Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Organizational and methodological features of adaptive
physical education classes (using visual impairments as an
example)
Rakhim SHUKUROV
1
, Dilobar SADRIDDINOVA
2
Bukhara State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
The article describes the organizational and methodological
features of adaptive physical education and sports training for
elementary school students with limited physical abilities and
disabilities, especially the forms, methods, and means of
organizing adaptive physical education with visually impaired
students.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
delegation,
adaptive,
functional,
technology,
prophylaxis,
therapeutic,
visual,
analyzer,
object,
nosological,
form,
rehabilitation,
ophthalmology,
quality,
cognitive,
imitation,
spatial,
compensation,
adaptation.
1
PhD, Professor, Bukhara State University. E-mail: r.shukurov@buxdu.uz
2
Bukhara State University. E-mail: sadriddinova.dilobar@mail.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
449
Adaptiv jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining tashkiliy-
uslubiy xususiyatlari (ko‘rishda nuqsoni borlar misolida)
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар:
delegatsiya,
adaptiv,
funksional,
texnologiya,
profilaktika,
terapevtik,
vizual,
analizator,
obyekt,
nozologik,
shakl,
reabilitatsiya,
oftalmologiya,
fazilat,
kognitiv,
taqlid,
fazoviy,
kompensatsiya,
moslashuv.
Maqolada, jismoniy imkoniyati cheklangan va nogironligi
bo‘lgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida adaptiv jismoniy tarbiya
va sport mashg‘ulotlarining tashkiliy-uslubiy xususiyatlari,
ayniqsa ko‘rishda nuqsoni borlar bilan moslashuvchan jismoniy
tarbiyani tashkil etish shakllari, usullari hamda vositalari yoritib
berilgan.
Организационно-методические особенности занятий
адаптивной физкультурой (на примере лиц с
нарушениями зрения)
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
делегация,
адаптивный,
функциональный,
технология,
профилактика,
терапевтический,
визуальный,
анализатор,
объект,
нозологический,
форма,
реабилитация,
офтальмология,
качество,
когнитивный,
имитация,
пространственный,
компенсация,
адаптация.
В
статье
рассматриваются
организационно-
методические
особенности
занятий
адаптивной
физической культурой и спортом для младших школьников
с ограниченными физическими возможностями и
инвалидностью. Особое внимание уделяется формам,
методам и средствам адаптивного физического воспитания,
применяемым для детей с нарушениями зрения.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
450
KIRISH
Butun jahon hamjamiyatida ijtimoiy dunyoqarashning o‘zgarishi natijasida inson
omili ustuvor ahamiyat kasb etayotgan bir sharoitda imkoniyati cheklangan va nogironligi
bo‘lgan shaxslarga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgarib bormoqda.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, so‘ngi yillarda dunyoda
1 milliarddan ortiq odam nogironlikdan aziyat chekadi. Bu dunyo aholisining, taxminan 15
foizini tashkil etadi. Shu jumladan hozirgi vaqtda O‘zbekiston aholisining esa 2,14%
nogironligi bor shaxslar sifatida qayd etilgan, bu raqamlarda taxminan 740 ming nafardan
ortiqni tashkil etadi[21].
Jismoniy imkoniyati cheklangan va nogironligi bo‘lgan shaxslarni ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash, ularning jamiyatda munosib o‘rin egallashlarini rag‘batlantirish, sport bilan
shug‘ullanish uchun shart-sharoitlarni kengaytirish hamda ular o‘rtasida sport bilan
shug‘ullanuvchilar qamrovini yanada oshirish muhim. Chunki, jismoniy imkoniyati
cheklangan va nogironligi bor bolalar, yoshlar o‘rasida kuchli zakovat egalari, ma’naviy
boy, ilmiy salohiyatini oshirishga hayotda har tomonlama o‘z o‘rnini topishga harakat
qilayotgan yoshlar ko‘plab topiladi[17].
Masalan: Parij-2024 Paralimpiya o‘yinlarida delegatsiyamizning umumjamoa
hisobida dunyoda 13-o‘rin, Osiyoda 3-o‘rin, Markaziy Osiyo, MDH, Islom davlatlari va
Turkiy davlatlar tashkilotiga a’zo mamlakatlar orasida 1-o‘rinni egalladi. O‘zbekiston
respublikasida jismoniy imkoniyati cheklangan va nogironligi bo‘lgan shaxslarga sport
bilan shug‘ullanishlari uchun barcha shart-sharoitlar yaratilganligi va bu boradagi ishlar
tizimli ravishda yo‘lga qo‘yilayotgani, paralimpiyachilarimizning musobaqalarda
erishayotgan natijalari bunga yaqqol isbot. Biroq, natijalarni yanada yaxshilash, qamrovni
oshirish uchun bir qator dolzarb masalalar o‘z yechimini topishi lozim.
