Хорижий филология
№2, 2019 йил
76
TILLARGA IXTISOSLASHMAGAN OLIY TA‘LIM MUASSASALARIDA CHET TILI
O‘QITISHNING MAQSADI
Karshiyeva Tursunoy Shodiyorovna,
SamDChTI tayanch (PhD) doktoranti
Kalit so‟zlar:
nofilologik ta‘lim muassasalari, harakatlar strategiyasi, xalqaro standartlar,
lingvistik ma‘lumot, eksrtalingvistik ma‘lumot
.
Hozirgi
davrning
dolzarb
masalalaridan biri xorijiy tillarni o‘qitish
orqali yosh avlodni ona-Vatanga muhabbat va
sadoqat, milliy g‘urur, yuksak axloq va
ma‘naviyat, qadimiy va boy merosimizga
iftixor tuyg‘usi, milliy va umuminsoniy
qadriyatlar ruhida tarbiyalashdir. Jahon ta‘lim
tizimidagi tub islohotlar talabalarning chet
tillarni mukammal o‘rganishlari, barcha
sohalarda chet tilini bilgan holda o‘zlarini
namoyon eta olishlari uchun zarur shart-
sharoit yaratib berish, ularning xorijiy tilda
og‘zaki va yozma nutqlarini rivojlantirish
muammolarini ilgari surmoqda. Ta‘lim
oluvchilarning chet tilida fikr yuritish, erkin
nutqni amalga oshira olish qobiliyatlarini
rivojlantirish,
intellektual
faoliyatini
shakllantirish,
ularning
tayyorgarligini
baholash
masalalari
bilan
YUNESKO,
YUNISEF,
Yevropa
Universitetlari
Assotsiyatsiyasi,
Oliy
Ta‘lim
Sifatini
Ta‘minlash
Yevropa
Tarmog‘i
kabi
tashkilotlar shug‘ullanmoqda. Bu masalaning
umumiy
tendensiyalarda
rivojlanishi
zamonaviylik va yosh avlodda chet tiliga oid
malakalarning shakllanishida katta ahamiyat
kasb etib, zamonaviy tarbiya muammolari
bilan bog‘liq holda talabalarning ijodiy
qobiliyatlarini oshirishga xizmat qilmoqda.
Respublikamiz ta‘lim tizimini isloh
qilishda
xorijiy
tajribalarga
asoslangan
xalqaro standartlarga mos keluvchi o‘quv
dasturlari
bilan
muvofiqlashtirish
oliy
pedagogikta‘lim tizimini takomillashtirishga
asos bo‘ldi. O‘zbekiston sharoitida milliy
mintalitetimiz,
urf-odatlarimizni
inobatga
olgan holda xorijiy tajribalar asosida ta‘lim
sifatini tubdan isloh qilish davr talabidir. Bu
borada
2017-2021
yillarda O‘zbekiston
Respublikasini
rivojlantirishning
beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasida mamlakatimizda ― …ta‘lim va
o‘qitish
sifatini
baholashning
xalqaro
standartlarini joriy qilish asosida oliy ta‘lim
muassasalari
faoliyatining
sifati
hamda
samaradorligini oshirish, ilmiy tadqiqotva
innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish, ilmiy
va innovatsion yutuqlarni amaliyotga joriy
qilishning
samarali
mexanizmlarini
yaratish…‖, kadrlar tayyorlashning sifat
darajasini oshirish, xalqaro standartlar asosida
malakali mutaxassislar tayyorlash uchun zarur
shart- sharoitlarni yaratish, har bir oliy ta‘lim
muassasasi jahonning yetakchi ilmiy-ta‘lim
muassasalari bilan yaqin hamkorlik aloqalari
o‘rnatishi
va
talabalarning
kreativlik
qobiliyatlarini
rivojlantirish,
yoshlar
auditoriyasi bilan ish olib borishda interfaol
usullardan samarali foydalanish, ularga chet
tilidan sifatli ta‘lim bera olish, oliy ta‘lim
darajasini namunali bosqichga olib chiqish va
tubdan takomillashtirish asosiy vazifalar
sifatida belgilandi[1].
