Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Comparative Analysis of Boys' Speech: Developmental
Characteristics and Linguistic Changes
Dilfuzakhon KOZOKBOEVA
1
Andijan State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received August 2024
Received in revised form
10 August 2024
Accepted 25 September 2024
Available online
15 October 2024
This article is devoted to a comparative analysis of the
developmental features of boys’ speech, changes in speech at
different ages, and factors influencing it. The study studies the
lexical, grammatical, phonetic, and stylistic aspects of boys’
speech, and examines modern linguistic changes and their
causes.
Based
on
the
results
obtained,
practical
recommendations for parents, educators, and linguists have
been developed.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5-pp243-248
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
speech development,
boys’ speech,
comparative analysis,
lexis,
grammar,
phonetics,
linguistic changes.
O‘g‘il bolalar nutqining qiyosiy tahlili: rivojlanish
xususiyatlari va lingvistik o‘zgarishlar
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
nutq rivojlanishi,
oʻgʻil bolalar nutqi,
qiyosiy tahlil,
leksika,
grammatika,
fonetika,
lingvistik oʻzgarishlar.
Ushbu maqola oʻgʻil bolalar nutqining rivojlanish
xususiyatlari, turli yoshdagi nutqidagi oʻzgarishlar va unga taʼsir
etuvchi omillarni qiyosiy tahlil qilishga bagʻishlangan.
Tadqiqotda oʻgʻil bolalar nutqining leksik, grammatik, fonetik va
uslubiy jihatlari oʻrganilib, zamonaviy lingvistik oʻzgarishlar va
ularning sabablari koʻrib chiqiladi. Olingan natijalar asosida ota-
onalar, pedagoglar va tilshunoslar uchun amaliy tavsiyalar
ishlab chiqilgan.
1
PhD, Associate Professor, Andijan State Institute of Foreign Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 5 (2024) / ISSN 2181-3701
244
Сравнительный анализ речи мальчиков: особенности
развития и языковые изменения
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
речевое развитие,
речь мальчиков,
сравнительный анализ,
лексика,
грамматика,
фонетика,
языковые изменения.
Статья
посвящена
сравнительному
анализу
особенностей развития речи мальчиков, изменениям речи
в разном возрасте и факторам, на нее влияющим.
В исследовании изучаются лексические, грамматические,
фонетические и стилистические аспекты речи мальчиков,
рассматриваются современные языковые изменения и их
причины. На основе полученных результатов разработаны
практические рекомендации для родителей, педагогов и
лингвистов.
KIRISH
Nutq insonning eng muhim kommunikativ vositalaridan biri bo‘lib, shaxsning
shakllanishida va jamiyatda o‘z o‘rnini topishida muhim rol o‘ynaydi. Bolalar nutqining
rivojlanishi, ayniqsa, o‘g‘il bolalar nutqining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish dolzarb
ahamiyatga ega. Chunki, nutq rivojlanishidagi har qanday kechikish yoki nuqson
kelajakda o‘qish, yozish va muloqot qilishda muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
O‘g‘il bolalarning nutq rivojlanishi murakkab jarayon bo‘lib, til qobiliyatlarining
shakllanishi, lug‘at boyligining oshishi va grammatik qurilmalarning takomillashuvi
orqali namoyon bo‘ladi. Bolalar psixologiyasi tadqiqotlariga ko‘ra, nutq rivojlanishi
birinchi yillardan boshlab bosqichma-bosqich amalga oshadi. 2–7 yosh oralig‘ida o‘g‘il
bolalar ramzlar orqali fikrlashni boshlaydi, lekin abstrakt tushunchalarni tushunishda
cheklovlar mavjud. Bu davrda ularning nutqida asosan ot va fe’l so‘z turlari ustunlik
qiladi, sifatlar esa atrofdagi predmetlarning tashqi ko‘rinishi (96,4%) bilan
chegaralanadi.
Tadqiqotning maqsadi – oʻgʻil bolalar nutqining qiyosiy tahlili orqali uning
rivojlanish xususiyatlarini aniqlash va lingvistik oʻzgarishlarni kuzatish. Ushbu maqsadga
erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Oʻgʻil bolalar nutqining rivojlanish bosqichlarini oʻrganish.