Adaptiv jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish, jismoniy imkoniyati
cheklangan va nogironligi bor bolalar, o‘quvchi – yoshlar bilan mashg‘ulotlarni tashkil
etish va o‘tkazishning zamonaviy usullarini ishlab chiqish va tatbiq etish, o‘quv-metodik
bazani yanada mustahkamlash, ushbu yo‘nalishda ilmiy-tadqiqot ishlari ko‘lami va
samaradorligini oshirishni bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODIKA.
Adaptiv jismoniy tarbiya (AJT) – funksional, shu jumladan harakat imkoniyatlarini
mutloq yoki uzoq muddatga yo‘qotgan insonlar jismoniy tarbiyasining turli jihatlarini
o‘rganuvchi fan bo‘lib, AJT maqsadi funksional imkoniyati cheklangan insonlarni jismoniy
va ijtimoiy sharoitga moslashishga o‘rgatishdir. Nogironligi bor bolalar bilan biror
mashg‘ulot bilan uzoq vaqt va muntazam shug‘ullanishi natijasida mushaklarda yuzaga
keladigan o‘zgarishlar morfologik va biokimyoviy xususiyatlar bilan belgilanadi.
Organizmdagi moddalar almashinuvi jarayoni bajarilayotgan ish darajasiga
moslashadi[17].
Bir qator tadqiqotchilarning moslashuvchan jismoniy madaniyatga murojaat
qilishlari ko‘p qirrali ijtimoiy ob’ektga, ijtimoiy hodisa va omilga nogironlarni
ijtimoiylashtirish bugungi sharoitda alohida ahamiyat kasb etishini qayd etmoqdalar.
Jismoniy imkoniyati cheklangan va nogironligi bor shaxslar uchun jismoniy
madaniyat nazariyasi va amaliyotini rivojlantirish ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi.
Birinchi, jismoniy faoliyatni kengaytirish, nogironlarning turli nozologik guruhlari uchun
yangi texnologiyalar va xususiy usullarni yaratish. Ikkinchi, yanada samaraliroq, bu
mahalliy va xorijiy mutaxassislar tomonidan oqilona vositalar, usullar, darslarning
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
451
tashkiliy shakllari, harakatlarni o‘rgatish usullari, jismoniy faoliyat usullari, harakat va
ruhiy kasalliklarni tuzatish bo‘yicha tajribaviy tadqiqotlardir, nogironlarning jismoniy
tarbiyasi, bo‘sh vaqtini o‘tkazish, sport bilan shug‘ullanish va motorli reabilitatsiya qilish
sohasidagi harakat qobiliyatlari, xulq-atvori, psixikasi, jismoniy fazilatlari va kognitiv
faoliyatining rivojlanishidagi nuqsonlar.
Jismoniy imkoniyati cheklangan bolalar, o‘quvchi-yoshlarning jismoniy
mashg‘ulotlarga moslashishi, adaptiv jismoniy tarbiya va sportning ilmiy-uslubiy asoslari,
adaptiv jismoniy madaniyat, adaptiv sport turlari bo‘yicha mashg‘ulotlarni tashkil etish va
o‘tkazish, sog‘lomlashtirish texnologiyalari o‘zbekistonlik olimlar R.S. Salamov,
M.X. Mirjamolov,
Sh.A. Abdiyev,
N.K. Svetlichnaya,
S.A. Yunusov,
L.B. Sobirova,
L.T. Davlatov, Ye.A. O‘rinboyev va boshqalarning o‘quv-uslubiy va ilmiy tadqiqot ishlarida
aks etgan.
Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar hamda kattalar
jismoniy tarbiyasi bo‘yicha mustaqil davlatlar hamdo‘stligi (MDH) olimlaridan
Л.Ф. Касаткин, Е.В. Начинова, Д.М. Маллаев, В.Н. Брезжунов, Т.Н. Никольская,
С.Н. Мишарина, Л.Н. Ростомашвили, Е.В. Петрова, А.В. Мухина, О.И. Макаренко va
boshqalar ilmiy tadqiqotlar olib borishgan.
Xorijiy tadqiqotlar tajribasi va mutaxassislarining ko‘plab nashrlarida jismoniy
faollikni oshirish, turli yoshdagi nogironlarni aqliy, jismoniy va ijtimoiy reabilitatsiya qilish
uchun jismoniy dam olish, sport turlaridan foydalanish muammolari bo‘yicha P.L. Ostin,
D. Milcheva, R.O. Steadward, S. Uolsh, M.J. Paciorek, J.A. Jons, Doll-Tapper Gudrun,
R.B. Hermann, J.P. Vinnik, G. Reid, A. Prupas, C. Sherrill, J. Konnor, D.L. Porrettalar
tomonidan ilmiy tadqiqot ishlari bajarilgan.
