Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika–
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика– Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
New words as markers of the epoch: neologisms of the
Uzbek
Nodira EGAMBERDIEVA
1
Uzbekistan State World Languages University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2025
Received in revised form
10
April 2025
Accepted 2 April 2025
Available online
25 May 2025
This article analyzes the formation and usage of neologisms
in the Uzbek language within the context of contemporary
socio-political, cultural, and technological transformations.
Neologisms are an integral part of language evolution, reflecting
the changes and innovations occurring in society. The study
examines new lexical units found in media, social networks, and
mass communication sources, focusing on their semantic,
morphological, and functional characteristics. The process of
neologisms becoming normalized and integrating into the
common language is also explored.
2181-3701/© 2025 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
neologism,
new words,
language development,
Uzbek language,
semantics,
social change,
technological innovation,
lexical unit,
language and society,
modernity.
Davr ko‘zgusi sifatidagi yangi so‘zlar: o‘zbek tilidagi
neologizmlar
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
neologizm,
yangi so‘zlar,
til taraqqiyoti,
o‘zbek tili,
semantika,
ijtimoiy o‘zgarish,
texnologik yangiliklar,
leksik birlik,
til va jamiyat,
zamonaviylik.
Ushbu maqolada o‘zbek tilidagi neologizmlarning zamonaviy
davr ijtimoiy-siyosiy, madaniy va texnologik o‘zgarishlar fonidagi
shakllanishi va qo‘llanilish xususiyatlari tahlil qilingan.
Neologizmlar til taraqqiyotining ajralmas qismi bo‘lib, ular orqali
jamiyatdagi o‘zgarishlar va yangilanishlar aks ettiriladi. Tadqiqot
davomida matbuot, ijtimoiy tarmoqlar va ommaviy axborot
vositalarida uchraydigan yangi leksik birliklar misolida ularning
semantik, morfologik va funksional xususiyatlari o‘rganildi.
Maqolada shuningdek, neologizmlarning normallashuvi va
ularning umumxalq tiliga kirib borish jarayoni ham ko‘rib
chiqilgan.
1
Uzbekistan State World Languages University. E-mail: enodira1965@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2025) / ISSN 2181-3701
96
Новые слова как маркеры эпохи: неологизмы
узбекского языка
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
неологизм,
новые слова,
развитие языка,
узбекский язык,
семантика,
социальные изменения,
технологические
новшества,
лексическая единица,
язык и общество,
современность.
В статье рассматриваются особенности формирования и
употребления неологизмов в узбекском языке на фоне
современных социально-политических, культурных и
технологических
изменений.
Неологизмы
являются
неотъемлемой частью языкового развития, отражая
преобразования и новшества в обществе. В исследовании
проанализированы
новые
лексические
единицы,
встречающиеся в СМИ, социальных сетях и массовой
коммуникации, с точки зрения их семантических,
морфологических и функциональных характеристик.
Также освещается процесс нормализации неологизмов и их
интеграции в общеупотребительный язык.
KIRISH
Til – bu nafaqat aloqa vositasi, balki u jamiyat hayotining har bir sohasida yuz
berayotgan o‘zgarishlar, yangiliklar va rivojlanishlarning bevosita aks etuvchisidir.
Har qanday tilda yangicha tushunchalarni ifodalovchi, jamiyatdagi texnologik va ijtimoiy
o‘zgarishlarga javoban vujudga keladigan yangi so‘zlar –
neologizmlar
– til
taraqqiyotining muhim ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. O‘zbek tili ham bundan
mustasno emas: mustaqillikdan so‘ng, ijtimoiy-siyosiy tuzumdagi tub o‘zgarishlar,
globallashuv, raqamli texnologiyalar rivoji, shuningdek, yangi madaniy va iqtisodiy
jarayonlar o‘zbek tilida neologizmlarning keng ko‘lamda paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Neologizmlar zamon ruhi, davr ruhiyatini ifodalaydi. Ular tilshunoslar uchun tilning
dinamikasini, yangi realiyalarni qanday aks ettirayotganini o‘rganish imkonini beradi.
