Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Interaction between Uzbek and English languages
Farangiz GANIYEVA
1
, Nasiba SIDIKOVA
2
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
This article explores the integration of Uzbek linguistic
elements into English, emphasizing the lexical and grammatical
influences and interactions between the two languages. While
the direct lexical influence of Uzbek on English remains minimal,
cultural exchanges have facilitated the incorporation of specific
Uzbek words and idiomatic expressions into the English lexicon.
Conversely, English has significantly influenced Uzbek,
introducing new vocabulary, affecting grammatical structures,
and shaping pronunciation patterns. These mutual influences
preserve the richness and distinct identity of the Uzbek language
and contribute to its modernization in the context of
globalization.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
/S
-pp25-29
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
Uzbek language,
English language,
lexical influence,
grammatical influence,
phonetic influence,
mutual influence,
globalization,
cultural exchange,
language development.
O‘zbek va ingliz tillarining o‘zaro ta’siri
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
oʻzbek tili,
ingliz tili,
leksik taʼsir,
grammatik taʼsir,
fonetik taʼsir,
oʻzaro taʼsir,
globalizatsiya,
madaniy aloqalar,
til rivojlanishi.
Ushbu ilmiy maqolada ingliz tilidagi oʻzbek tilining
elementlari, xususan, leksik va grammatik taʼsir va oʻzaro
taʼsirlari tahlil qilinadi. Oʻzbek tilining ingliz tiliga toʻgʻridan
-
toʻgʻri leksik taʼsiri kam boʻlsa
-
da, madaniy aloqalar orqali baʼzi
oʻzbekcha soʻzlar ingliz tiliga kirib, oʻzbekcha idiomalar va soʻz
birikmalari ingliz tiliga oʻtgan.
1
Student, Samarkand State Institute of Foreign Languages.
2
Scientific supervisor. Teacher, Samarkand State Institute of Foreign Languages
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
26
Взаимодействие узбекского и английского языков
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
узбекский язык,
английский язык,
лексическое влияние,
грамматическое влияние,
фонетическое влияние,
взаимодействие,
глобализация,
культурные связи,
языковое развитие.
В данной научной статье
анализируются элементы
узбекского языка в английском языке, в частности,
лексические и грамматические влияния и взаимодействия.
Хотя узбекский язык не имеет прямого лексического
влияния на английский язык, благодаря культурным
контактам некоторые узбекские слова вошли в английский
язык, а узбекские идиомы и фразы были перенесены на
английский
язык.
Английский
язык
оказывает
значительное лексическое, грамматическое и фонетическое
влияние на узбекский язык. Это привело к появлению
новых слов в узбекском языке, изменению грамматических
структур
и
произношения.
Эти
взаимодействия
способствуют модернизации узбекского языка в условиях
глобализации, сохраняя при этом богатство и уникальные
особенности узбекского языка.
KIRISH
Oʻzbek tili, turkiy tillar oilasiga mansub boʻlib, boy tarix va madaniyatga ega. Uning
leksik boyligi, turli xil grammatik xususiyatlari va fonetik tizimi oʻziga xosdir. Ingliz tili esa
dunyo boʻylab keng tarqalgan va xalqaro aloqa tili hisoblanadi. Ushbu ikki tilning tarixiy
aloqalari va madaniy yaqinligi ularning bir-
biriga oʻzaro taʼsirini kuchaytirgan. Oʻzbekiston
mustaqillikka erishganidan soʻng, ingliz tili oʻzbek jamiyatida muhim oʻrin egallay boshladi
va bu ikki tilning oʻzaro taʼsiri yanada kuchaydi. Ushbu maqolada biz ingliz tilidagi oʻzbek
tilining elementlari, xususan, leksik, grammatik, fonetik va madaniy hamda oʻzaro taʼsiriga
eʼtibor qaratamiz.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
1.
Oʻzbek tilining ingliz tiliga taʼsiri: oʻzbek tilining ingliz tiliga toʻgʻridan
-
toʻgʻri
leksik taʼsiri minimal boʻlsa
-
da, madaniy aloqalar orqali baʼzi oʻzbekcha soʻzlar ingliz tiliga
kirib, xalqaro miqyosda oʻz oʻrnini topgan. Masalan, “bazaar” soʻzi oʻzbekcha “bozor”
soʻzidan kelib chiqqan va ingliz tilida “bozor” maʼnosida ishlatiladi. “Dastarkhan” soʻzi ham
ingliz tiliga oʻtgan va “dasturxonga oʻxshash stol” maʼnosini bildiradi.