Hozirgi shiddat bilan rivojlanayotgan dunyo hamjamiyatida, soha vakillari,
o‘qituvchi-murabbiy va mutaxassislar tomonidan Adaptiv jismoniy tarbiya fani
mazmunini chuqur o‘rganishni talab qiladi. Bir qator mutaxassislarning fikriga ko‘ra,
adaptiv jismoniy tarbiya jarayoni mazmunini tadbiq qilish bo‘yicha katta hajmdagi ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borish zarur, funksional, shu jumladan, harakat imkoniyatlarini
mutloq yoki uzoq muddatga yo‘qotgan insonlar jismoniy tarbiyasining turli jihatlarini
chuqur o‘rganish, sohadagi mavjud muammolar yechimini topishida imkon beradi.
AJT maqsadi funksional imkoniyati cheklangan insonlarni jismoniy va ijtimoiy
sharoitga moslashishga o‘rgatishdir.
MUHOKAMA VA NATIJALAR.
Sog‘liqning eng og‘ir turlaridan biri ko‘rishning to‘liq yoki qisman yo‘qolishidir: bu
ko‘rlik va past ko‘rishdir. Oftalmologiya (ko‘zni o‘rganish)ning haqiqiy yutuqlariga
qaramay, dunyoda ko‘rlikning tarqalishi asta-sekin kamayib bormoqda.
Jismoniy tarbiya vositalari zaif ko‘rishning oldini olish va uning rivojlanishini
to‘xtatishda muhim rol o‘ynaydi.
Ko‘rish tashqi dunyo haqida eng kuchli ma’lumot manbai hisoblanadi. Axborotning
85–90% miyaga vizual analizator orqali kiradi va uning funktsiyalarining qisman yoki
chuqur buzilishi bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishida bir qator og‘ishlarni keltirib
chiqaradi.
Moslashuvchan jismoniy tarbiya jarayonida tuzatuvchi, kompensatsion, profilaktika
va kerak bo‘lganda terapevtik va tiklovchi yo‘nalishga ega bo‘lgan maxsus vazifalar amalga
oshiriladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
452
Kompensatsiya qobiliyatlarini rivojlantirish uchun reabilitatsiya ishlarining asosiy
vazifalaridan biri bolaga malakali yordam ko‘rsatishdir. Moslashuvchan jismoniy tarbiya
bo‘yicha murabbiy-o‘qituvchi bilishi kerakki, ko‘rish qobiliyati zaif bolalar normal ko‘rish
qobiliyatiga ega tengdoshlariga qaraganda tez-tez stressli vaziyatlarga tushib qolishadi.
Ko‘rish patologiyasi bo‘lgan bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishining
xususiyatlarini, shuningdek, moslashuvchan jismoniy tarbiyaning, sport va dam olish
guruhlaridagi bolalar, o‘quvchilar bilan o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazishning o‘ziga xos
usullari mavjud.
Jismoniy rivojlanish va vosita buzilishlarining xususiyatlari. Vizual buzilish fazoviy
orientatsiyani murakkablashtiradi, vosita ko‘nikmalarini shakllantirishni kechiktiradi,
vosita va kognitiv faollikning pasayishiga olib keladi. Ba’zi bolalar jismoniy rivojlanishda
sezilarli kechikishlarga duch kelishadi.
Vizual taqlid qilish, fazoviy tushunchalar va harakat harakatlarini o‘zlashtirishda
yuzaga keladigan qiyinchiliklar tufayli yurish, yugurish, tabiiy harakatlarda, ochiq
o‘yinlarda to‘g‘ri turish, harakatlarni muvofiqlashtirish va aniqlik buziladi.
Bizga ma’lumki, rivojlanish muammolari bo‘lgan bolalarni o‘qitishning eng katta
tuzatuvchi ta’siri optimal yosh bosqichini tanlashga bog‘liq. Boshlang‘ich maktab yoshi
turli xil faoliyat turlarini o‘zlashtirish, bolalarda muntazam jismoniy mashqlar qilish
odatini shakllantirish, ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning shaxsiy va hayotiy
imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishni ta’minlaydigan sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalarini
shakllantirish uchun eng qulay va sezgir yoshdir.
Boshlang‘ich maktab yoshida mushak-harakat tuyg‘ulari rivojlanadi, harakatlarning
bajarilishini vizual va taktil nazorati yaxshilanadi, ko‘rish sezgilari va harakatlarning
bajarilishi o‘rtasidagi muvofiqlashtirish yaxshilanadi.
Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik darajasi ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan
boshlang‘ich va o‘rta maktab yoshidagi bolalar normal ko‘ruvchi tengdoshlaridan sezilarli
darajada orqada qoladilar: vazni 3 dan 5% gacha, bo‘yi 5 dan 13 sm gacha, ko‘rsatkichlari
bo‘yicha, aylana ko‘krak qafasi yosh va o‘rta yoshdagi bolalar uchun ko‘rish qobiliyati zaif
odamlar uchun 4,7 sm gacha kechikish o‘pkaning hayotiy qobiliyatini (VC) rivojlanishida
ham kuzatiladi.
Ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalarda mushaklarning kuchi (qo‘l) meyorga nisbatan
yomon rivojlangan. Ko‘rish qobiliyati zaif maktab o‘quvchilarida qo‘l dinamometriyasi
ko‘rsatkichlari moslashuvchanlik nuqtai nazaridan 28% ga past, ular ko‘rlarda
mushaklarning o‘sishidagi eng aniq farq normal ko‘ruvchi bolalarga nisbatan bolalar
7–14 yoshda kuzatiladi: o‘g‘il bolalar uchun bu farq 3,5-5 kg, qizlar uchun 1-1,5 kg. Ko‘rish
patologiyalari
bo‘lgan
bolalar
harakatlarni
muvofiqlashtirishni
buzadilar.
8-9 yoshda u 28% ni, 16 yoshda esa 52% ga etadi. Qo‘l va oyoqlarning muvofiqlashtirilgan
harakatlarini amalga oshirishda qiyinchiliklarga duch kelishadi[3].
Moslashuvchan jismoniy tarbiyani tashkil etish shakllari
. Moslashuvchan
jismoniy tarbiyaning zamonaviy amaliyotida asosiy va maxsus (tuzatish) vazifalarni hal
qilish uchun jismoniy mashqlar (1-jadval) majmuasi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
453
1-jadval
Harakat: yurish,
sakrash.
Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar:
sport anjomlarisiz:
sport anjomlari bilan (gimnastika
tayoqlari, halqalar, tovushli sharlar,
har xil sifatli, rangi, vazni, qattiqligi,
o‘lchami, qum qoplari, 0,5 kg
og‘irlikdagi gantellar va boshqalar).
Jihozlarda (gimnastika devori,
skameyka, muvozanat to‘sin, halqalar,
tirgak, qovurg‘ali doska,
mexanoterapiya apparatlari va
boshqalar).
To`g`ri turish
malakasini
shakllantirish
mashqlari.
Oyoq kamarini
mustahkamlash
uchun mashqlar.
Mushak-
ligamentli
apparatni
rivojlantirish va
mustahkamlash
uchun mashqlar
(orqa, qorin,
yelka kamar,
pastki va yuqori
ekstremitalarning
mushaklarini
kuchaytirish).
Nafas olish va yurak-qon tomir
tizimini rivojlantirish uchun
mashqlar.
Muvozanat va
muvofiqlashtirish
qobiliyatlarini
rivojlantirish uchun
mashqlar (qo‘l va
oyoqlarning
harakatlarini
muvofiqlashtirish,
vestibulyar
apparatni o‘rgatish
va boshqalar).
Harakatlarni
muvofiqlashtirishni
yaxshilash uchun
simulyatorlarda
turli harakatlar va
mashqlarning
g‘ayrioddiy yoki
murakkab
kombinatsiyasi
qo‘llaniladi.
Harakatlarning
aniqligini va
harakatlarni
farqlashni
rivojlantirish
mashqlari.
Ko‘tarilish va
tepaga ko‘tarilish
(turli to‘siqlarni
engib o‘tish).
Bo‘shashish mashqlari (jismoniy va
aqliy), mushaklarning gevşemesi
(mushaklarning gevşemesi), turli
mushak guruhlari ohangini ongli
ravishda kamaytirish. Ular umumiy va
mahalliy xarakterga ega bo‘lishi
mumkin.
Buzilmagan
analizatorlardan
foydalanish va
ishlab chiqish
(qoldiq ko‘rish,
eshitish, hidlash)
asosida fazoviy
orientatsiya
texnikasini
o‘rgatish uchun
maxsus mashqlar.
Intakt
analizatorlarni
ishlab chiqish va
ulardan
foydalanish
mashqlari.
Qo‘lning nozik
motorli
ko‘nikmalarini
rivojlantirish
uchun mashqlar.