Ayniqsa, XXI asrda internet va ijtimoiy tarmoqlarning hayotimizdagi o‘rni ortib borishi
bilan yangi so‘zlar tez-tez paydo bo‘lib, ommaviy muomalaga kirib kelmoqda. Bu jarayon
tilning o‘zgaruvchan, moslashuvchan va doimo rivojlanayotgan ijtimoiy hodisa ekanligini
yana bir bor tasdiqlaydi. Mazkur maqolada o‘zbek tilidagi neologizmlarning yaratilish
manbalari, ularning morfologik va semantik xususiyatlari, shuningdek, qo‘llanish doirasi
tahlil qilinadi. Tadqiqotda adabiy til bilan bir qatorda ommaviy axborot vositalari,
internet va norasmiy muhitda keng tarqalgan yangi leksik birliklarga ham alohida e’tibor
qaratiladi. Ushbu yondashuv o‘zbek tilining zamonaviy taraqqiyot jarayonidagi neologik
potensialini yanada chuqurroq anglashga yordam beradi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
O‘zbek tilshunosligida neologizmlarni o‘rganish masalasi mustaqillik yillaridan
boshlab alohida ilmiy e’tiborga ega bo‘lib kelmoqda. Neologizmlar bo‘yicha olib borilgan
tadqiqotlarda ular semantik toifadagi o‘zgarishlar, ijtimoiy-madaniy yangiliklar va tilning
evolyutsiyasi bilan bevosita bog‘liq fenomen sifatida ko‘riladi. Jumladan, M. Jo‘rayev
(2019) neologizmlarning ommaviy axborot vositalaridagi shakllanish xususiyatlarini
o‘rgangan bo‘lsa, D. Nurmuhamedova (2021) ularning semantik tiplanishi va leksik
integratsiya jarayonlarini tahlil qilgan. Shuningdek, rus va ingliz tilshunosligida ham
neologizmlar tilda yangiliklarni aks ettiruvchi dinamik birliklar sifatida izohlanadi
(A.A. Ufimtseva, 2015; Yule, G. 2010). Bu ilmiy manbalar neologizmlarning turli tillardagi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2025) / ISSN 2181-3701
97
umumiy tamoyillari va til tizimidagi o‘rnini aniqlashda nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Qator maqolalarda, xususan, xalqaro internet-kommunikatsiya, globalizm, texnologik
taraqqiyot ta’sirida yuzaga kelgan so‘zlar tahlil qilingan (B. Karimova, 2023). O‘zbek
tilidagi neologizmlarni o‘rganish bo‘yicha tahliliy va qiyosiy yondashuvlar orqali
bu sohada chuqurroq ilmiy asoslar yaratilmoqda. Biroq, ushbu neologizmlarning
semantik va morfologik o‘ziga xosliklari, ularning qo‘llanilish darajasi va barqarorligi hali
to‘liq o‘rganib chiqilmagan. Shu jihatdan, mazkur maqola mavjud adabiyotlarni
takomillashtirish va amaliy misollar bilan boyitishga xizmat qiladi.
Neologizmlar masalasini yorituvchi adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki,
bu sohada ko‘plab yondashuvlar mavjud. Xususan, o‘zbek tilshunosligida neologizmlar
masalasi A. Madvaliyev, M. Jo‘rayev, D. Nurmuhamedova va N. Tursunova kabi olimlar
tomonidan tahlil qilingan bo‘lsa, xorijiy tilshunoslikda G. Yule, D. Crystal, A.A. Ufimtseva
singari mualliflar tomonidan nazariy asoslar ishlab chiqilgan.
Bu adabiyotlarda neologizmlar:
til tizimidagi yangilanishning tabiiy natijasi sifatida (evolyutsion yondashuv),
jamiyatdagi global o‘zgarishlar mahsuli sifatida (ijtimoiy-lingvistik yondashuv), ommaviy
kommunikatsiya vositalari va internet orqali shakllanadigan hodisa sifatida
(mediagiyohar yondashuv) ko‘rib chiqiladi. Ayniqsa, zamonaviy adabiyotlarda raqamli
kommunikatsiya va ijtimoiy tarmoqlar neologizmlarning asosiy manbaiga aylangani
alohida ta’kidlanmoqda. Biroq, o‘zbek tilida shakllanayotgan neologizmlarning
normallashuvi, ularning rasmiy tilda qo‘llanilish darajasi va leksik tizimga ta’siri hali
yetarlicha chuqur tahlil etilmagan. Shuningdek, o‘zlashgan neologizmlarning milliy til
fonetikasi va morfologiyasiga moslashuvi borasida amaliy tadqiqotlar kam. Tadqiqotda
deskriptiv-lingvistik va semantik-tahliliy metodlar qo‘llanildi. Neologizmlarni aniqlash
uchun asosiy manba sifatida quyidagi ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy tarmoqlar
(Telegram, Facebook, Instagram), onlayn matbuot (gazeta.uz, daryo.uz, kun.uz), va blog-
postlar korpusi tanlandi. Ushbu platformalarda uchraydigan yangi so‘zlar tanlab olinib,
ularning tuzilishi, kelib chiqish manbasi (o‘zlashma, yaratilgan yoki kalkalangan),
qo‘llanilish konteksti va semantik jihatlari tahlil qilindi.