Shu bois respublikamiz oliy ta‘lim
tizimida bo‘lajak kadrlarni ishlab chiqarish va
ilmiy maqsadlar uchun zarur bo‘lgan
axborotni topish jarayonida mutaxassislik
bo‘yicha original adabiyotni o‘qish, xorijiy
tildagi og‘zaki muloqotda ishtirok etish
ko‘nikmasini shakllantirish maqsadida chet
tili darslari o‘tilmoqda.
Har
bir
mustaqil
O‘zbekiston
Respublikasi fuqarosi o‘z kasbiga oid chet
tilidagi adabiyotlarning asl nusxasini o‘qiy
olishi, o‘qilgan matnni tushunishi va uni o‘z
kasbida qo‘llay olishi lozim. Bundan
tashqari, u berilgan mavzuda suhbatdoshi
bilan chet tilida erkin fikr almasha olishi
kerak. Zero, chet tillarini o‘rganish bugungi
globallashgan davr talabidir.
Yurtimizda ham mustaqillik sharofati
bilan chet tillar o‘qitilishiga alohida e‘tibor
Хорижий филология
№2, 2019 йил
77
berilmoqda. Minglab chet tili o‘qituvchilari
tayyorlanganligi, kadrlarning ona vatanimizda
va xorijda malaka oshirishlari uchun barcha
sharoitlar yaratib berilganligi, ingliz, nemis,
fransuz
tillari
bo‘yicha
multimediya
darsliklari, ingliz tilini o‘rganish bo‘yicha
elektron resurslar tayyorlanganligi, ta‘lim
muassasalarida
zamonaviy
lingafon
xonalarining tashkil etilganligibuning yaqqol
isbotidir. Yosh avlodni chet tillarda o‘qitish
hamda shu tillarda erkin so‘zlasha oladigan
mutaxassislarni tayyorlashni takomillashtirish
negizida,
yoshlarning
jahon
tamadduni
yutuqlari hamda butun dunyo axborot
resurslaridan
foydalanishlari,
xalqaro
hamkorlik va muloqotni rivojlantirish uchun
shart-sharoitlar yaratish asosiy maqsad qilib
qo‘yildi. Mashhur nemis olimi
Y.V. fon
Gyote
aytganidek:
―Kim chet tillarini
bilmasa, u o‘z tilini ham bilmaydi‖.
Shu
sababdan nafaqat chet tili mutaxassislari,
balki tilga ixtisoslashmagan oliy o‘quv
yurtlarida tahsil olayotgan barcha bo‘lajak
kadrlar chet tillarini o‘rganib, ularda erkin
fikr almasha olish g‘oyat muhim vazifalardan
sanaladi. Xalqimizda ham bir maqol bor:
―Til
bilgan el biladi‖.
Haqiqatdan ham, xorijiy
tilni bilgan kishi ko‘p tomonlama imkoniyat
va ustunliklarga ega bo‘ladi. Bugungi kunda
kadrlar oldiga qo‘yiladigan asosiy talablardan
biri chet tillarini mukammal bilishdir.
Barcha
sohalarda
mutaxassislar
tayyorlash
jarayonlarida
ta‘lim
tizimi
ustuvorligini,
jumladan,
chet
tillarini
o‘qitishning
yangi
texnologiya-
mexanizmlarini joriy etishni ta‘minlash
muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, xalqlar
o‘rtasidagi aloqa, ma‘naviy va boshqa
muloqotlar til orqali namoyon bo‘ladi.