Vizual mashg‘ulotlar uchun maxsus mashqlar: ko‘z
mushaklari faoliyatini yaxshilash; ko‘z to‘qimalarida qon
aylanishini yaxshilash; ko‘zning akkomodativ qobiliyatini
rivojlantirish bo‘yicha; teri-optik sezuvchanlikni
rivojlantirish bo‘yicha; atrof-muhitni vizual idrok etishni
rivojlantirish bo‘yicha va boshqalar.
Suzish.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
454
Moslashuvchan jismoniy tarbiya bolalarning jismoniy faolligini, jismoniy
tayyorgarligini va his-tuyg‘ularini tartibga solishga yakka va jamoaviy jismoniy tarbiya,
bolalarningjismoniy faolligini, hissiy boylikni olgan holda quriladi.
Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun moslashtirilgan jismoniy tarbiya
usullari:
Optik vositalar yordamida tuzatilishi mumkin bo‘lgan (yengil) ko‘rish qobiliyati
buzilgan ko‘plab bolalar, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishadi. Biroq, vizual
mahrumlikning mavjudligi ularga jismoniy tarbiya bo‘yicha o‘quv materialini yetarli
darajada idrok etishga imkon bermaydi. Shu munosabat bilan o‘qituvchi-murabbiyning
bunday bolalarni o‘qitish texnologiyasini puxta egallashi shart.
Markaziy ko‘rish keskinligining turli darajadagi buzilishiga qarab, o‘quv materialini
idrok etishning turli usullaridan foydalanadilar. Ko‘rish keskinligi 0,1 dan
0,4 D gacha bo‘lgan ko‘rish qobiliyati zaif odamlar (yaxshiroq ko‘zda optik tuzatish bilan)
ob’ektlarni, hodisalarni va harakatlarni vizual ravishda idrok etadilar va katta maydonda
o‘zlarini yo‘naltiradilar. Ko‘rish qobiliyatining og‘ir shakllari bo‘lgan, ammo qoldiq ko‘rish
qobiliyatiga ega bo‘lgan bolalar taktil-vizual yoki vizual-taktil usullardan foydalanadilar.
To‘liq ko‘r odamlar atrofdagi dunyoni sensorli-motor-eshitish usulida idrok etadilar.
Ushbu toifadagi bolalar bilan ishlashda barcha o‘qitish usullari qo‘llaniladi, ammo
ularning o‘quv materialini idrok etish xususiyatlarini hisobga olgan holda, texnikada ba’zi
farqlar mavjud.
Amaliy mashg`ulotlar usuli o`quvchilarning harakat faoliyatiga asoslanadi. Ko‘rish
qobiliyati buzilgan bolalarda muayyan ko‘nikmalarni yaxshilash uchun o‘rganilgan
harakatlarni bir necha marta takrorlash kerak (normal ko‘rish qobiliyatiga ega
bo‘lganlarga qaraganda ko‘proq).
Amaliy mashg‘ulotlar usulidan foydalanishda quyidagilar tavsiya etiladi:
mashqlarni qismlarga bo‘lib bajarish, harakatning har bir bosqichini alohida
o‘rganish, keyin ularni bir butunga birlashtirish;
harakatlarni osonroq sharoitlarda bajarish (masalan, pastga yugurish, kichik
tepalikdan oldinga siljish va boshqalar);
qiyin sharoitlarda harakatlarni bajarish (masalan, qo‘shimcha og‘irliklardan
foydalanish – 0,5 kg gantellar, harakatlanayotganda tayanch maydonini toraytirish va hk);
qarshilikdan foydalanish (juft bo‘lib, rezina bilan mashqlar va boshqalar);
harakatlanayotganda nishonlardan foydalanish (tovush, taktil, hid bilish va
boshqalar);
simulyatsiya mashqlaridan foydalanish (masalan, egilgan holatda “velosiped”,
uloqtirish va boshqalar);
taqlid mashqlari (“ayiq, tulki qanday yuradi”; “laylak holati”; “qurbaqa” –
qo‘llaringizni tizzangizga qo‘yib o‘tiring va hokazo);
yurish, yugurish vaqtida yetakchidan foydalanish (bolalar bolaning yonida yoki
bir qadam oldinda yugurayotgan odamning qadamlari ovozi bilan boshqariladi va shunga
o‘xshash bir qator moslashtirilgan jismoniy tarbiya mashqlari mavjud.
Ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalar uchun eng maqul o‘qitish usuli so‘z usuli
hisoblanadi: suhbat, tavsif, tushuntirish, ko‘rsatma, eslatma, xatolarni tuzatish,
ko‘rsatmalar, buyruqlar, og‘zaki baholash va boshqalar.