Tahlilda quyidagi metodik yondashuvlar asos qilib olindi:
Leksik-semantik tahlil:
so‘zning ma’nosi va konnotativ xususiyatlarini aniqlash;
Morfologik tahlil:
yangi so‘zlarning so‘z yasovchi qo‘shimchalar orqali
shakllanishi;
Funktsional-stilistik yondashuv:
neologizmlarning turli uslubiy qatlamlarda
(rasmiy, og‘zaki, ommaviy) qo‘llanilish darajasi;
Qiyosiy tahlil:
boshqa tillardagi o‘xshash neologik birliklar bilan solishtirish orqali
umumiy tendensiyalarni aniqlash.
Tadqiqotning ilmiy asoslanganligini ta’minlash maqsadida neologizmlar tahlilida
2015–2024-yillar oralig‘ida paydo bo‘lgan so‘zlar tanlandi, ularning vaqt davomida til
tizimiga moslashuv jarayoni kuzatildi.
NATIJALAR VA MUHOKAMALAR
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, neologizmlarning o‘zbek tilidagi qo‘llanilishi
nafaqat kommunikativ ehtiyojni qondiradi, balki
jamiyat a’zolari o‘rtasida ijtimoiy-
madaniy identifikatsiyani shakllantirishda
ham muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, yoshlar
auditoriyasi orasida neologizmlar til orqali zamonaviylik, texnologik bilimdonlik, va
global muhitga moslashganlik belgisi sifatida qabul qilinmoqda.Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatdiki, o‘zbek tilidagi neologizmlar asosan quyidagi yo‘nalishlarda shakllanmoqda:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2025) / ISSN 2181-3701
98
Texnologik taraqqiyot asosida yuzaga kelgan neologizmlar
– "bloger",
"onlayn", "vlog", "stream", "digital", "chatbot" kabi so‘zlar asosan ingliz tilidan o‘zlashgan
bo‘lib, ular internet va raqamli kommunikatsiya sohalarining rivojlanishi bilan bog‘liq.
Ijtimoiy-siyosiy voqeliklarni ifodalovchi neologizmlar
– "pandemiya",
"karantinlash", "zudlikda yordam", "ochiq budjet", "blokpost" kabi birliklar oxirgi yillarda
tez-tez ishlatilmoqda. Bu so‘zlar muayyan tarixiy va global holatlar bilan bog‘liq holda
joriy tilga kirib kelgan.
Madaniy-maishiy hayotdagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq neologizmlar
–
"influencer", "konteyner shahar", "krossfit", "foodblog", "lifehack" kabi iboralar bugungi
kundagi urbanizatsiya, sog‘lom turmush tarzi va yoshlar submadaniyatining tilga ta’sirini
ko‘rsatadi. Muhokamalar jarayonida aniqlanishicha, ko‘plab neologizmlar dastlab ijtimoiy
tarmoqlarda va norasmiy muhitda qo‘llanilsa-da, vaqt o‘tishi bilan ular ommaviy tilga va
hatto rasmiy nutq uslublariga ham kirib kelmoqda. Bu esa tilning dinamik va ochiq tizim
ekanligidan dalolat beradi.
Neologizmlarning o‘zbek tiliga kirib kelishining asosiy manbalari:
To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashmalar (kalkalar)
– ayniqsa ingliz tilidan (masalan:
"startap", "webinar");
So‘z yasash orqali o‘zbekcha neologizm yaratish
– "televizionlashtirish",
"raqamlashtirish";
Qisqartmalar asosida hosil bo‘lgan birliklar
– "ZOOMlashish", "SMS orqali
ro‘yxat".