Dunyoda tillarga ixtisoslashmagan
oliy ta‘lim muassasalari talabalariga chet
tillarni o‘rgatish bo‘yicha quyidagi ustuvor
yo‘nalishdagi tadqiqotlar olib borilmoqda:
Umumyevropa
CEFR
talablari
asosida
talabalarga
chet
tillarni
o‘rgatishning
pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish;
o‘qitish mazmuni, ta‘lim texnologiyalari,
nazorat obyektivligini kuchaytirish, auditoriya
va auditoriyadan tashqari mustaqil ta‘limni
tashkil qilish.
Chet tilini o‘qitish maqsadlari jamiyat
talabi,
ijtimoiy
buyurtmasi,
sharoiti,
siyosatidan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Chet tili o‘qitish maqsadlari jamiyat
taraqqiyotigava rivojlanishiga bog‘liq. Oliy
ta‘lim muassasalarida chet tilini o‘qitish o‘z
maqsadlariga ega, chet tilidan ta‘lim
berayotgan barcha murabbiylar, albatta, uni
oldindan aniqlab olmog‘i darkor. Zero,
olimlar O‘.Hoshimov va I.Yoqubov ―Ingliz
tili o‘qitish metodikasi‖ kitobida aytganidek,
‗chet tili o‘qitish maqsadlari o‘qitish
mazmunini,
vositasini,
metodlarini,
tamoyillarini aniqlaydi‖ [2, 31].
Oliy o‘quv yurtlarida ingliz tili
o‘rgatishni maqsad va vazifalari hisobga
olingan holda, ularni 2 guruhga ajratish
mumkin:
1.
Chet tili –ingliz tili bo‘yicha
mutaxassis tayyorlovchi universitet, institut,
fakultetlar.
2.
Chet tili- ingliz tili bo‘yicha
mutaxassis
tayyorlamaydigan
nofilologik
ta‘lim muassasalari.
Bu 2 guruhda ingliz tili o‘qitish
maqsadlari turlicha bo‘lib, birinchi guruhdagi
oliy o‘quv yurtlarida ingliz tilidan mutaxassis
tayyorlanishi sababli ingliz tili chuqur har
tomonlama mukammal, ham nazariy, ham
amaliy o‘rgatiladi. Ikkinchi guruhdagi, ya‘ni
nofilologik ta‘lim muassasalarida esa ingliz
tili bo‘yicha kompleks maqsad ko‘zda
tutiladi. Talaba ingliz tilidan umumta‘lim
olib, yana mutaxassisligi bo‘yicha ingliz tilini
kelajakda o‘z ish faoliyatida qo‘llashga
o‘rgatish maqsadi yotadi. Kasbi bo‘yicha
qisman muloqot qilish, mutaxassisligiga oid
so‘zlarni o‘rganib, matnlarni o‘qib tarjima
qilishga o‗rgatiladi.
Oliy ta‘lim muassasalarida chet tillar
o‘qitish o‘z oldiga 1) amaliy yoki
kommunikativ, 2) umumta‘lim berish, 3)
tarbiyalash, 4) hosil qilingan malaka va
ko‘nikmalarni
boshqa
maqsadlarda
ishlatilishni, ya‘ni rivojlantirish maqsadlarini
qo‘yadi.
Umumta‘limiy,
tarbiyaviy
va
rivojlantiruvchi
maqsadlar
kommunikativ
maqsadni amalga oshirishda sodir bo‘ladi. Bu
4 ta maqsadlarni kengroq ko‘rib chiqamiz:
1. Kommunikativ (amaliy) maqsad: Bu
maqsad
orqali
talabalarda
ingliz
tili
Хорижий филология
№2, 2019 йил
78
materiallari bo‘yicha malaka, ko‗nikma hosil
qilinadi. Talabalar leksik, grammatik talaffuz
materiallarini nutqda o‗zlari mustaqil qo‗llay
olishlari kerak. Inglizcha og‗zaki nutq, o‗qish,
yozuv ko‗nikmalari hosil qilinadi.