Masofadan boshqarish usuli so‘z usuliga ham tegishli: “o‘ngga-chapga buriling,
“oldinga, ikki qadam oldinga, o‘ngga, chapga”, o‘quvchining masofadan turib harakatlarini
boshqarish va hokazo.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
455
Sezgilar (ko‘rish, eshitish, teginish, hidlash) orqali o‘rganishda ma’lumotni idrok
etishga asoslangan bilimlarni qo‘llash uchun mashq qilish usuli. Bu usul bolaning diqqatini
harakatlarini bajarishda mushak va bo‘g‘imlarda paydo bo‘ladigan sezgiga (mushak-
harakat tuyg‘usi) qaratadi va olingan bilimlarni amaliy faoliyatga o‘tkazish imkonini
beradi.
XULOSA
Ko‘rish qobiliyati zaif bolalar uchun samarali ta’lim jarayonining shartlaridan biri
bu, moslashuvchan jismoniy tarbiya bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlarida tizimli tibbiy nazorat
va shikastlanishlarning oldini olish choralariga rioya qilish hisoblanadi.
Bolalarga har doim ehtiyotkorona bo‘lish kerakligini tushuntirish kerak. Chunki,
shikastlanishga olib kelishi mumkin bo‘lgan va qoldiq ko‘rishni himoya qilish,
mashg‘ulotlar vaqtida xavfsizlik choralariga rioya qilish bo‘yicha tushuntirish ishlarini
muntazam olib borish maqsadga muvofiq.
Mashg‘ulotlarni tashkil qilib o‘tkazish joylarining holati va ishtirokchilarning kiyim-
kechaklari, darslarni qoniqarsiz tashkil etish va o‘tkazish usullari, tibbiy nazorat
talablariga rioya qilmaslik, har bir bolaga tabaqalashtirilgan va individual yondashuvning
yo‘qligi, jismoniy mashqlar vaqtida o‘quvchining noto‘g‘ri xatti-harakati, o‘qituvchi-
murabbiyning e’tiborsizligi kabi salbiy holatlar turli ko‘ngilsiz holatlarga olib kelishini
mumkinligini aslo unutmaslik lozim.
Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun qulay shart-sharoit yaratish va o‘z vaqtida
yordam ko‘rsatish, har bir bola shaxsiyatining o‘sishi va rivojlanishi uchun ko‘proq
imkoniyatlar beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Абдиев Ш.А. Енгил атлетикани ўқитиш методикаси (адаптив жисмоний
тарбия ва спорт): ўқув қўлланма. – Тошкент: Oʻzkitobsavdo nashriyoti, 2020.
2.
Азарян Р.Н. Обучение слепых и слабовидящих детей правильной ходьбе –
М.,1989.
3.
Бокалова Е.В. Методика адаптивного физического воспитания детей с
нарушением зрения. Брянск:. 2017
4.
Баталов А.А. Набойченко Е.С. О индивидуализации образования особенных
детей // Развитие и образование особенных детей.– М., 1999.
5.
Брезжунов В. Н. Реабилитация инвалидов по зрению средствами
физического воспитания // Автореф. дис. канд. пед. наук. СПб. – 1995. – 21 с.
6.
Евсеев С.П. Адаптивная физическая культура, ее философия, содержание и
задачи//Адаптивная физ. культ, и функц. состояние инвалидов. – СПб., 1996.
7.
Евсеев С.П., Шапкова А.В., Федорова Т.В. Адаптивная физическая культура в
системе высшего профессионального образования//Теор. и практ. физич. культ.,
1996, № 5.
8.
Касаткин JI. Ф. Формирование двигательных функций у слепых
детей//Автореф. дис. докт. пед. наук. -М., 1980. -42 с.
9.
Maллаев Д.М. Педагогические основы формирования игры слепх и
слабовидящих детей как средство коррекции их нравственного и физического
развития// Автореф. дис. докт. пед. наук. М.: 1993 – 35 с.
10.
Мухина А. В. особенности рекреационных занятий с отягощениями со
школьниками-инвалидами по зрению// Автореф. дис. канд. пед. наук. -СПб.: 2000-24 с.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
456
11.
Макаренко О. И. Реабилитация слабовидящих детей 13-15 лет в условиях
школы-интерната средствами физического воспитания// Автореф. дис. канд. пед.
наук. СПб.: 2000,- 20 с.
12.
Милчева Д. Спорт за инвалида София:Медитцина и физкультура, 1986.-76 с
13.
Миржамолов М.Х. Жисмоний имконияти чекланган ўқитувчилар билан
олиб бориладиган жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг илмий услубий
асослари: монография. – Тошкент: “Oʻzkitobsavdo” nashriyoti, 2020.
14.
Начинова У.В. Коррекция отклонений в развитии основных движений у
слабовидящих школьников средствами физического воспитания(1-4 кл)// Ав-
тореф. дис. канд. пед. наук. М.: 1989
15.
