатиш қурилмалари; оргтехника ва бошқалар);
3) маълумотлардан фойдаланган ҳолда корхона ходимларининг ўзаро
ҳамкорлигини баҳолашга имкон берувчи ташкилий ёрдамдан фойдаланиш
даражасининг кўрсаткичлари ҳисобланади.
Мамлакатимизда иқтисодиётнинг саноат тармоғида ишлаб чиқарилган
маҳсулотлар ҳажмига юқорида келтирилган иқтисодий кўрсаткичларнинг
(омиллар) таъсирини корреляция-регрессия таҳлили асосида баҳолашга ҳа-
ракат қилинди. Корреляция таҳлили – танланган ўзгарувчан иқтисодий кўр-
саткичлар ўртасида боғлиқлик зичлигини белгилашнинг миқдорий услуби,
регрессия таҳлили - ўзгарувчан иқтисодий кўрсаткичлар ўртасида боғлиқ-
ликнинг математик функция орқали ифодалашнинг миқдорий услуби ҳисо-
бланади [1].
Тахлиллар жараёнида юқорида келтирилган макроиқтисодий кўрсат-
кичларнинг 2010-2021 йиллардаги статистик маълумотларидан фойдала-
нилди.
Шунингдек, мамлакатимизда иқтисодиётнинг саноат тармоғида ишлаб
чиқирилган маҳсулотлар ҳажмига юқорида келтирилган иқтисодий кўрсат-
кичларнинг (омиллар) таъсирини корреляция-регрессия таҳлили асосида
баҳолашга ҳаракат қилинди. Корреляция таҳлили – танланган ўзгарувчан
иқтисодий кўрсаткичлар ўртасида боғлиқлик зичлигини белгилашнинг миқ-
дорий услуби, регрессия таҳлили - ўзгарувчан иқтисодий кўрсаткичлар ўр-
STARS International University
327
тасида боғлиқликнинг математик функция орқали ифодалашнинг миқдорий
услуби ҳисобланади[2][3][4].
Корреляция-регрессия таҳлили умумлашган натижалари 1-жадвалда акс
эттирилган. Жадвалда келтирилган корреляция-регрессия таҳлили натижа-
ларини ўрганар эканмиз, келтирилган барча кўрсаткичлар билан саноат маҳ-
сулотларини ишлаб чиқириш ҳажмлари ўртасида боғликликнинг зичлик да-
ражасини ифодаловчи корреляция коэффициенти юқори (0,862-0,994 ора-
лиғида) ҳамда барча кўрсаткичлар бўйича ижобий миқдорга эга. Бу биз учун
келтирилган омил кўрсаткичлар билан натижавий кўрсаткич ўртасида юқори
даражада ишончли боғлиқлик мавжуд эканлигидан далолат бермоқда.
1- жадвал.
Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми унга таъсир этувчи омиллар
боғликлик даражаснни регрессия таҳлили
1
Омил ҳисобланган
кўрсаткичлар
Натижавий
кўрсаткич
Корреляция
коэффициенти
Регрессия тенгламаси
Иқтисодиётда ахборот-
коммуникация
хизматлари ҳажми
Саноат
тармоғида
маҳсулот ишлаб
чиқариш ҳажми
0,984
Ишлаб чиқарилган
инновацион
маҳсулотлар
(товарлар, ишлар ва
хизматлар) ҳажми
0,963
АКТ соҳасида
нновациялар учун
харажатлар
0,862
Бажарилган илмий-
тадқиқот ва тажриба-
конструкторлик
ишланмалар ҳажми
0,994
Иқтисодиётда ахборот-
коммуникация
хизматлари ҳажми
Ишлаб
чиқарилган
инновацион
маҳсулотлар
(товарлар,
ишлар ва
хизматлар)
ҳажми
0,983
1
Тадқиқотлар натижалари асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
328
Инновациялар учун
харажатлар
Ишлаб
чиқарилган
инновацион
маҳсулотлар
(товарлар,
ишлар ва
хизматлар)
ҳажми
0,789
Демак, иқтисодиётда ахборот-коммуникация хизматлари ҳажми, ишлаб
чиқарилган инновацион маҳсулотлар (товарлар, ишлар ва хизматлар) ҳа-
жми, инновациялар учун харажатлар ҳамда бажарилган илмий-тадқиқот ва
тажриба-конструкторлик ишланмалар ҳажми кўрсаткичлари мамлакатимиз-
да саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш макроиқтисодий кўрсаткичига
тўғридан-тўғри ижобий таъсир кўрсатар экан. Иқтисодиётда мазкур кўрсат-
кичлар бўйича юқори натижаларга эришиш саноат маҳсулотларини ишлаб
чиқариш учун ҳам замин яратади.