Shuningdek, ayrim neologizmlarning ommalashuvi va rasmiylashuvi ularning
stilistik neytrallashuvi (ya’ni, ko‘p qatlamda qo‘llanilishi bilan bog‘liq) orqali sodir
bo‘layotgani aniqlandi. Bu holat tilshunoslar uchun yangi lingvistik va leksik
tendensiyalarni o‘rganish imkonini beradi. Tadqiqot davomida 150 dan ortiq yangi
so‘zlar aniqlanib, ularning 80 foizi ijtimoiy media va internet kontekstida, qolgan qismi
esa rasmiy nutqda yoki ommaviy axborot vositalarida uchrashi aniqlandi. Bu esa media
vositalarining til rivojida asosiy omillardan biri ekanini yana bir bor tasdiqlaydi. Tadqiqot
shuni ko‘rsatdiki, o‘zbek tilidagi neologizmlar til siyosati va milliy madaniyat bilan uzviy
bog‘liq bo‘lib, ular haqida olib borilayotgan ilmiy izlanishlar so‘z yasalishi, semantik
rivojlanish, uslubiy ta’sir va rasmiylashuv jarayoni kabi turli jihatlarni birgalikda qamrab
olishi zarur. Yangi so‘zlarning genetik kelib chiqishini aniqlash (o‘zlashma, yasama,
kalkalangan) va ularning nutqdagi faoliyat darajasi asosida tasniflash zamonaviy
tilshunoslik uchun dolzarb yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu bois, kelgusidagi
tadqiqotlarda neologizmlarning leksik-semantik tahlili bilan bir qatorda, psixolingvistik
va sotsiolingvistik yondashuvlar asosida ham izlanishlar olib borish tavsiya etiladi.
XULOSA
O‘zbek tilidagi neologizmlar til taraqqiyoti va ijtimoiy hayot o‘zgarishlarining
bevosita ko‘zgusi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Ular orqali jamiyatdagi texnologik
yangiliklar, madaniy tendensiyalar, siyosiy o‘zgarishlar va kundalik turmushdagi yangi
hodisalar ifodalanadi. Tadqiqot davomida aniqlangan neologizmlar tilning dinamik
tabiatini va zamonaviy hayotga moslashuvchanligini yana bir bor isbotladi.
Maqolada
ko‘rib chiqilgan neologik birliklarning ko‘pchiligi ijtimoiy tarmoqlar va internet orqali
ommalashgan bo‘lib, ularning aksariyati ingliz tilidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashgan yoki
milliy til vositalari orqali moslashtirilgan. Bu esa tilning ochiqligi va tashqi omillarga
sezgirligini ko‘rsatadi. Shuningdek, o‘zbek tilshunosligi oldida ushbu neologizmlarning
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2025) / ISSN 2181-3701
99
tizimlashtirilgan tahlilini berish, ularni lug‘aviy jihatdan rasmiylashtirish va ilmiy asosda
baholash zarurati turgani ta’kidlandi.
Kelgusidagi tadqiqotlar neologizmlarning yoshlar
nutqidagi o‘rni, ularning uslubiy qatlamlarga ta’siri va semantik barqarorligini aniqlashga
qaratilishi maqsadga muvofiqdir. Shu orqali o‘zbek tili taraqqiyotining yangi bosqichdagi
xususiyatlari yanada chuqurroq ochib beriladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Jo‘rayev, M. (2019). O‘zbek tilida neologizmlarning shakllanishi va qo‘llanish
xususiyatlari. Toshkent: Fan nashriyoti.
2.
Nurmuhamedova, D. (2021). O‘zbek tili leksikasida yangi so‘zlarning semantik
va funksional tiplari. O‘zbekiston Milliy Universiteti Ilmiy axborotnomasi, 3(1), 45–52.
3.
Karimova, B. (2023). Zamonaviy o‘zbek matbuotida neologizmlarning leksik
tahlili. Filologiya masalalari, 4(2), 65–72.
4.
Yule, G. (2010). The Study of Language (4th ed.). Cambridge: Cambridge
University Press.
5.
Ufimtseva, A. A. (2015). Современные неологизмы и тенденции развития
лексики русского языка. Москва: Наука.
6.
Allamjonov, S. (2020). O‘zbek tilining axborot maydonidagi rivoji va yangi leksik
birliklar. Til va adabiyot ta’limi, 2(3), 33–38.
7.
Crystal, D. (2011). Internet Linguistics: A Student Guide. London: Routledge.
8.
Tursunova, N. (2022). Neologizmlarning normallashuvi va rasmiy nutqdagi
o‘rni. O‘zbek tilshunosligi, 5(4), 77–83.
9.
Batbold, T. (2023). Comparative Analysis of Neologisms in Modern Turkic
Languages. Journal of Turkic Studies, 7(1), 29–41.
10.
Azizov, O. (2021). Raqamli kommunikatsiyada paydo bo‘layotgan yangi so‘zlar
va ularning morfologik tuzilishi. Filologik izlanishlar, 3(2), 88–94.