2. Turli yoshdagi oʻgʻil bolalar nutqidagi leksik, grammatik va fonetik
xususiyatlarni qiyoslash.
3. Oʻgʻil bolalar nutqiga taʼsir etuvchi omillarni aniqlash.
4. Olingan natijalarni amaliyotga tatbiq etish yoʻllarini koʻrsatish.
Tadqiqot obyekti – oʻgʻil bolalar nutqi. Tadqiqot predmeti – oʻgʻil bolalar nutqining
rivojlanish xususiyatlari va lingvistik oʻzgarishlar. Tadqiqot metodlari sifatida kuzatish,
suhbat, test va statistik tahlil usullaridan foydalanildi.
Asosiy qism
1. O‘g‘il bolalar nutqining rivojlanish bosqichlari
O‘g‘il bolalar nutqining rivojlanishi – bu murakkab, bosqichma-bosqich kechadigan
jarayon bo‘lib, biologik, psixologik va ijtimoiy omillar ta’sirida shakllanadi. Quyida asosiy
bosqichlar va ularning xususiyatlari ilmiy manbalar asosida yoritiladi.
1) Tug‘ilishdan 1 yoshgacha:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 5 (2024) / ISSN 2181-3701
245
– Dastlabki bosqichda chaqaloq faqat yig‘laydi, keyin esa tovushlar (ag‘u, gugurti)
paydo bo‘ladi.
– 5-6 oylikda bola “mama”, “baba” kabi oddiy bo‘g‘inlarni talaffuz qila boshlaydi.
– 8-9 oylikda so‘zlarning ma’nosini tushuna boshlaydi va ohangga e’tibor beradi.
2) 1 yoshdan 3 yoshgacha:
– 1 yosh 3 oyda bola 6 ga yaqin so‘zni biladi, oddiy talablarni tushunadi.
– 1,5 yoshda 7–20 ta so‘z, 2 yoshda esa 50 ga yaqin so‘zlarni biladi va ikki so‘zli
iboralarni ishlata boshlaydi (“choy ber”, “ada keldi”).
– Bu davrda bola atrofdagilarning nutqiga taqlid qiladi, ba’zi tovushlarni noto‘g‘ri
talaffuz qiladi yoki umuman ishlatmaydi.
3) 3 yoshdan 7 yoshgacha:
– 3 yoshda so‘z boyligi 300–320 taga yetadi, bola oddiy voqealarni hikoya qilib
bera oladi.
– 4 yoshda “kim?”, “qayerda?”, “nega?” kabi savollarni faol ishlatadi, so‘z boyligi
1200-1500 taga yetadi.
– 5-6 yoshda grammatik tuzilishlar va izchil nutq shakllanadi, bola murakkab
gaplarni tuza oladi.
4) 7 yoshdan yuqoriga:
– Maktab yoshida nutqning yangi turi – yozma nutq rivojlanadi.
– Grammatik konstruksiyalar murakkablashadi, tafakkur jarayonlari nutqda o‘z
aksini topadi.
O‘g‘il bolalar nutqining rivojlanishi bosqichma-bosqich amalga oshadi va har bir
bosqichda o‘ziga xos nutqiy ko‘nikmalar shakllanadi. Rivojlanish jarayonida atrof-muhit
va to‘g‘ri pedagogik yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi.
2. Turli yoshdagi oʻgʻil bolalar nutqining qiyosiy tahlili
Oʻgʻil bolalar nutqining rivojlanishi bosqichma-bosqich kechadi va har bir yosh
davri oʻziga xos xususiyatlarga ega. Nutq rivojlanishining har bir bosqichida soʻz boyligi,
grammatik tuzilma va muloqot ko‘nikmalari asta-sekin murakkablashadi.
– Kichik yoshda (1-2 yosh) oʻgʻil bolalar nutqi asosan ehtiyoj va oddiy buyruqlarni
ifodalashga qaratilgan boʻlib, soʻz boyligi cheklangan va talaffuzda baʼzi tovushlar
yetishmaydi.