Shuningdek, oʻzbek tilida ishlatiladigan baʼzi idiomalar va soʻz birikmalari ingliz
tiliga oʻtgan. Masalan:
“oʻzbekchilik” (oʻzbekcha tarzda yashab oʻtish): “To live in an oʻzbek way”
“qarshilik” (qarshilik koʻrsatish): “To show resistance”
Ushbu misollar shuni koʻrsatadiki, oʻzbek tili ingliz tiliga toʻgʻridan
-
toʻgʻri taʼsir
koʻrsatmagan boʻlsa
-
da, oʻzbek madaniyati orqali ingliz tilining lugʻat fondi boyitilgan, shu
bilan
bir qatorda leksik, fonetik va madaniy jihatlardan ham o‘zbekcha elementlarning
ingliz tilida aks etishi ham kuzatiladi
1. Leksik ta’sir
Ingliz tilida o‘zbek tilidan olingan so‘zlar asosan o‘zbek madaniyati, oshxona,
an’analar va turmush tarzi bilan bog‘liq. Ushbu so‘zlar, asosan, o‘zbek immigrantlar, turkiy
tilda so‘zlovchilar va sayyohlar tomonidan ishlatiladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
27
Misol:
“Palov”: O‘zbek milliy taomi bo‘lgan “palov” so‘zi ingliz tilida “Plov” yoki “Uzbek
plav” sifatida ishlatiladi. Bu so‘z o‘zbek madaniyatiga qiziquvchi shaxslar va o‘zbek
oshxonasi bilan tanish bo‘lganlar tomonidan ishlatiladi.
“Samarqand”: O‘zbek shahri bo‘lgan Samarqand nomi ingliz tilida “Samarkand”
sifatida ishlatiladi. Bu so‘z, asosan, tarix va madaniyatga qiziquvchi sayyohlar va
ta
dqiqotchilar tomonidan qo‘llaniladi.
“Suzani”: O‘zbek qo‘l san'ati bo‘lgan “suzani” ingliz tilida “suzani” yoki “Uzbek
embroidery” sifatida ishlatiladi. Ushbu so‘z o‘zbek madaniyati va hunarmandchiligi bilan
qiziquvchilar tomonidan qo‘llaniladi.
“Qo‘shma”:
“Qo‘shma” so‘zi ingliz tilida “Qo‘shma” yoki “Joint” sifatida ishlatiladi.
Ushbu so‘z diplomatik muhokamalar, shartnomalar va biznes muzokaralari kabi sohalarda
qo‘llaniladi.
2. Fonetik ta’sir.
O‘zbek tili fonetik jihatidan ingliz tilidan farq qiladi. Bu farqlar ingliz tilida o‘zbekcha
talaffuzda xususiyatlarni hosil qiladi.
Misol:
Think: o‘zbek tilida “th” tovushi yo‘qligi sababli o‘zbek tilida so‘zlovchilar think
so‘zini “sink” deb talaffuz qilishlari mumkin.
W: O‘zbek tilida “w” tovushi yo‘qligi sababli
o‘zbek tilida so‘zlovchilar “w” tovushini
“v” deb talaffuz qilishlari mumkin.
“R”: o‘zbek tilidagi r tovushi ingliz tilidagi “r” tovushiga o‘xshamaydi. O‘zbek tilida
tovushi tilning orqa qismiga tegib talaffuz qilinadi, ingliz tilida esa tilning old qismiga tegib
talaffuz qilinadi. Bu esa red, run, road kabi so‘zlarni talaffuz qilishda xatolarga olib kelishi
mumkin.
Sh: o‘zbek tilidagi sh tovushi ingliz tilidagi sh tovushiga o‘xshaydi, lekin ba’zi o‘zbek
so‘zlarida sh tovushi ingliz tilidagi s tovushiga ya
qinroq talaffuz qilinishi mumkin. Masalan,
shu so‘zi ba’zi o‘zbek tilida so‘zlovchilar tomonidan su deb talaffuz qilinishi mumkin.
3. Madaniy ta’sir.
O‘zbek madaniyati ham ingliz tiliga o‘ziga xos so‘zlar, iboralar va atamalarni olib
kirish orqali ta’sir ko‘rsatadi. Bu so‘zlar va iboralar asosan o‘zbek madaniyati bilan bog‘liq
va o‘zbek tilida so‘zlovchilarning ingliz tilidagi muloqotlarida qo‘llaniladi.