Шунингдек, амалга оширилган ҳисоб-китоблар натижасида ушбу кўрсат-
кичлар билан мамлакатимизда саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажм-
лари ўртасида боғлиқликнинг математик функция орқали ифодаланиши ре-
грессия тенгламалари (1-жадвал) ишлаб чиқилди.
Таҳлилларнинг навбатдаги босқичида “иқтисодиётда ахборот-комму-
никация хизматлари ҳажми, АКТ соҳасида ишлаб чиқарилган инновацион
маҳсулотлар ҳажми, инновациялар учун харажатлар ҳамда бажарилган ил-
мий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишланмалар ҳажми” каби омил
кўрсаткичлар орқали саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмларини про-
гнозлаштириш имконини беради.
Ҳисоб-китобларнинг дастлабки босқичида эҳтимоллик назарияси ҳамда
математик статистика усулларидан фойдаланилган ҳолда 2010-2021 йиллар-
даги омил кўрсаткичларнинг ўсиш суръатлари прогнози аниқланиб, маз-
кур кўрсаткичларнинг 2022-2026 йиллар учун прогноз ҳажмлари ҳисоблаб
чиқилди (2-жадвал).
Омил кўрсаткичларнинг мавжуд маълумот базаси асосида мамлакатмизда
ахборот-коммуникация технологиялари соҳасининг ривожланиш даражаси-
ни тавсифловчи умумлашган интеграллашган миқдори ҳамда омил кўрсат-
кичларнинг интеграллашган прогноз миқдорлари ҳисоблаб чиқилди.
Таҳлилларнинг навбатдаги босқичида эҳтимоллик назарияси ва матема-
тик статистика усулларидан фойдаланган ҳолда 1-жадвалда келтирилган ре-
грессия тенгламалари бўйича саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмла-
рини ва унга таъсир этувчи омилларни инобатга олган ҳолда прогноз кўр-
саткичларини аниқлашга ҳаракат қилди.[5][6][7][8]
Олиб борилган эмпирик тадқиқотлар асосида ҳамда матемалик статистика
усулларини қўллаган ҳолда юқорида келтирилган омил кўрсаткичларининг
мамалакатимизда саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмини шаклланти-
ришда муҳимлик даражаси (коэффициенти) аниқланди. Саноат маҳсулотла-
ри ишлаб чиқариш ҳажмининг 2022-2026 йиллар учун прогноз кўрсаткичла-
ри иқтисодиётда ахборот-коммуникация хизматлари ҳажми, АКТ соҳасида
STARS International University
329
ишлаб чиқарилган инновацион маҳсулотлар ҳажми, инновациялар учун ха-
ражатлар ҳамда бажарилган илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик
ишланмалар ҳажми каби омил кўрсаткичлар ҳар бирининг саноат маҳсулот-
лари ишлаб чиқариш ҳажмларига таъсирини ифодаловчи регрессия тенгла-
малари ҳамда уларнинг муҳимлик даражасини инобатга олган ҳолда қуйида
келтирилган формула орқали ҳисоблаб чиқилди.
(1)
Бу ерда: Vn прогноз йил учун саноат ишлаб чиқаришнинг ҳажми;
Yi – регрессия тенгламаси орқали ҳисоблаб чиқилган алоҳида омил аосида
шаклланиши мумкин бўлган саноат ишлаб чиқариш ҳажми;
Wj – j омил кўрсаткичнинг муҳимлик даражасини ифодаловчи миқдор.