– 3 yoshdan boshlab so‘z boyligi tez ortadi, savol-javoblar, qisqa hikoyalar aytish
ko‘nikmasi paydo bo‘ladi. Bu bosqichda nutq muloqot va axborot almashish vositasiga
aylanadi.
– 4-5 yoshda grammatik tuzilma murakkablashadi, bolalar mustaqil va izchil
gapira boshlaydi. So‘z boyligi kengayadi, nutq orqali o‘z fikrini, istagini ifodalay oladi.
– 6-7 yoshga kelib, nutq to‘liq shakllanadi: talaffuz to‘g‘riligi, grammatik tuzilmalar
va mustaqil fikrlash rivojlanadi.
Turli
yoshdagi
oʻgʻil
bolalar
nutqi
rivojlanishi
bosqichma-bosqich
murakkablashadi: dastlab ehtiyoj va buyruqlardan iborat boʻlsa, maktabgacha yoshga
kelib mustaqil, grammatik jihatdan to‘g‘ri va boy nutq shakllanadi. Bu jarayonda atrof-
muhit, tarbiya va individual xususiyatlar muhim rol o‘ynaydi.
Turli yoshdagi oʻgʻil bolalar nutqining qiyosiy tahlili ularning nutqidagi leksik,
grammatik, fonetik va uslubiy xususiyatlardagi farqlarni aniqlash imkonini beradi.
Lugʻat boyligining oshishiga quyidagi omillar taʼsir etadi:
– Ota-ona va oʻqituvchi bilan muloqot intensivligi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 5 (2024) / ISSN 2181-3701
246
– Ijtimoiy muhit va oʻyinlar orqali yangi soʻzlarni oʻzlashtirish
– Kitob oʻqish va sheʼrlarni yod olish kabi mashqlar
Lingvistik oʻzgarishlarning bosqichlari
1. Situatsion nutq bosqichi (2-4 yosh):
Nutq predmetli vaziyat bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, feʼllar faqat konkret
harakatlarni ifodalaydi. Sifatlar asosan rang va hajm bilan chegaralanadi.
2. Nosituativ-bilish bosqichi (4-6 yosh):
Sifatlarning tarkibi kengayib, estetik (11,25%) va axloqiy (9,3%) xususiyatlarni oʻz
ichiga oladi. Feʼllarda irodaviy va intellektual harakatlar ifodalari (9,76%) paydo boʻladi.
3. Mantiqiy tahlil bosqichi (7+ yosh):
Bolalar gap tarkibidagi soʻzlarni ajrata boshlaydi, murakkab grammatik
qurilmalarni qoʻllay oladi[5]. Abstrakt fikrlash qobiliyati shakllanadi.
Nutq rivojlanishidagi gender farqlari
Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, oʻgʻil bolalar:
– Leksik boylikda dastlabki bosqichlarda qizlardan orqada qolishi mumkin.
– Grammatik qurilmalarni oʻzlashtirishda murakkab jumlalarni qurishda
qiyinchiliklar koʻrsatishi.
– Nutq tezligi va talaffuz aniqligida individual farqlar katta ahamiyatga ega.
• Leksik xususiyatlar: Yosh oʻtishi bilan bolaning soʻz boyligi ortadi. Kichik
yoshdagi bolalar oddiy soʻzlarni ishlatsa, katta yoshdagi bolalar murakkab soʻzlarni va
iboralarni qoʻllaydi.
• Grammatik xususiyatlar: Kichik yoshdagi bolalar gap tuzishda xatolarga yoʻl
qoʻysa, katta yoshdagi bolalar grammatik qoidalarga rioya qiladi.
• Fonetik xususiyatlar: Yosh oʻtishi bilan bolaning talaffuzi yaxshilanadi. Kichik
yoshdagi bolalar baʼzi tovushlarni notoʻgʻri talaffuz qilsa, katta yoshdagi bolalar toʻgʻri
talaffuz qiladi.
• Nutqning uslubiy xususiyatlari: Yosh oʻtishi bilan bolaning nutqi ravonroq,
ifodaliroq va emotsionalroq boʻladi.