Inshallah: o‘zbek tilidagi Inshallah so‘zi ingliz tiliga Inshallah yoki God willing
sifatida kirib kelga
n. Bu so‘z o‘zbek tilida so‘zlovchilar tomonidan ingliz tilida God willing
o‘rniga ishlatiladi.
Mashallah: o‘zbek tilidagi Mashallah so‘zi ingliz tilida Mashallah yoki God has willed
it sifatida ishlatiladi. Bu so‘z o‘zbek tilida so‘zlovchilar tomonidan bi
ror narsa yoki hodisa
uchun maqtov bildirishda ishlatiladi.
Salom: O‘zbek tilidagi Salom so‘zi ingliz tilida Salom yoki Hello sifatida ishlatiladi.
Bu so‘z o‘zbek tilida so‘zlovchilar tomonidan salomlashishda ishlatiladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
2. Ingliz ti
lining oʻzbek tiliga taʼsiri:
Ingliz tilining oʻzbek tiliga taʼsiri esa leksik, grammatik va fonetik jihatdan sezilarli
boʻlgan. Bu taʼsirning sabablari koʻp: globalizatsiya, texnologiya rivojlanishi, ommaviy
axborot vositalari va xalqaro munosabatlarning kengayishi.
2.1. Leksik taʼsir:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
28
Ingliz tilidan oʻzbek tiliga juda koʻp soʻzlar oʻtgan, ularning baʼzilari kundalik
hayotda ishlatiladigan soʻzlar, baʼzilari esa ilmiy soʻzlardir. Masalan:
Ilmiy soʻzlar: kompyuter, internet, telefon, avtomobil, aviatsiya
Kundalik hayotda ishlatiladigan soʻzlar: klub, restoran, supermarket, brend, trend.
Iqtisodiy soʻzlar: marketing, investitsiya, finans, strategiya, kontrakt
Sport soʻzlari: futbol, basketbol, tennis, boks, voleybol.
Ushbu soʻzlar oʻzbek tiliga kirib, yangi
maʼnolarni ifodalay boshladi va baʼzi hollarda
oʻzbekcha sinonimlarning oʻrnini egalladi.
2.2. Grammatik taʼsir:
Ingliz tilidagi baʼzi grammatik tuzilmalar oʻzbek tiliga oʻtgan. Masalan:
Inglizcha feʼl qoʻshimchalari: inglizcha (to English)
Inglizcha feʼl
birikmalari: to check in, to check out, to take off
Inglizcha gap tuzilmalari: He is a good student, I am happy
Bu grammatik taʼsir oʻzbek tilida gap tuzilishiga va feʼl qoʻshimchalari ishlatilishida
yangi imkoniyatlar yaratdi.
2.3. Fonetik taʼsir:
Ingliz
tilidagi baʼzi tovushlar oʻzbek tiliga oʻtgan va oʻzbekcha soʻzlarning talaffuziga
taʼsir koʻrsatgan. Masalan, v va z tovushlari oʻzbek tilida ingliz tilidan oʻtgan.
Masalan:
a) V tovushining ta’siri:
O‘zbek tilida v tovushi yo‘q. V tovushining o‘zbek til
iga kirib kelishi ingliz tilidan
olingan so‘zlar orqali sodir bo‘lgan. Misol uchun, video, vektor, vizit kabi inglizcha so‘zlar
o‘zbek tiliga kirganda, o‘zbek tilidagi b yoki f tovushlari bilan almashtirilib talaffuz qilinadi.
* Video: O‘zbekcha talaffuzd
a videob yoki videof kabi talaffuz qilinadi.
* Vektor: O‘zbekcha talaffuzda vektorb yoki vektorf kabi talaffuz qilinadi.
Bunday o‘zgarishlar o‘zbek tilining fonetik tizimiga yangi tovushlar kirib kelishining
natijasi bo‘lib, tilning rivojlanishida o‘ziga xos o‘zgarishlarga olib keladi.
b)Z tovushining ta’siri:
O‘zbek tilida z tovushi bo‘lsa ham, inglizcha so‘zlarning kirib kelishi bilan u ba’zi
hollarda s yoki j tovushlari bilan almashtirilib talaffuz qilinadi.
