Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Methods for preventing speech deficiencies in girls: from
initial steps to perfect speech
Dilfuzakhon KOZOKBOEVA
1
Andijan State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received October 2024
Received in revised form
10 November 2024
Accepted 25 November 2024
Available online
25 December 2024
This article is devoted to the early detection of speech defects
in girls, their causes, and methods of prevention. The article
provides practical recommendations for parents, educators, and
specialists, and examines modern approaches to developing
girls' speech.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
girls' speech,
speech development,
speech defects,
speech therapy,
speech games,
family environment,
pedagogical approach.
Qiz bolalar nutqidagi kamchiliklarning oldini olish
usullari: ilk qadamlardan mukammal nutqqacha
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
qiz bolalar nutqi,
nutq rivojlanishi,
nutq kamchiliklari,
logopediya,
nutq o‘yinlari,
oilaviy muhit,
pedagogik yondashuv.
Ushbu maqola qiz bolalar nutqidagi kamchiliklarni erta
aniqlash, ularning sabablarini tahlil qilish va oldini olish
usullarini ko‘rib chiqishga bag‘ishlangan. Maqolada ota
-onalar,
pedagoglar va mutaxassislar uchun amaliy tavsiyalar berilib, qiz
bolalarning nutqini rivojlantirishga qaratilgan zamonaviy
yondashuvlar o‘rganiladi.
1
PhD, Associate Professor, Andijan State Institute of Foreign Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2024) / ISSN 2181-3701
238
Методы профилактики дефектов речи у девочек: от
первых шагов к совершенной речи
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
речь девочек,
речевое развитие,
дефекты речи,
логопед,
речевые игры,
семейная среда,
педагогический подход
.
Статья посвящена раннему выявлению дефектов речи у
девочек, причинам их возникновения и методам
профилактики. В статье даны практические рекомендации
для родителей, воспитателей и специалистов, рассмотрены
современные подходы к развитию речи девочек
.
KIRISH
Nutq insoniyatning eng muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib, shaxsning jamiyatda o‘z
o‘rnini topishida, bilim olishida va muloqot qilishida muhim rol o‘ynaydi. Qiz bolalar nutqi esa,
ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Shu bois, qiz bolalar
nutqidagi kamchiliklarni erta aniqlash va ularning oldini olish dolzarb masalalardan
hisoblanadi.
Qiz bolalar nutqidagi kamchiliklarning oldini olish
–
bu bolaning sog‘lom va to‘g‘ri
rivojlanishini ta’minlash uchun muhim masala hisoblanad
i.
Maqsadimiz
–
qiz bolalar nutqidagi kamchiliklarning oldini olish usullarini o‘rganish va
amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar
belgilandi:
1. Qiz bolalar nutqining rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish.
2. Nutqdagi kamchiliklarning sabablarini aniqlash.
3. Kamchiliklarni bartaraf etish va oldini olish usullarini o‘rganish.
4. Ota-onalar, pedagoglar va mutaxassislar uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot obyekti
–
qiz bolalar nutqi. Tadqiqot predmeti
–
qiz bolalar nutqidagi
kamchiliklarning oldini olish usullari. Tadqiqotda adabiyotlarni tahlil qilish, kuzatish, suhbat
va pedagogik tajriba usullaridan foydalanildi.
ASOSIY QISM
1.
Qiz bolalar nutqining rivojlanish bosqichlari
Qiz bolalar (umuman bolalar) nutqi bosqichma-bosqich va izchil rivojlanadi. Har bir
bosqichda o‘ziga xos xususiyatlar kuzatiladi va bu jarayon ijtimoiy muhit, tarbiya hamda
biologik omillarga bog‘liq bo‘ladi.
Nutq rivojlanishining asosiy bosqichlari
- Nove
rbal (so‘zgacha) bosqich (0–
9 oy)
-
Yangi tug‘ilgan chaqaloq faqat yig‘laydi, keyinchalik tovushlar («ag‘u») paydo bo‘ladi.
- 5
–6 oylikda «mama», «baba» kabi sodda tovushlarni talaffuz qiladi.
- 8
–9 oylikda bola talaffuz qilayotgan so‘zlarning ma’nosini tu
shuna boshlaydi.