Петрова Е. В. Пространственная ориентация незрячих детей дошкольного
возрастав процессе физического воспитания// Автореф. дис. канд. пед. наук. СПб.:
2000,-24 с
16.
Ростомашвили Л. Н. Коррекция двигательных нарушений детей с депри-
вацией зрения средствами адаптивного физического воспитания // Автореф. дис.
канд. пед. наук. СПб.: 1999. – 20 с.
17.
Salamov R.S., Mirjamolov M.X. Jismoniy imkoniyati cheklangan o‘quvchilarning
jismoniy mashg‘ulotlarga moslashishi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma.-T:, 2014.
18.
Светличная Н.К. Основы адаптивного физического воспитания детей:
методическое пособие. – Ташкент: Иқсодиёт, 2014.
19.
Светличная Н.К., Юнусов С.А. Инвалидный спорт. – Ташкент: УзГИФК,
20.
Шапкова Л.В. Адаптивная физическая культура// Автореф. дис. пед. наук.
-СПб.:2003,-58 с.
21.
Isroilov Sh.I.Nogironlar huquqlarini himoya qilishning ahamiyati va uni
ta’minlashning xalqaro hamda milliy huquqiy tartibiyoti. INTERNATIONAL JOURNAL OF
SCIENTIFIC RESEARCHERS. https://www.wordlyknowledge.uz/ Volume: 1, Issue: 2,
2023.
22.
Shukurov R.S., Sadridinova D.H. PEDAGOGICAL BASIS OF THE QUALIFICATION
SYSTEM IN THE FIELD OF SPORTS ACTIVITY EDUCATION// European Journal of
Innovation in Nonformal Education (EJINE) Volume 4 | Issue 04 | April-2024 ISSN: 2795-
8612. 189-196 p.
23.
R.S.Shukurov., R.R.Narzullayeva. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida adaptiv
jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining tashkiliy-uslubiy xususiyatlari (ko‘rishda nuqsoni
borlar misolida). Ta’lim, fan va innovatsiya. Ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy-uslubiy jurnal. 2024-
yil, 5-son.
24.
Р.С. Шукуров. Тaлaбa ёшлaрда сoғлoм турмуш мaдaниятини
шакллантиришнинг нaзaрий вa мeтoдoлoгик aсoслaри. Young Scientist Research
Journal Of Karakalpakstan_October vol 1 issue 4 2024y. INNUC_Ful vol4.pdf
25.
Rahim Salimovich Shukurov,Rushana Razakovna Narzullayeva Nodir Nuriddinovich
Husenov.The culture of a healthy lifestyle of students in the context of distance learning and its
organizational and methodological features// BIO Web of Conferences 120, 01022 (2024)
https://doi.org/10.1051/bioconf/202412001022 MBFA 2024.
26.
Shukurov R. S. To develope of the Uzbek traditional wrestling Turon //Наука.
Мысль: электронный периодический журнал. – 2014. – №. 6.
27.
Kadirov R. K., Shukurov R. S. The ways of the activization of the independent
works nof the students in the educational platform moodle //Asian Journal of
Multidimensional Research (AJMR). – 2020. – Т. 9. – №. 5. – С. 27-33.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
457
28.
Shukurov R. S. The development of a healthy culture of living for students-
youngsters through physical education and sports as a pedagogical problem
//ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2020. – Т. 10. – №.
8. – С. 629-634.
29.
Salimovich S. R. et al. HEALTHY RUNNING TOOL PUBLICITY AND
METHODOLOGICAL BASIS //Конференции. – 2020.
30.
Salimovich S. R. et al. HEALTHY RUNNING TOOL PUBLICITY AND
METHODOLOGICAL BASIS //Конференции. – 2020.
31.
Шукуров Р. С., Тухтамурадова Н. А. Школы подвижных игр как фактор
формирования здорового образа жизни человека //Педагогическое образование и
наука. – 2020. – №. 1. – С. 97-100.
32.
Шукуров Р. С., Акрамова Г. М. ҲАРАКАТЛИ ЎЙИНЛАР ОРҚАЛИ МАКТАБ
ЎҚУВЧИЛАРИДА СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МУҲИМ ОМИЛ
СИФАТИДА //Техник тадқиқотлар журнали. – 2019. – №. 4.
33.
Шукуров Р. С. ТАЛАБА-ЁШЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ
ВОСИТАСИДА СОҒЛОМ ТУРМУШ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ПЕДАГОГИК
МУАММО СИФАТИДА //Интернаука. – 2020. – №. 28. – С. 85-86.
34.
Шукуров Р. С. Теоретико-методологические основы формирования
культуры здорового образа жизни студентов. – 2020.
