Хорижий филология
№2, 2020 йил
131
CRITICAL REVIEW ТАҚРИЗ
Т
“TILSHUNOSLIK NAZARIYASI”
O‘QUV QO‘LLANMASI XUSUSIDA
Avvallari oliy o‘quv yurtlarining filologiya va tillarni o‘qitish ta’lim yo‘nalishi
mutaxassislik fanlari blokida 1-kursda “Tilshunoslikka kirish”, 4-kursda “Umumiy tilshunoslik”
fanlari o‘qitilgan. So‘nggi yillarda bu ikki fan birlаshtirilib, adabiyotshunoslik fanlari blokiga, ya’ni
“Adabiyotshunoslik nazariyasi” faniga mutanosiblashgan holda, “Tilshunoslik nazariyasi” nomi
bilan o‘qitila boshlandi.
Talabalarning umumiy o‘rta ta’lim maktablari va akademik litsey hamda kasb-hunar
kollejlarida olgan tilga doir bilimlarini mustahkamlash, ilmiy-nazariy jihatdan boyitish,
tilshunoslikning soha va bo‘limlari yuzasidan keyingi kurs va semestrlarda o‘qitiladigan fanlarni
o‘rganish va o‘zlashtirishga tayyorlash, mutaxassislikka yo‘naltirish 1-kurs o‘quv rejasiga kiritilgan
“Tilshunoslik nazariyasi” fanining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Ta’limning barcha tizimlarida bo‘lgani kabi, oliy ta’limda ham darslarning saviyasi va
talabalarning o‘zlashtirish darajasi o‘quv adabiyotlariga bog‘liq. O‘quv adabiyotlari: darslik, o‘quv
qo‘llanma, o‘quv lug‘atlari ko‘p, yetarli, mukammal bo‘lsa, darslar samaradorligi, ta’lim sifati
yuqori bo‘ladi, biroq “Tilshunoslik nazariyasi” bo‘yicha A.Abduazizov, M.Irisqulov,
N.Turniyozov, Z.Xolmonova, N.Uluqovlarning kam nusxada nashr etilgan o‘quv qo‘llanmalarini
e’tiborga olmaganda, keyingi yillarda lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek yozuvida maxsus darslik,
o‘quv qo‘llanmalari yaratilmadi. Ayniqsa, amaliy va seminar mashg‘ulotlar bo‘yicha maxsus
qo‘llanma yo‘q. Natijada oliy o‘quv yurtlarida amaliy va seminar mashg‘ulotlari turlicha, ya’ni fan
o‘qituvchisi qo‘lida mavjud, topgan manbalar asosida o‘qitilmoqda.
Shu nuqtayi nazardan Samarqand davlat universiteti tavsiyasi bilan 5120100 – filologiya va
tillarni o‘qitish ta’lim yo‘nalishi 1-kurs talabalari uchun nashr etilgan filologiya fanlari doktori,
professor Usmon Sanaqulov, filologiya fanlari nomzodi, dotsent Abdurahim Turobovlarning
“Tilshunoslik nazariyasi”
(Samarqand, 2019. – 164 b.) nomli o‘quv qo‘llanmasi ham ilmiy, ham
amaliy ahamiyatga ega.
O‘quv qo‘llanmaga filologiya fanlari doktori, professor Jo‘liboy Eltazarov mas’ul
muharrirlik, filologiya fanlari doktori, professorlar Ne’mat Turniyozov, Azamat Pardayevlar
taqrizchilik qilishgan.
“So‘zboshi” qismida o‘quv qo‘llanmaning maqsadi, tuzilishi, mavzularning yoritilish
tamoyili, uning yaratilishida mualliflarning ulushi kabi masalalar yoritilgan.