- Nutq shakllanish bosqichi (9 oy
–
3 yosh)
-
1 yosh 3 oyda bola 6 ga yaqin so‘zni biladi, oddiy talablarni tushuna oladi.
- 1 yosh 6 oyda 7
–20 ta so‘zni biladi, badanining 1–
2 qismini ayta oladi.
-
1 yosh 9 oyda 20 ta so‘zni biladi, ikki so‘zli iboralarni ishlata boshlaydi («choy ber»,
«ada keldi»).
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2024) / ISSN 2181-3701
239
-
2 yoshda so‘z boyligi 50 tagacha yetadi, ikki bosqichli iboralarni tushunadi va ishlata
oladi.
- Nutqiy muloqot bosqichi (3
–
7 yosh)
-
3 yoshda so‘z boyligi 300–
320 taga yetadi, oddiy hikoya aytib bera oladi.
-
4 yoshda «qayerda?», «kim?», «nega?» kabi savollardan faol foydalanadi, so‘z boyligi
1200
–
1500 taga yetadi.
- 5
–6 yoshda bola grammatik jihatdan to‘g‘ri va aniq gapira boshlaydi, nutqi ijtimoiy
muloqotga moslashadi.
- Maktab yoshi (7 yoshdan keyin)
- Nutq yanada murakkablashadi, grammatik konstruktsiyalar boyiydi, yozma nutq
rivojlanadi.
Qiz bolalar nutqining rivojlanishi tug‘ilganidan boshlab bosqichma
-bosqich amalga
oshadi: avval tovushlar va so‘zlar, so‘ngra iboralar va to‘liq gaplar paydo bo‘ladi. Ijtimoiy
muhit, tarbiya va sog‘liq bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi
2.
Qiz bolalar nutqida uchraydigan kamchiliklar
Qiz bolalar nutqida uchraydigan kamchiliklar
–
bu bolaning yoshiga va rivojlanish
darajasiga mos kelmaydigan tarzda nutqning kech
ikishi, noto‘g‘ri shakllanishi yoki ayrim so‘z
va tovushlarni to‘g‘ri aytolmaslik holatlaridir. Ushbu kamchiliklar bolaning ijtimoiy,
emotsional va intellektual rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Asosiy nutqiy kamchiliklar
- Fonetik-fonematik buzilishlar:
Tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish, aralashtirib yuborish yoki ayrim harflarni
aytolmaslik (masalan, “r”, “l” harflari).
- Leksik-grammatik buzilishlar:
So‘z boyligining kamligi, gap tuzishda xatoliklar, grammatik jihatdan noto‘g‘ri gapirish
(alaliya).
- Umumiy nutq yetishmovchiligi:
Bola yoshiga mos ravishda to‘liq va mantiqiy gapira olmasligi, fikrini aniq ifoda eta
olmasligi.
- Dizartriya va rinolaliya
Ovoz, tembr va artikulyatsiya bilan bog‘liq muammolar, tovushning noaniq yoki burun
orqali chiqishi.
3.
- Keklik (duduqlanish):
Gapirishda to‘xtalib qolish, tovushlarni takrorlash yoki cho‘zib aytish.
Shuningdek, quyidagi nuqsonlar ham kuzatiladi:
•
Talaffuzdagi nuqsonlar: Duduqlanish, shevalik, tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish
(dislaliya, dizartriya).
•
So‘z boyligining kamligi: Oddiy so‘zlardan foydalanish, so‘zlarni noto‘g‘ri tanlash.
•
Grammatik xatolar: Gap tuzishda, kelishiklarda, zamonlarda xatolarga yo‘l qo‘yish.
•
Nutqning ravon emasligi: Tez yoki sekin gapirish, pauzalarning
noto‘g‘ri ishlatilishi.
•
Logonevroz (tutqanoqlik): Nutqning buzilishi, so‘zlarni takrorlash.