35.
Kadirov R. Kh., Shukurov R.S. Experimental Test Of Effectiveness Of Elektiv
Courses In Higher Education. International Journal of Progressive Sciences and
Technologies (IJPSAT) . ISSN: 2509-0119.
36.
© 2021 International Journals of Sciences and High Technologies
http://ijpsat.ijsht-journals.org.l. 25 No. 1 February 2021, pp. 143 – 151. Impact Faktor:
7.625
37.
Safarov, D. Z. O. G. L., Nazarova, N. E., & Sadriddinova, D. H. Q. (2021). Ta’lim
muassasalarida jismoniy tarbiya, sport tadbirlarining maqsadi va vazifalari. Scientific
progress, 2(1), 1498-1505.
38.
Абдуллаев, Ш. Д., & Садриддинова, Д. (2021). Применение инновационных
технологий в спорте. In Инновации и традиции в современном физкультурном
образовании (pp. 8-11).
39.
Dilobar, S. (2023). The Importance of Physical Activity in Improving Population
Health. JOURNAL OF SCIENCE, RESEARCH AND TEACHING, 2(2), 19-21.
40.
Dilobar, S. (2023). TАLАBА QIZLАRDА АN‟ АNАVIY BО‟ LMАGАN SPОRT
TURLАRI BILАN SHUG‟ ULLАNISHNING BUGUNGI KUNDAGI AHAMIYATI. In Uz-
Conferences (Vol. 1, No. 1, pp. 783-786).
41.
Akmal, M. (2023). ZAMONAVIY PROFESSIONAL SPORT MENEJMENTINING
XUSUSIYATLARI VA UNI RIVOJLANTIRISH OMILLAR. In Uz-Conferences (Vol. 1, No. 1, pp.
921-924).
42.
Dilobar, S. (2023). The Importance of Physical Activity in Improving Population
Health. JOURNAL OF SCIENCE, RESEARCH AND TEACHING, 2(2), 19-21.
43.
Rahim, S., & Dilobar, S. (2022). The development of a culture of healthy lifestyle
in student girls through physical education and sports as a pedagogical problem.
ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 12(2), 69-73.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
458
44.
Abdullayev, S. D., & Sadriddinova, D. H. (2021). Health-saving approach in
physical education lessons in primary school. In Проблемы и перспективы развития
спортивного образования, науки и практики (pp. 9-16).
45.
Shukurov, R. (2022). SOG‘lom turmush tarzi MADANIYATINI RIVOJLANTIRISH.
Jismoniy tarbiya VA SPOR ORQALI TALABA QIZLAR PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 12(12).
46.
Шукуров, Р. С., & Садриддинова, Д. (2022). ФОРМИРОВАНИе КУЛЬТУРЫ
ЗДОРОВОГО ОБРАЗА ЖИЗНИ СТуденток средствами физического воспитания И
СПОРТа как педагогическая проблема. ISBN 978_5_6049494_2_9, 277.
47.
Salimovich, S. R. (2024). PEDAGOGICAL BASIS OF THE QUALIFICATION SYSTEM
IN THE FIELD OF SPORTS ACTIVITY EDUCATION. EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION
IN NONFORMAL EDUCATION, 4(4), 189-196.
48.
Dilobar, S. (2023). The Importance of Physical Activity in Improving Public
Health. Intersections of Faith and Culture: American Journal of Religious and Cultural
Studies (2993-2599), 1(1), 16-18.
49.
Dilobar, S. (2023). TАLАBА QIZLАRDА АN‟ АNАVIY BО‟ LMАGАN SPОRT
TURLАRI BILАN SHUG‟ ULLАNISHNING BUGUNGI KUNDAGI AHAMIYATI. In Uz-
Conferences (Vol. 1, No. 1, pp. 783-786).
50.
Шукуров, Р. С. (2022). ТАЛАБА ҚИЗЛАРДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ
ВОСИТАСИДА СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ
ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА. Results of National Scientific Research International
Journal, 1(1), 105-114.
51.
Садриддинова, Д. Х. (2022). ЗНАЧЕНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ И ПРОВЕДЕНИЯ
ЗАНЯТИЙ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРОЙ И СПОРТОМ В СИСТЕМЕ ДОШКОЛЬНОГО
ОБРАЗОВАНИЯ. In ИННОВАЦИИ И ТРАДИЦИИ В СОВРЕМЕННОМ ФИЗКУЛЬТУРНОМ
ОБРАЗОВАНИИ (pp. 200-202).
52.
Sadriddinova, D., Qurbonov, F., & Abdullayev, S. D. The role of mass forms of
physical culture among students. Редакционная коллегия, 250.