2- жадвал
Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмларини омилли кўрсаткичлар
орқали 2022-2026 йилларга прогнозлаштириш
1
Т/р
К
уза
тилг
ан
ва прогно
з йил
лари
Омил ҳисобланган кўрсаткичлар
Омил к
ўрса
ткичл
арининг
инт
егралл
ашг
ан миқ
д
ори, тр
лн с
ўм
Саноа
т маҳ
су
ло
тл
ари
ҳажми, тр
лн с
ўм
АК
Т хизма
тл
ари ҳ
ажми,
тр
лн с
ўм
Ишл
аб чиқ
арилг
ан инновацион
маҳ
су
ло
тл
ар (т
овар
лар
, ишл
ар
ва хизма
тл
ар
) ҳ
ажми, тр
лн с
ўм
Инновациял
ар у
чун
хараж
ат
лар
, тр
лн с
ўм
Баж
арилг
ан илмий-
тадқиқ
от
ва т
ажриба-к
онс
тр
ук
тор
лик
ишл
анмал
ар ҳ
ажми, тр
лн с
ўм
Кузатилган давр
1
2010
2,08
1,85
2,64
0,13
6,70
38,12
2
2011
2,65
1,35
3,73
0,16
7,89
47,59
3
2012
3,22
3,64
3,12
0,20
10,18
57,55
4
2013
3,75
4,61
4,63
0,24
13,24
70,63
5
2014
4,54
7,04
3,76
0,28
15,62
84,01
6
2015
5,18
8,02
5,53
0,34
19,07
97,60
7
2016
6,31
10,69
2,57
0,43
19,99
111,87
8
2017
8,20
18,54
4,16
0,45
31,35
148,82
9
2018
10,33
28,87
4,71
0,68
44,59
235,34
10
2019
10,89
26,81
6,60
0,85
45,16
322,54
11
2020
13,85
31,14
6,83
0,99
52,82
368,74
12
2021
16,45
35,99
7,16
1,11
60,70
451,63
Кўрсаткичларнинг
муҳимлик даражаси
0,27
0,55
0,17
0,02
1
Тадқиқотлар натижалари асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
330
Прогноз даври
13
2022
20,04
39,17
8,27
1,35
68,83
428,96
14
2023
24,41
42,84
9,56
1,65
78,46
486,50
15
2024
29,73
46,23
11,05
2,02
89,03
549,04
16
2025
36,21
50,57
12,77
2,47
102,02
626,09
17
2026
44,11
54,28
14,76
3,01
116,16
708,96
Ахборот-коммуникация технологиялари соҳасининг ривожланиш даража-
сини тавсифловчи кўрсаткич - иқтисодиётда ахборот-коммуникация хизмат-
лари ҳажми омил кўрсаткичларнинг прогноз миқдорлари ва уларнинг таъси-
ри остида иқтисодиётда 2022-2026 йилларда саноат ишлаб чиқариш дара-
жаси ўртасида миқдорий боғлиқлик мавжуд эканлиги эконометрика усулла-
ри орқали исботланди.
Ҳисоб-китобларга асосланган ҳолда қайд этиш лозимки, 2022 йилда омил
кўрсаткич ҳисобланган иқтисодиётда ахборот технологиялари ҳажми 20,04
трлн.сўм ва 2026 йилга келиб 44,11 бўлиши кутилаётган бўлса, бунинг таъси-
ри асосида натижавий кўрсаткич - саноат ишлаб чиқариш ҳажми ўз навба-
тида 428,96 трлн.сўмни, 2026 йилга келиб бу кўрсаткичнинг миқдори 708,96
трлн.сўм сўмни ташкил этиши кутилмоқда.
Юқорида қайд этилганидек, кузатилган йилларда ва прогноз қилинаётган
йилларда ҳамда ахборот коммуникация технологияларининг ривожланиш
даражаси билан саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш даражаси ўртасида
боғлиқлик яққол кўзга ташланади. 2022 йилда ахборот-коммуникация хиз-
матларининг ҳажми кўрсаткичи 20,04 трлн. сўмни ташкил этган, бу ўз навба-
тида саноат ишлаб чиқариш ҳажми 428,96 трлн. сўмни ташкил этиши мум-
кинлиги кўрсатмоқда.
Қайд этиш лозимки, мамлакатимиз ахборот-коммуникация технологиялари
соҳасининг ривожланиш даражасини тавсифловчи интеграллашган кўрсат-
кич ўсиш даражаси прогноз параметрлар доирасида бўлса, 2026 йилга келиб
унинг миқдори 44,11 трлн.сўмни ташкил этиши, ўз навбатида саноат маҳсу-
лотларини ишлаб чиқариш ҳажми 708,96 трлн.сўмни ташкил этиши мумкин.