3. Nutq kamchiliklarining sabablari
Nutq kamchiliklari
—
bolaning yoki kattalarning yoshiga mos, to‘liq va mantiqiy nutq
shakllantira olmasligi holatidir. Bu
kamchiliklar turli ichki va tashqi omillar ta’sirida yuzaga
keladi va insonning ijtimoiy, emotsional hamda intellektual rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2024) / ISSN 2181-3701
240
Asosiy sabablar:
-
Tug‘ma va orttirilgan omillar:
- Homiladorlik davrida onaning virusli kasalliklari, dori-
darmonlarni o‘zboshimchalik
bilan qabul qilishi, alkogol va tamaki iste’moli, radiatsiya ta’siri, tug‘uruqda bola miyasining
lat yeyishi yoki kislorod yetishmovchiligi.
-
Tug‘ruqdan keyingi og‘ir infeksion kasalliklar, miya jarohatlari.
- Markaziy asab tizimi yoki eshitish organlaridagi nuqsonlar, genetik omillar.
- Ijtimoiy va pedagogik omillar:
- Bolaning atrof-
muhiti va nutqiy rag‘bat yetishmasligi, noto‘g‘ri tarbiya yoki
e’tiborsizlik.
- Ota-onaning bolaga yetarlicha gapirmasligi, savollari
ga javob bermasligi, so‘zlarni
noto‘g‘ri talaffuz qilishi.
-
Bir vaqtning o‘zida bir nechta tilni o‘rgatish yoki aralash tilda muloqot qilish, ayniqsa
bola nutqi to‘liq rivojlanmaganida.
- Psixologik omillar:
-
Stress, qo‘rquv, zo‘riqish, emotsional beqa
rorlik, oiladagi muammolar, pedagogik
qarovsizlik.
- Biologik va nasliy omillar:
-
Irsiy kasalliklar, asab tizimidagi nuqsonlar, nasliy faktorlarga bog‘liq umumiy nerv
sistema buzilishlari
- Lingvistik omillar
:
Ikki tillilik, shevalarning ta’siri, notekis
nutqiy muhit.
4. Nutq kamchiliklarining oldini olish usullari
Nutq kamchiliklari bolalar va o‘smirlar orasida keng tarqalgan muammo bo‘lib,
ularning oldini olish uchun kompleks yondashuv zarur. Quyida samarali usullar keltiriladi:
1. Birlamchi profilaktika:
-
Homiladorlik davridayoq ona va bola uchun sog‘lom muhit yaratish, zararli
odatlardan voz kechish.
-
Tug‘ruqdan keyin bolani muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish, eshitish va asab tizimi
faoliyatini nazorat qilish.
2. Erta aniqlash va logopedik yordam:
- Nutq rivojlanishidagi kechikishlarni erta aniqlash va mutaxassisga murojaat qilish.-
Bolani logopedik va defektologik ko‘rikdan o‘tkazish, zarur hollarda korreksion ta’lim va
tarbiya tashkil etish.
3. Nutq muhitini shakllantirish:
- Bolaga aniq, ravon va
to‘g‘ri talaffuzda gapirish, uni diqqat bilan tinglash va
rag‘batlantirish.
-
“Bola tili”da gapirishdan saqlanish, so‘zlarni to‘g‘ri va tabiiy tarzda takrorlash.
-
O‘yinlar, rolli mashg‘ulotlar, she’r va qo‘shiqlar orqali nutqni rivojlantirish.
4. Artikulyatsion va nafas mashqlari:
-
Ko‘zgu oldida lab va til uchun maxsus mashqlar bajarish
-
To‘g‘ri nutqiy nafas olishni o‘rgatish: patni puflash, lunjlarni shishirish kabi o‘yinlar.
5. Lug‘at va grammatikani boyitish:
-
Har kuni ovoz chiqarib kitob o‘q
ish, rasmlar asosida suhbatlashish, savol-javob
o‘yinlari o‘ynash.
-
“Nutq kundaligi” yuritish va bola yutuqlarini yozib borish.
6. Televizor va gadjetlardan cheklash:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2024) / ISSN 2181-3701
241
- Passiv idrokni shakllantiruvchi vositalardan foydalanishni kamaytirish, jonli
muloqotga ustuvor ahamiyat berish.
7. Ijtimoiy va pedagogik muhit:
-
Bolani ijtimoiy foydali faoliyatga jalb qilish, maktab va oilada sog‘lom psixologik muhit
yaratish.