* Zebra: O‘zbekcha talaffuzda zebra yoki zebra
j kabi talaffuz qilinadi.
* Zero: O‘zbekcha talaffuzda zero yoki zerjo kabi talaffuz qilinadi.
Shunday qilib, z tovushining o‘zbek tilining fonetik tizimiga kirib kelishi bilan, uning
talaffuzi ba’zi hollarda o‘zbek tilining fonetik qoidalariga muvofiq o‘z
gartirilib, yangi
talaffuz variantlari paydo bo‘ldi.
2)Shuningdek, inglizcha soʻzlarni oʻzbekcha talaffuz qilish uslublari oʻzbekcha
soʻzlarning talaffuziga ham taʼsir koʻrsatdi.
Misol uchun:
*
ko‘cha so‘zi ingliz tilida street deb talaffuz qilinadi, bu esa o‘zbekcha talaffuzga
ta’sir ko‘rsatib, ko‘chani striit kabi talaffuz qilishga olib keladi.
*
telefon so‘zi ingliz tilida telephone deb talaffuz qilinadi, bu esa o‘zbekcha talaffuzga
ta’sir ko‘rsatib, telefonni “telifoon” kabi talaffuz qilishga olib kel
adi.
Shunday qilib, ingliz tili o‘zbek tilida ba’zi fonetik o‘zgarishlarni keltirib chiqargan.
Bu o‘zgarishlar asosan talaffuzga ta’sir ko‘rsatadi, ammo ba’zi hollarda yozuvga ham ta’sir
ko‘rsatishi mumkin.
3. Oʻzaro taʼsir:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
29
Ingliz tili va oʻzbek tili oʻrtasidagi taʼsir va oʻzaro taʼsir oʻziga xos xususiyatlarga ega.
Oʻzbek tili ingliz tiliga toʻgʻridan
-
toʻgʻri leksik taʼsir koʻrsatmagan boʻlsa
-da, madaniy
aloqalar orqali baʼzi oʻzbekcha soʻzlar ingliz tiliga kirib, oʻzbekcha idiomalar va soʻz
birikmalari i
ngliz tiliga oʻtgan. Ingliz tili esa oʻzbek tiliga leksik, grammatik va fonetik
jihatdan sezilarli taʼsir koʻrsatgan.
Ushbu oʻzaro taʼsirlar natijasida oʻzbek tili oʻzining milliy oʻziga xosligini saqlab
qolish bilan birga, ingliz tili bilan oʻzaro taʼsir
orqali rivojlanishda davom etadi.
XULOSA
Ingliz tili va oʻzbek tili oʻrtasidagi taʼsir va oʻzaro taʼsir oʻzbek tilining boyligi va
oʻziga xos xususiyatlarini saqlab qolish bilan birga, oʻzbek tilining globalizatsiya sharoitida
zamonaviylashuviga hissa qoʻshadi. Bu taʼsirlar oʻzbek tilida yangi soʻzlarning paydo
boʻlishiga, grammatik tuzilmalarning oʻzgarishiga va talaffuzning oʻzgarishiga olib keldi.
Oʻzbek tili oʻzining milliy oʻziga xosligini saqlab qolish bilan birga, ingliz tili bilan oʻzaro
taʼsir orqa
li rivojlanishda davom etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
“O‘zbek tili” darsligi. Toshkent: O‘qituvchi, 2009.
2.
“Ingliz tili” darsligi. Toshkent: O‘qituvchi, 2010.
3.
“Til va Madaniyat” jurnali, № 1, 2020.
4.
“O‘z1bek tilining asli va tarkibi”.
Toshkent: Fan, 1995.
5.
“Til va madaniyatning o‘zaro aloqasi”. Toshkent: O‘qituvchi, 2015.
6.
Alikulovich, K. B. (2016). DETECTIVE REALITY AND INDIVIDUAL
INTERPRETATION. OKARA: Jurnal Bahasa dan Sastra, 10(1), 1-9.
7.
Холиков, Б. А. (2014). " КРЁСТНЫЙ ОТЕЦ"
-
РЕАЛЬНАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ
ДЕЙСТВИТЕЛЬНОСТИ. Вопросы филологических наук, (2), 14
-16.
8.
Zaripova, S., & Gafurova, K. (2024). FEATURES OF TEACHING ENGLISH
PHONETICS TO PRESCHOOL CHILDREN. TAMADDUN NURI JURNALI, 5(56), 289-292.