Fanning namunaviy o‘quv dasturi asosida
“Tilshunoslik nazariyasi” fanining maqsad,
vazifalari”, “Tilning ijtimoiy tabiati”, “ Til va tafakkur”, “Til – tafakkur – nutq madaniyati”,
“Til – ramzlar tizimi”, “Tilning shakllanishi va taraqqiy usullari”, “Dunyo tillari va ularning
tasnifi”
kabi ma’ruza mavzulari kichik sarlavhalar asosida izchil qismlarga ajratish asosida
mukammal yoritilgan. Har bir mavzu bayoni oxirida nazorat uchun savollar, tayanch so‘z va
birikmalar berilgan, adabiyotlar tavsiya etilgan. Masalan,
“Tilshunoslik nazariyasi” fanining
maqsad, vazifalari”
mavzusi
“Tilshunoslik mustaqil fan sifatida”, “Tilning ijtimoiy, biologik,
fiziologik tabiati”, Til kishilar o‘rtasida aloqa quroli sifatida”, “Vilgelm fon Gumboldt va
Ferdinand de Sossyurning til va tilshunoslik fanining o‘rganish sohasidagi fikrlari”, “Qiyosiy-
tarixiy tilshunoslikning vujudga kelishi”, “Intralingvistika” va “Ekstralingvistika”
kabi
bo‘limlarga ajratish asosida yoritilgan hamda mavzu yuzasidan 20 ga yaqin nazorat savollari
berilgan, foydalanish uchun 10 ta o‘zbek va rus tillaridagi adabiyotlar tavsiya etilgan.
O‘quv qo‘llanmaning muhim yutug‘i har bir mavzu hozirga qadar yaratilgan adabiyotlar va
to‘plangan tajribalar asosida keng, atroflicha, ravon va izchil uslubda yoritilgan.
Хорижий филология
№2, 2020 йил
132
Professor N.Uluqovning “Tilshunoslik nazariyasi” (Toshkent: Barkamol fayz, 2016) o‘quv
qo‘llanmasiga asoslangan holda, mustaqil ish mavzulari, ulaning rejalari va bajarish yuzasidan
savol hamda topshiriqlar ham berilgan.
O‘quv qo‘llanmaning
“Tilshunoslik terminlarining lug‘ati”
bo‘limida 250 dan ziyod soha
terminlarining alifbo tartibida o‘zbek, rus va ingliz tillaridagi ro‘yxati berilgan (128-136-betlar).
Albatta, mazkur terminlarning izohi ham berilganda qo‘llanmaning ilmiy va amaliy qimmati yanada
ortar edi.
Kitobning
“Tilshunoslik nazariyasi fanidan test savollari”
bo‘limida berilgan 100 ta test
va ularning javoblari talabalarni o‘zini-o‘zi tekshirish, baholash va xatolar ustida ishlash imkonini
berishi bilan muhim ilmiy hamda metodik ahamiyatga molikdir. Qo‘llanmaning keyingi nashrlarida
testlarni miqdoran ko‘paytirish, soddalik va murakkablik darajasiga ko‘ra variantlar asosida berish
samarali bo‘ladi. Keyingi nashrlarida o‘quv qo‘llanmani jadvallar, chizmalar, daliliy materiallar
bilan boyitish lozim.
O‘quv qo‘llanma so‘ngida 60 dan ziyod o‘zbekcha, ruscha va boshqa xorijiy tillardagi
adabiyotlar ro‘yxati ham berilishi ham uning ilmiy mohiyatini oshirgan. Adabiyotlar ro‘yxatini
yanada boyitish mumkin. Bu, albatta, talabalarning mustaqil o‘qib-o‘rganish imkoniyatini orttiradi.
Xullas, Usmon Sanaqulov, Abdurahim Turobovlarning “Tilshunoslik nazariyasi” nomli
o‘quv qo‘llanmasi mazkur fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlariga bo‘lgan ehtiyojni bartaraf etish
barobarida mutaxassislik fanining o‘qitish sifati va samaradorligini ta’minlashga xizmat qiladi,
kelgusida yaratiladigan darsliklarga asos bo‘ladi.
Bugungi kun talablaridan kelib chiqib, “Tilshunoslik nazariyasi” fanining namunaviy o‘quv
dasturini mukammallashtirish, nazariy va amaliy, seminar mashg‘ulotlari uyg‘unligi hamda
mutanosibligini ta’minlash, shunga mos darsliklar, o‘quv lug‘atlarini yozish, nashr etish tayanch
oliy o‘quv yurti va mutaxassislar oldidagi dolzarb vazifalardan biridir.
Nosirjon Uluqov,
Namangan davlat universiteti` professori,
filologiya fanlari doktori