2. Umumta‘limiy maqsadi: Bu maqsad
orqali o‗quvchilarning tafakkurini yanada
o‗stirish, ingliz tilidan ma‘lumot olish va
berish, ingliz tilini yanada chuqurroq anglab
olish, ingliz tili haqidagi yangi bilimlar hamda
tili o‗rganilayotgan mamlakat xalqining tarixi,
adabiyoti va madaniyati haqida tushuncha va
ma‘lumotlar olish hisobiga talaba o‗quvchilar
dunyoqarashini
kengaytirish
tushuniladi.
Talabalarning anglash, fikrlashini o‗stirish,
dunyoqarashini kengaytirish chet tili hisobiga
yoki ingliz tilida bo‗ladi.
3. Tarbiyaviy maqsad: Bu maqsad chet
tili — ingliz tili darsida baynalminal, axloq va
estetik tarbiya berish hamda mehnatga
munosabatini tarbiyalashni ko‗zda tutadi.
Albatta, bular ingliz tili — materiallari orqali
inglizcha nutq mavzusini, inglizcha matnlar
mazmunini
tahlil qilish
orqali amalga
oshiriladi.
4.
Rivojlantiruvchi
maqsad:
Bu
maqsad o‗quvchi, talabalarni shaxsan bilish
o‘rganish, o‗rgatish yo‗l-yo‗riqlarini belgilab
beradi.
U
til
faktlarini
tahlil
qilish,
umumlashtirish, mustaqil xulosa chiqarish,
tinglash,
nutq,
harakat
malakalarini
rivojlantiradi.
U
tasavvur
qilish,
nutq
vaziyatini tuzish orqali o‗rgatishni, nutqda
mantiqiy bog‗liqlik bo‗lishini, mustaqil fikr
qila olishni, so‗zlar ma‘nosini fahmlab
topishni, lug‗at, qo‗llanmalar bilan mustaqil
ishlashni hamda fakultativ mashg‗ulotlarga,
sinfdan
tashqari
ishlarga
mustaqil
tayyorlanishni,
ularni
o‗tkazishni
rivojlantiradi. Yuqoridagi to‗rtga maqsad
doimo bir-birini to‗ldirib turadi, bir-biri bilan
aloqada bo‗ladi. Har bir darsda o‗rgatiladigan,
qaytariladigan inglizcha til materiallari, nutq
faoliyatlari orqali shu to‗rtta maqsadlar
amalga oshirilishi kerak.
Talabalar oliy ta‘lim muassasasini
tugatayotganlarida inglizcha fikrni og‗zaki,
yozma qabul qila olishi, tushunaolishi va
og‗zaki, yozma ravishda bayon qila olishi
talabqilinadi. Tillarga ixtisoslashmagan oliy
ta‘lim muassasalarida dars soatlarining soni
shu muassasalarga oid dasturlarda beriladi.
Nofilologik ta‘lim muassasalarda chet tillari
maxsus dastur vadarsliklar asosida o‗qitiladi.
Bunday ingliz tili maxsus nofilologik ta‘lim
muassasalarimiz
uchun
hali
dastur
va
darsliklarishlab chiqilmaganligi uchun o‗zbek
tilida
o‗qitiladigan
bunday
ta‘lim
muassasalarida
o‗qituvchilar
o‗zlari
yo‗nalishning xususiyatinihisobga olib, turli
xil
darsliklar,
qo‗llanmalarni
tanlab
foydalanmoqdalar.