3. Oʻgʻil bolalar nutqiga taʼsir etuvchi omillar
Oʻgʻil bolalar nutqining rivojlanishi murakkab va bosqichma-bosqich kechadigan
jarayon boʻlib, unga turli omillar taʼsir koʻrsatadi. Quyida asosiy omillar va ularning taʼsiri
qisqacha yoritiladi.
Biologik omillar:
– Irsi kasalliklar va genetik moyilliklar, ayniqsa, ota-onada nutq bilan bogʻliq
muammolar boʻlsa, bolada ham uchrashi mumkin.
– Homiladorlik va tugʻuruq davridagi asoratlar (masalan, onaning virusli
kasalliklari, dorilarni nazoratsiz qabul qilishi, tugʻuruqda bolaning kislorodsiz qolishi)
bolaning miya faoliyatiga salbiy taʼsir koʻrsatadi.
– Markaziy asab tizimi yoki eshitish organlarining tugʻma yoki orttirilgan
nuqsonlari ham nutq rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.
Ijtimoiy va psixologik omillar:
– Bola atrofidagi muhit, yaʼni oiladagi muloqot darajasi, ota-ona va pedagoglarning
eʼtibori, ragʻbati va suhbatlari nutq rivojlanishiga kuchli taʼsir qiladi.
– Bolaga bir vaqtning oʻzida bir necha tilni oʻrgatish, ayniqsa nutqi toʻliq
shakllanmagan boʻlsa, nutq kechikishiga yoki nuqsonlar paydo boʻlishiga sabab boʻlishi
mumkin.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 5 (2024) / ISSN 2181-3701
247
– Stress, psixologik jarohatlar, emotsional beqarorlik ham nutqiy muammolarni
kuchaytiradi.
Pedagogik va tarbiyaviy omillar:
– Bolaning nutqiga toʻgʻri va boy muhit yaratish, faol muloqot va oʻyinlar orqali
ragʻbatlantirish, savollar berish va javoblarini tinglash nutqni rivojlantirishda muhim.
– Bola bilan “bola tilida” gaplashish (masalan, soʻzlarni buzib aytish) nutqning
kechikishiga olib kelishi mumkin.
– Oziqlanishda chaynashga imkon beruvchi ovqatlarni kiritmaslik, faqat yumshoq
ovqatlar berish tish va jagʻ rivojlanishini sekinlashtirib, tovushlarni toʻgʻri talaffuz
qilishda muammolar keltirib chiqaradi.
Oʻgʻil bolalar nutqining rivojlanishiga biologik, ijtimoiy, psixologik va pedagogik
omillar birgalikda taʼsir qiladi. Ayniqsa, oila va tarbiya muhitining toʻgʻri tashkil etilishi,
bolaga eʼtibor va ragʻbat yetarli boʻlishi, stress va salbiy omillardan himoya qilish muhim
ahamiyatga ega. Shu bilan birga, oʻgʻil bolalarda keksayish, keksalashish kabi nutqiy
nuqsonlar qizlarga nisbatan koʻproq uchrashi ham ilmiy manbalarda qayd etilgan.
4. Oʻgʻil bolalar nutqidagi lingvistik oʻzgarishlar
Lingvistik oʻzgarishlar – bu oʻgʻil bolalar nutqida soʻz boyligi, grammatik tuzilma,
tovush talaffuzi va nutq uslubidagi bosqichma-bosqich rivojlanish va oʻzgarishlardir.
Quyida ushbu oʻzgarishlarning asosiy yoʻnalishlari yoritiladi.
Soʻz boyligi va leksik oʻzgarishlar:
– Oʻgʻil bolalar dastlab oddiy soʻzlardan foydalanadi, yosh oʻtishi bilan lugʻat boyligi
kengayadi va murakkab soʻz va iboralarni oʻzlashtira boshlaydi.
– Ikki yoshga kelib, 60-80 ta soʻz, besh yoshdan keyin esa 3000 ga yaqin soʻz
ishlatishi meʼyor hisoblanadi.
Grammatik oʻzgarishlar:
– Dastlab, gaplar sodda va qisqa boʻladi. Keyinchalik, feʼllar, sifatlar va boshqa soʻz
turkumlari qoʻshilib, murakkab gaplar tuza boshlaydi.