Шунингдек, 2023, 2024 ва 2025 йилларда ахборот-коммуникация хизмат-
лари ҳажмлари мос равишда 24,41, 29,73 ва 36,21 трлн сўмни ташкил этса, са-
ноат маҳсулотлари ҳажми 2023 йилда 486,5 трлн. сўмни, 2024 йилда 549,04
трлн. сўмни ҳамда 2025 йилда 626,09 трлн.сўмни ташкил этиши мумкин.
Бу ҳолатлар бизга омил кўрсаткич - ахборот-коммуникация хизматлари
ривожланиш даражаси ва натижавий кўрсаткич - саноат маҳсулотлари ҳа-
жми ўртасида боғлиқлик мавжудлигини ва корреляция коэффициенти бу
боғлиқликнинг зичлик даражаси юқори эканлигини исботлайди.
Таҳлилларнинг кейинги босқичида 2-жадвалда келтирилган яна бир ре-
грессион тенглама ифода этилган яна бир боғлиқлик - иқтисодиётда ахбо-
ротлаштириш хизматлари ҳажми билан мамлакатда ишлаб чиқарилган ин-
новацион маҳсулотлар (товарлар, ишлар ва хизматлар) ҳажми ўртасида боғ-
лиқликни ўрганишга ҳаракат қилинди. Ушбу кўрсаткичлар ўртасида мавжуд
боғликлик даражасини ифодаловчи корреляция коэффициентининг (0,983)
миқдорига асосланган ҳолда кўрсаткичларнинг 2022-2026 йилларга бўлган
STARS International University
331
прогноз даражаси аниқланган (2-жадвал).
Таҳлилларниннг дастлабки босқичида келтирилган илмий гипотеза исботи
сифатида кузатилган даврда ҳам прогноз даврда ҳам иқтисодиётда ахборот
технологиялари ривожланишининг ўсиб бориши ва мамлакат миқиёсида
инновацион маҳсулотлар ишлаб чиқариш даражасига ижобий таъсир этар
экан.
2010-2021 йилларда келтирилган эмпирик маълумотларга ҳамда 2022-2026
йиллар учун ҳисоблаб чиқилган прогноз кўрсаткичлар асосланган айтиш
мумкинки, 2022 йилларда 20,04 трл.сўмлик ахборот-коммуникация техноло-
гиялари хизматлари кўрсатилса, бу 39,17 трлн.сўмлик инновацион маҳсулот-
лар ва товарлар ишлаб чиқариш ҳажмларига эришиш имконини беради.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозимки, мамлакатимиз ахборот-комму-
никация технологиялари соҳасини ўсиш даражаси прогноз параметрлар
доирасида бўлса, 2026 йилга келиб унинг миқдори 44,11 трлн.сўмни ташкил
этиши, ўз навбатида иқтисодиётда инновацион маҳсулот ва товарлар ишлаб
чиқариш ҳажми 54,28 трлн.сўмни ташкил этиши мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Магнус Я.Р. и др. Эконометрика. Начальный курс : Учебник. М.: Дело, 2021,
стр 504, Jeffrey M. Wooldridge Introductory Econometrics, Cengage Learning,
2016, 818 p., Бараз В.Р. Корреляционно-регрессионный анализ связи показа-
телей коммерческой деятельности с использованием программы Excel: Учеб-
ное пособие. Екатеринбург, 2005, - стр. 102.
2. Jeffrey M. Wooldridge Introductory Econometrics, Cengage Learning, 2016,
818 p.
3. Бараз В.Р. Корреляционно-регрессионный анализ связи показателей
коммерческой деятельности с использованием программы Excel: Учебное
пособие. Екатеринбург, 2005, - стр. 102
4. Ковалев, Е. А. и др. Теория вероятностей и математическая статистика
для экономистов: учебник и практикум для прикладного бакалавриата — М.:
Издательство Юрайт, 2016. — 284 с.
5. Семенов В. А. Теория вероятностей и математическая статистика: Учеб-
ное пособие. Стандарт третьего поколения. — СПб.: Питер, 2013. — 192 с
6. Володин И.Н. Лекции по теории вероятностей и математической стати-
стике. - Казань: 2006. - 271с.
7. Овсянникова С.Н. Краткий курс теории вероятностей и математиче-
ской статистики: Учебное пособие для студентов 2-го курса экономических
специальностей – М: Экон-информ, 2011. – 104 с.