O‗qitish
mazmuni
metodikaning
muhim masalalaridan biridir. Hozirgi davrda
tillarga
ixtisoslashmagan
oliy
ta‘lim
muassasalarida chet tili o‗qitishmazmuni
deganda:
talabalar
oladigan
tarbiyaning
maqsad va vazifalari bilan aniqlanadigan
bilimlar, materiallar, mashqlar va ko‘nikmalar
xususiyatihamda hajmi tushuniladi. O‗quv
predmetning mazmunini belgilashda asosan 2
ta umumiy talabni va ularning bir-biriga
bog‗liqligini esdan chiqarmaslik kerak:
1) tanlangan o‗qitish mazmunini
oldimizga qo‗ygan maqsadimizga erishish
yoki erisha olmasligimiz talabi;
2) shu bizning aniq, sharoitimizda
tanlangano‗qitish
mazmunining
talabalar
tomonidan o‘zlashtirish yoki o‗zlashtira
olmaslik talabi. Bu 2 tatalabni hisobga olib
chet tili o‗qitish predmetining mazmunini
belgilash mumkin. Oliy ta‘lim chet tillar
dasturi loyihasida ingliztili o‗qitish mazmuni
belgilab ko‘rsatiladi. Har bir chet tili
o‗qituvchisi o‗z ishini shu dastur asosida
tashkil qilishga majburdir. O‘.Hoshimov va
I.Yoqubov hozirgi davrda chet tilini o‗qitish
metodikasi
predmetining
mazmuniga
quyidagilarni kiritadi.
1. Mavzu: (tematika) og‗zaki nutq va
o‗qish mavzulari.
2. Til materiallari (fonetika, leksika,
grammatika.)
3. Leksik, grammatik, orfografik,
talaffuz
ko‗nikmalarini
shakllantirish,
rivojlantirish;
4. Nutq malakalari (tinglab tushunish,
gapirish,
o‗qish,
yozuv
malakalari)ini
shakllantirish, o‘rgatish,o‗stirish.
5. Ingliz tilining ustida ishlaganda
qo‗shimcha
adabiyotlarbilan
ishlash
ko‗nikmalarini o‗rgatish.
Хорижий филология
№2, 2019 йил
79
Mavzuga asosan matnlar tanlanadi.
Nutq malakalarini, faoliyatini egallash chet
tili o‗qitish amaliymaqsadining mazmunidir.
Chet tili o‗qitish mazmuni chet tilidan
nimalarniva nimalarga o‗rgatish savollariga
javob beradi.
Hozirgi paytda oliy ta‘lim muassasasi
uchun chet tillari (ingliz, nemis, fransuz)
bo‘yicha til materiallari tanlab olingan.
To‗g‗ri
tanlangan
mazmun
maqsadga
erishishda katta yordam beradi. Mazmunni
tanlashda o‗qitish maqsadi hisobga olinadi
hamda
u
yetakchilik
qiladi.
Mazmun
tanlanganda til materiallari bilan birga nutq
namunalari ham tanlanadi. Ular nutqni
urgatishda asos bo‗ladi. Mazmunni tanlashda
o‗qitish, o‗rgatishni metodik tashkil qilish
hisobga
olinadi.
O‘qitish
mazmuni,
o‗qitishning shart-sharoiti bilan bog‗liqdir.
Chet
tili
o‗qitish
maqsadi
o‗qitish
mazmunining hajmiga ham ta‘sir etadi.
Hozirgi davrda chet tili o‗qitishni
tubdan o‗zgartirishni ko‗zda tutadi. Uning
quyidagi 3 ta talabi bor.
1. Chet tili o‗qitish ilmiy saviyasini va
amaliyyo‗nalishda bo‗lishini oshirish;
2. Chet tili predmetining tarbiyaviy
tomonini kuchaytirish;
3. Chet tili o‗quv predmetini mustaqil
egallash.
Birinchi talab 2 xil yo‗l bilan amalga
oshirilish mumkin.
1-yo‗l. O‗qitish mazmunini o‗zgartirish.
2-yo‗l. Chet tili o‗qitish metodikasini
qayta qurish.