Nutq kamchiliklarining oldini olish uchun sog‘lom muhit, erta tashxis, logopedik
yordam, to‘g‘ri pedagogik yondashuv va doimiy rag‘batlantirish muhim ahamiyatga ega:
•
Prenatal davrda e’tibor: Homiladorlik davridagi sog‘lom turmush tarzi, stressdan
saqlanish, tibbiy ko‘rikdan o‘tish.
•
Ilk yoshdagi nutqni rivojlantirish: Muloqotga kirishish, o‘yinlar o‘ynash, kitob o‘qish,
qo‘shiqlar aytish.
•
Oilada nutq muhitini yaratish: Kattalarning to‘g‘ri nutqi, adabiy til, kitob o‘qish, bahs
-
munozaralar uyushtirish.
•
Maktabgacha ta’lim muassasalarida nutqni rivojlantirish mashg‘ulotlari: Nutq
o‘yinlari, artikulyatsion mashqlar, she’rlar yodlash, hikoyalar tuzish.
•
Logopedik yordam: Muntazam mashg‘ulotlar, individual yondashuv, nutq apparatini
mustahkamlash.
•
Nutq o‘yinlari va mashqlari: Talaffuzni yaxshilash, nafas olishni nazorat qilish,
artikulyatsiyani rivojlantirish.
•
Ijodiy faoliyat: Qo‘shiq aytish, she’r yodlash, sahna ko‘rinishlarida ishtirok etish, teatr
to‘garaklariga qatnashish.
•
Psixologik yordam: Qo‘rquv, stress, uyatchanlikni bartaraf etish, o‘ziga ishonchni
oshirish.
5. Ota-onalar, pedagoglar va mutaxassislar uchun tavsiyalar
•
Bolaning nutqiga e’tiborli bo‘lish, kamchiliklarni erta aniqlash va mutaxassisga
murojaat qilish.
•
Bolani tinglash, savollarga javob berish, muloqotga rag‘batlantirish, erkin fikr
bildirishiga imkon yaratish.
•
To‘g‘ri nutq namunalarini ko‘rsatish, xatolarni tuzatish (to‘g‘ri va muloyimlik bilan).
•
Nutqni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratish (o‘yinlar, kitoblar, mashg‘ulotlar).
•
Logoped va psixolog bilan hamkorlik qilish, ularning tavsiyalariga amal qilish.
XULOSA
Qiz bolalar nutqidagi kamchiliklarning oldini olish
–
kompleks yondashuvni talab
etadigan muhim vazifa. Ota-
onalarning e’tibori, pedagoglarning malakasi va
mutaxassislarning yordami qiz bolalarning nutqini rivojlantirishda muhim rol o‘ynay
di.
Zamonaviy usullar va texnologiyalardan foydalanish, nutqni rivojlantirishga qaratilgan
o‘yinlar va mashqlar bolalarning nutq madaniyatini shakllantirishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
"BILLI" bolalar akademiyasi https://www.t.me/s/billi_uz?before=10736
2.
Ayollar salomatligi kalendari. Yosh bilan bog`liq xastaliklarning oldini olamiz!
https://darakchi.uz/oz/16149
3.
vb.indd
https://hesperian.org/wp-
content/uploads/pdf/uz_la_wtnd_2015/uz_la_wtnd_2015_12.pdf
4.
Bolalar
va
oʻsmirlar
gigiyenasi
-
Vikipediya
https://uz.wikipedia.org/wiki/Bolalar_va_o%CA%BBsmirlar_gigiyenasi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2024) / ISSN 2181-3701
242
5.
DEFEKTOLOG-LOGOPED
MASLAHATI
https://teletype.in/@oilavagenderinstituti/20250606-3
6.
60110300-
Arnawlı
pedagogika(logopediya)
https://ndpi
.uz/wp-
content/uploads/2023/10/soylewdin-ontogenezda-rawajlaniwi-uz-1-kurs-
logopediya.pdf
7.
Bola nutqining rivojlanish bosqichlari (1 yoshdan-7 yoshgacha)
–
Zamin.uz,
04.12.2016
https://zamin.uz/uz/hayot-tarzi/15398-bola-nutqining-rivojlanish-
bosqichlari-1-eshdan-7-eshgacha.html