– Gap tuzilmasi va soʻz tartibida xatolar kuzatiladi, lekin vaqt oʻtishi bilan bu
xatolar bartaraf etiladi.
Fonetik va artikulyatsion oʻzgarishlar:
– Bola birinchi navbatda talaffuzi oson boʻlgan tovushlarni oʻzlashtiradi (masalan,
“b”, “m”, “d”), keyin esa murakkab tovushlarni (“r”, “sh”, “ch”) talaffuz qila boshlaydi.
– Artikulyatsion mashqlar va nafas olish mashqlari nutqning aniq va ravon
boʻlishiga yordam beradi.
Nutq uslubi va kommunikativ oʻzgarishlar:
– Dastlab, bola nutqi koʻproq taqlidga asoslangan boʻladi. Kattalarning aniq va
ifodali nutqi bolaning soʻzlarni toʻgʻri oʻzlashtirishiga yordam beradi.
– Rolli oʻyinlar, suhbat va kitob oʻqish orqali bola nutqining kommunikativ jihatlari
rivojlanadi.
Oʻgʻil bolalar nutqida lingvistik oʻzgarishlar bosqichma-bosqich kechadi: soʻz
boyligi ortadi, grammatik va fonetik jihatlar takomillashadi, nutq uslubi va muloqot
ko‘nikmalari rivojlanadi. Bu jarayonni to‘g‘ri yo‘naltirish uchun ota-ona va
pedagoglarning eʼtibori, to‘g‘ri muhit va mashg‘ulotlar muhim ahamiyatga ega
.
Vaqt oʻtishi bilan oʻgʻil bolalar nutqida lingvistik oʻzgarishlar kuzatiladi. Zamonaviy
texnologiyalar (internet, mobil telefonlar) va madaniy oʻzgarishlar nutqqa katta taʼsir
koʻrsatmoqda. Masalan, yoshlar jargonlari, internet memlari va boshqa yangi soʻz va
iboralar nutqda keng qoʻllanilmoqda.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 5 (2024) / ISSN 2181-3701
248
XULOSA
Oʻgʻil bolalar nutqining rivojlanishi murakkab va koʻp qirrali jarayon boʻlib, unga
turli omillar taʼsir etadi. Turli yoshdagi oʻgʻil bolalar nutqining qiyosiy tahlili ularning
nutqidagi leksik, grammatik, fonetik va uslubiy xususiyatlardagi oʻzgarishlarni aniqlash
imkonini beradi. Zamonaviy texnologiyalar va madaniy oʻzgarishlar nutqqa katta taʼsir
koʻrsatmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI:
1.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion https://inlibrary.uz/
index.php/development-science-education/article/download/18407/19122/20822
2.
Bolalar
psixologiyasi
–
Vikipediya
https://uz.wikipedia.org/wiki/
Bolalar_psixologiyasi
3.
BOLALAR PSIXOLOGIYASI: RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA IJTIMOIY-EMOTSIONAL
O’SISH OMILLARI https://inlibrary.uz/index.php/yoitj/article/view/59496
4.
"BILLI" bolalar akademiyasi https://www.t.me/s/billi_uz?before=10736
5.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalar
nutqi
aloqa
vositasi
sifatida
https://moluch.ru/archive/317/72396/
6.
“Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolaga bir necha tilni o‘rgatish va turli tilda muloqot
to‘g‘ri ish emas”. Bola tilidagi nuqsonlar, kamchiliklar haqida logoped bilan suhbat
https://daryo.uz/2021/11/15/nutqi-toliq-rivojlanmagan-bolaga-bir-necha-tilni-
orgatish-va-turli-tilda-muloqot-togri-ish-emas-bola-tilidagi-nuqsonlar-kamchiliklar-
haqida-logo/
7.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA https://in-academy.uz/index.php/si/article/
download/17559/12133/15568
8.
NUTQI TO`LIQ RIVOJLANMAGAN BOLALARDA YOZMA NUTQINI BUZISH
MEXANIZMINI ISHLAB CHIQISH – Abdulla Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika
universiteti https://jdpu.uz/nutqi-toliq-rivojlanmagan-bolalarda-yozma-nutqini-buzish-
mexanizmini-ishlab-chiqish/