Qayta qurishda hozirgi davrda javob
bermaydigan eski metod, yo‗lusullarni
chiqarib tashlab ta‘lim-tarbiya berish, o‗qitish
tizimini mukammallashtirishdir. Chet tili
metodikasining ilmiy saviyasini oshirishilg‗or
tajribalarni
ommalashtirish,
lingvistikani,
psixologiyani, pedagogika, psixolingvistika
yangiliklari
asosida
metodikani
qayta
qurishdir. Chet tili o‗qitishni amaliy
yo‗nalishda bo‗lishi uchun o‗quvchi, talaba
diqqatini chet tili ustida mustaqil ishlash va
malaka ko‗nikmasiga qaratish lozim. Chet tili
o‗quv
predmetining
tarbiyaviy
tomoninioshirish, kuchaytirish, mazmunli,
tarbiyaviy xarakterdagi matnlarni, ro‗znoma,
oynoma maqolalarinio‗qitish orqali, ijtimoiy-
siyosiy, tarbiyaviy masalalarni tahlil qilish,
matnning asosiy g‗oyasini aniqlash orqali
hamda sinfdan, oliy ta‘limdan tashqari ishlar
orqali amalga oshiriladi. Ular talabalarni
vatanparvarlik, baynalminalchilik, do‗stlik
ruhida
tarbiyalaydi,
dunyo
qarashini
kengaytiradi.
Hozirgi
davr
talablarini
amalga
oshirishning yana bir yo‗li talabalarga
ortiqcha material berishni kamaytirish, o‗quv
jarayonini oddiy holatga keltirishdir. Bular
yangi chet tillar dasturida hisobga olingan.
O‘qituvchi buning uchun talabalar tomonidan
materialni har tomonlama amaliy egallash
jihatidan yondashadi. Shu sababdan talaba
ishlarinitil materiallarini produktiv (gapirish,
fikrni yozma bayon qilish) va retseptiv
(tinglab tushunish, o‗qishda) o‗zlashtirishga,
talabalar potensiallug‗atini kengaytirishga
qaratadi. Mustahkam bilim berishning asosi
o‗qitish jarayonining unumli umumlashgan,
takomillashgan
bo‗lishidadir.
Keyingi
paytlarda yana optimallashtirishdan ham keng
foydalanilmoqda. Optimallashtirish chet tili
o‗qitilayotgan vaziyat, sharoit, oliy o‘quv
yurtlari talabalari va ularning tanlagan
sohalariga mos, oson, qulay metod, yo‗l, usul,
tizim, tamoyil, vosita, mashqlarni izlash va
tanlay bilish, qo‗llashdir. Optimallashtirish
turli tipdagi oily o‗quv yurtlari uchun o‗ziga
xosdir, chunki dars soatlari turlicha bo‗ladi,
talabalarning ona tili xususiyatlari ham
turlicha
ta‘sir
qiladi.
Hozirgi
davr
kommunikativ malaka, kunikma chet tilida
ma‘lumot berish (gapirish, fikrni yozmabayon
qilish orqali) va ma‘lumot olish (o‗qish,
tinglab
tushunish
orqali)
malaka
va
ko‗nikmalarni yanada o‗stirishni, ta‘lim bilan
tarbiyani birga olib borishni talab qiladi.
Xulosa
qilib
aytganda,
tillarga
ixtisoslashmagan oliy ta‘lim muassasalarida
chet tilini o‘rgatish juda zarur, chunki
talabalarni har tomonlama yetuk qilib
tayyorlashda chet tilining ahamiyati katta.
Хорижий филология
№2, 2019 йил
80
Adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida/ O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to‘plami, 2017-yil, 6-son, 70-modda.
2.
O‘.Hoshimov. I.Yoqubov. Ingliz tili o‘qitish metodikasi.- Toshkent-2003.
3.
www.ziyonet.uz
Karshiyeva T
.
The purpose of teaching foreign languages in non-linguistic educational
institutions.
In this article it was clarified the purpose of teaching foreign languages in non-
linguistic educational institutions.
Каршиева Т. Цель преподования иностранных языков в неязыковых учебных
заведениях.
В этой статье разьяснена цель преподования иностранных языков в
неязыковых учебных заведениях.
